Wpływ idei oświecenia na politykę i prawodawstwo państw europejskich i USA

Oświecenie, czyli tzw. wiek rozumu, jest to okres przypadający (umownie) na lata 1680 – 1789. Można je także umieścić pomiędzy barokiem a romantyzmem. Ów nurt kulturalny przyniósł niespotykane wcześniej postępy w dziedzinie gospodarki, kultury, oświaty i sztuki. Jest to także okres tworzenia sie idei które potem będą uważane za znaczące dla losów politycznych europy XVIII wieku. Mowa tu m.in. o racjonalizmie, empiryzmie, deizmie i krytycyzmie. Filozofia Oświecenia charakteryzuje się wiarą w możliwości ludzkiego rozumu, który potrafi przezwyciężyć utarte schematy pojęciowe, tradycje i zabobony. Oświecenie zatem propaguje kult rozumu i nauki. Z epoką nieodmiennie kojarzą się takie postacie jak Monteskiusz, Izaak Newton, Kartezjusz, Jan Jakub Rousseau, Bacon czy Jonh Locke. Tak jak wspomniałem, idee oświecenia miały wpływ na politykę i prawodawstwo państw europejskich.
XVII wiek był czasem absolutnych rządów Króla Słońce, Ludwika XIV. Był to klasyczny model monarchi absolutnej, gdzie władca skupia w swym ręku całą władzę, buduje rozgałęzioną administraję z biurokracją. Drugim przedstawicielem absolutyzmu był Piotr I Wielki, który gwałtownie przebudował struktury państwowe i wdrażał własny, z góry przemyślany model rosyjskiego społeczeństwa. Oczywiście w polityce obydwu monarchów można doszukać się elementów prekursorskich absolutyzmu oświeconego, jak choćby reformy na płaszczyźnie szkolnictwa bądź wprowadzanie cezaropapizmu. Jednakże prof. Emanuel Rostworowski nazywa Ludwika "klasycznym monarchą" i "rzecznikiem nietolerancji religijnej", Piotra zaś"okrutnym despotą". Absolutyzm oświecony, na którym należy się skupić, był formą rządów i ustroju państwa, gdzie czerpano z dorobku filozoficznego doby oświecenia i wdrażano go w życie. Głównym elementem tej doktryny była teoria o umowie społecznej autorstwa wspomnianego wcześniej J.J. Rousseau, która zakładała pochodzenie władzy od ludu, który zrzekł się praw politycznych na rzecz monarchy, ufając, że ten uzna zasadę porozumienia z ludem, i przyzna pewne wolności, tolerancję religijną oraz inne przywileje, które zdejmą część ciężaru z barków poddanych i pozwolą w przyszłości żyć lepiej. W myśl tych założeń, zwolennicy absolutyzmu oświeconego dążyli do głębokich reform społecznych, kulturalnych i gospodarczych. Ważniejszymi elementami było także hasło wolności cywilnej, a także prawo natury. Absolutyzm oświecony znalazł swoje zastosowanie na gruncie wielu państw europejskich, my skupimy się na głównych graczach ówczesnej europejskiej polityki: Austrii, Prusach, Rosji, świeżo utworzonych Stanach Zjednoczonych Ameryki, a także opowiemy o próbach reform w państwie polskim.
Zacznijmy od Prus. W 1740 roku umiera król-sierżant, Fryderyk Wilhelm I. Jego spuścizną było bogate w „wojsko i talary” zmilitaryzowane państwo. Na tronie zasiada jego syn, Fryderyk II, tak bardzo różniący się od ojca. Erudyta, korespondujący z największymi myślicielami ówczesnej Europy (m.in. z Wolterem), darzący szacunkiem sztukę i literaturę. Rostworowski nazywa Fryderyka „królem-filozofem” w dziedzinie polityki wewnętrznej, a w polityce zagranicznej jako „drapieżnego rozbójnika Europy”. Niekiedy nazywany największym z Hohenzollernów, wprowadził istotne zmiany w budowie państwa pruskiego. Zniósł cenzurę i stosowanie tortur w postępowaniu sądowym. Pomimo że gardził wiarą, ogłosił pełną tolerancję religijną. Odnowił berlińską Akademię Nauk i sprowadził wybitnych uczonych. Już w czasach pokoju, po 1763 roku, wprowadził powszechny obowiązek edukacji. Pomimo faktu, że w obliczu braku wykwalifikowanej kadry pedagogicznej nauczali niegdysiejsi wojskowi, była to doniosła chwila w historii szkolnictwa Europy. Jego panowanie kończąc się w 1786 roku miało znaczący wpływ na utworzenie supermocarstwa europejskiego.
Kolejnym państwem, gdzie dało o sobie znać oświecenie, była Austria. Monarchami oświeconymi można nazwać Józefa II Habsburga, Marię Teresę i Józefa II. Na lata panowania tego pierwszego (1705-1711) przypadał okres względnej koniunktury gospodarczej, rozwijania potęgi państwa habsburgów. Król utworzył bank państwowy, prowadził politykę gospodarczą w duchu merkantylizmu. Na lata jego panowania przypada walka w wojnie o sukcesję hiszpańską. Drugim oświeconym monarchą, a właściwie monarchinią, była Maria Teresa Habsburg, której panowanie w Austrii przypada na lata 1740-1780, z czego późniejszą część dzieliła z synem. Pomimo przypadającej na jej panowanie wojny siedmioletniej, udało się przeprowadzić reformę podatkową obciążająca szlachtę, scentralizowano aparat państwowy. W roku 1765 współregentem staje się Józef II. Od najwcześniejszych lat jego panowania będzie widać ręke Fryderyka II w jego poczynaniach. Młody cesarz pragnął bowiem zbudować w Austrii potęgę militarną na wzór pruski. Niestety, różnił się bardzo od swojego „idola”. Lata współpanowania syna z matką to okres stałego ścierania się wolnomyślicielstwa i konserwatyzmu. Jednakże można zaobserwować szereg zalążków przyszłych reform. Wtedy to zaczęła się tworzyć przyszłej doktryny józefinizmu: obłożono podatkami duchowieństwo i ogłoszono kasatę zakonów. Zreformowano system sądowniczy, zaprzestano tortur. Gdy w 1780 umarła Maria Teresa, na monarchię habsburską posypał się grad cesarskich dekretów. W ciągu trwającego 9 lat rządzenia wydał ich ok. 6 tysięcy. Poprzez reformę administracyjną uzyskał maksymalnie scentralizowane państwo. Na niwie gospodarczej proklamował zniesienie poddaństwa osobistego chłopów i otoczył ich państwową opieką. Prowadził politykę przyjazną dla żydów, doprowadził do ich asymilacji i aktywizacji gospodarczej. Ponadto poprzez wprowadzenie surowych zasad wymiany towarowej przyczynił się do rozwoju rodzimego handlu. Nastąpił rozdział władzy sądowniczej od administracji; wprowadzono jędnolitą,zhierarchizowaną i dwuinstancyjną organizację sądowniczą, a także zorganizowano wykwalifikowany aparat sędziowski.
Ciekawe reformy zostały wprowadzone w dziedzinie religii. Cesarstwo Habsburskie stało się tolerancyjne dla wszystkich religii, nastąpiła finalna kasata zakonów, a także utworzenie gęstej sieci kościołów. Duchowni stali się de facto funkcjonariuszami państwowymi, gdyż poprzez podpięcie ich pod aparat, stali się niezależni od papieża; odtąd ambona była miejscem wygłaszania nie moralitetów, a dekretów carskich i rozporządzeń.
Skupmy się teraz na rządach tzw. Semiramidy Północy, czyli Katarzyny II. Katarzyna, a wcześniej Zofia von Anhalt-Zerbst, była osobą o nieprzeciętnej inteligencji, która posiadała wszechstronne wykształcenie i na każdym kroku manifestowała swoje przywiązanie do kultury i obyczajowości rosyjskiej, pomimo swojego obcego pochodzenia. Była wielbicielką nowinek zachodnich, czytelniczką encyklopedystów francuskich, korespondowała z najświatlejszymi umysłami Europy XVIII wieku. Starała się uchodzić za filar absolutyzmu oświeconego.
Jaki był jej wkład w rozwijanie mocarstwowej, absolutystycznej potęgi Rosjii? Pierwszym krokiem ku skupieniu władzy we własnych rękach było obniżenie rangi Senatu. Pomimo formalnego istnienia, nie miał on realnego wpływu na kształt polityki państwowej. Idee oświecenia zawarła w swoim Nakazie z 1767r. , będącym wskazówkami dla opracowania nowego ustawodawstwa w państwie rosyjskim. Należy wspomnieć, że wydała szereg ukazów dot. chłopów, które były okrutne i wzmagały upokarzającą eksploatację chłopstwa rosyjskiego. Punktem kulminacyjnym, wybuchem niezadowolenia społecznego była wielka wojna chłopska. Efektem powstania chłopów, był szereg reform zaostrzających ich poddaństwo.
Caryca w swoich reformach czerpała z nowych teorii oświeceniowych, m.in. oddzieliła administrację od sądownictwa, w duchu nauczania Monteskiusza. Kraj został podzielony na równe sobie gubernie. Wraz z nowym podziałem administracyjnym zostało utworzonych szereg urzędów przeznaczonych do zarządzania aparatem państwowym. Każde miasto otrzymało własny sąd ziemski oraz samorząd, wybierany przez mieszczaństwo. Wprowadzono złotą kartę szlachecką, zawierająca szereg przywilejów dla szlachty. Niewątpliwie sukcesem rządów Katarzyny była inkorporacja części terenów Rzeczypospolitej i zagarnięciem nowych, wschodnich rubieży azjatyckich.
Wszystko to brzmi chlubnie, jednakże trzeba pamiętać że za fasadą oświeceniowych rządów kryła się prawdziwa postać carycy: despotka i mistrzyni propagandy.
Następne państwo o którym przyszło pisać, jest miejscem gdzie niewątpliwie zaznaczył swój wpływ nurt oświeceniowy, jednakże sytuacja polityczna nie pozwoliła mu przetrwać. Mowa tutaj oczywiście o Rzeczypospolitej. W owym czasie (1764–1795) na stolcu królewskim zasiadał król Stanisław II August. Nie sprawował on wprawdzie wzorem innych monarchów władzy absolutnej, został jednakże przez Woltera uznany, obok Katarzyny i Fryderyka, jako jeden z najświatlejszych europejskich królów-filozofów .
Stanisław August był szczerze przejęty ideami Oświecenia, i próbował przeszczepiać je na polski grunt. Był zwolennikiem tolerancji religijnej, porządku administracyjnego. Jako że sam był królem elekcyjnym, nieobca mu była teoria umowy społecznej. Był entuzjastą oświaty. W obliczu sekularyzacji zakonów, aby upowszechnić świeckie szkolnictwo, „król Staś” zdecydował się proklamować powstanie Szkoły Rycerskiej w 1765 roku. Był to pierwszy krok w tej szczególnej dziedzinie, którą wziął pod swój patronat król. Kolejną doniosłą chwilą było utworzenie w 1773 Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej takiej instytucji w Europie. Doszło do całkowitej rewolucji w oświacie. Zreformowano podupadłą Akademię Krakowską, wprowadzono nauczanie w języku polskim. Król był wielkim mecenasem nauki, sztuki i literatury, organizował tzw. Obiady czwartkowe, na które zapraszał uczonych, pisarzy, poetów. Reformy odbyły się także w innych dziedzinach państwa polskiego: utworzono stałą armię, zniesiono cła wewnętrzne, uruchomiono państwową mennicę. Konstytucja z 3 maja 1791 zawierała sobię elementy filozofii oświecenia, m. in doktrynę trójpodziału władzy. Należy jednak pamiętać że oświecenie w Polsce nie mogło zebrać wystarczających plonów, gdyż brutalny akt rozdarcia Rzeczypospolitej położył kres dalszym reformom.
Ostatnie państwo które przyszło nam omawiać, równie dobrze mogło by być pierwsze w kolejce, bo to właśnie tutaj idee oświecenia po raz pierwszy przyjęły fizyczną, namacalną formę. W roku 1787, 17 września uchwalono Konstytucję Stanów Zjednoczonych, pierwszą ustawę zasadniczną w historii. Było to uwieńczeniem ponad dziesięcioletnich starań o suwerenność narodu amerykańskiego. Aklamacja Deklaracji Niepodległości, teorie Johna Locka krzewione pośród ludu, bunt przeciwko związku państowemu z Anglią – to wszystko doprowadziło do prawdziwie oświeceniowych zmian w stanach-koloniach Ameryki. Nowa konstytucja - początkowo wraz z zapisem o zakazie niewolnictwa, ostatecznie usuniętym – była utrzymana w prawdziwie oświeceniowym duchu : umowa społeczna źródłem władzy, prawo naturalne, suwerenność społeczeństwa, trójpodział władzy. Kamieniem milowym w dziedzinie praw człowieka było dołączenie do Konstytucji tzw. Bill of Rights, czyli Deklaracji Praw,które gwarantowały prawa i wolności jednostki.