Teatr grecki

1. Początki teatru greckiego
Przedstawienia teatralne w starożytnej Grecji były ściśle związane z bogiem wina, przyrody i zabawy – Dionizosem. Na jego cześć obchodzono w Atenach święto nazywane Wielkimi Dionizjami, trwające przez cztery dni, podczas którego odbywały się sztuki teatralne. Święta przebiegały w uroczystej atmosferze. Pierwszego dnia do teatru przynoszono posąg Dionizosa, któremu składano ofiarę, następnie wybierano komisję, której zadaniem było ocenianie wystawianych sztuk. Teatr był konkursem poetyckim, przeglądem tańców, popisem muzycznym i wokalnym, a przede wszystkim odświętnym miejscem spotkania mieszkańców miasta i zaproszonych gości.

2. Chór i aktorzy
W V w. p.n.e. ukształtowały się dwa podstawowe gatunki literackie dramatu: tragedia i komedia. W dramatach występował chór złożony z dwunastu lub piętnastu młodych ludzi i aktorzy, początkowo jeden później dwóch, wreszcie trzech. Grywali oni więcej niż jedną rolę stąd sztuki miały więcej niż trzy postacie. Aktorzy byli profesjonalistami, chórzystów natomiast wybierano spośród ateńskiej młodzieży (tylko mężczyzn, kobiety nigdy pojawiły się na scenie, przedmiotem sporów jest to, czy nawet bywały na widowni). Przygotowano ich do określonego widowiska przez dłuższy czas. Dzięki temu teatr był także szkołą dla znacznej liczby ludzi. W czasie najważniejszego święta, o najbogatszym programie spektakli, potrzebowano na przykład około dwustu pięćdziesięciu chórzystów. Dla przedstawień teatralnych szyto specjalne stroje, sporządzano obuwie na grubych podeszwach (koturny). Aktorzy i chórzyści nosili maski, które wykonywano z usztywnianego płótna. Były one ściśle związane z określoną rolą i sygnalizowały widzą kim jest postać pojawiająca się na scenie. Aktor był słabo widoczny z oddali, ale jego głos dzięki znakomitej akustyce i odpowiednio zbudowanej masce, słyszano z najdalszych miejsc. Aktorzy tekst śpiewali lub śpiewanie recytowali, chóry śpiewały i tańczyły. Widowiska łączyły w ten sposób słowo, gest taneczny i muzykę. Dziś trudno byłoby odtworzyć te widowiska, gdyż dostępny nam jest tylko tekst, partytury muzyczne przepadły, a tańca w ogóle nie potrafimy sobie wyobrazić.

3. Inne fakty o teatrze greckim
Przedstawienia odbywały się najczęściej trzy razy w roku w czasie kolejnych kilku dni. Wystawiano sztuki kilku aktorów, a specjalna komisja oceniała komu przyznać nagrodę. Na widowiskach gromadziły się tłumy. Na wniosek Peryklesa niezamożnym obywatelom wypłacano kwoty, które umożliwiały im wstęp do teatru. Sądzono bowiem, że wszyscy członkowie polis powinni uczestniczyć w tym święcie. Wymagały tego względy pobożności, była to bowiem forma oddania czci Dionizosowi; sprawiedliwości społecznej, ponieważ wszyscy winni mieć udział w przyjemności, jaką dawało widowisko oraz względy wychowawcze, gdyż dramat uczył widzów moralności obywatelskiej. Przygotowanie spektaklu od strony technicznej, nadzór nad wyborem i nauką chórzystów zlecano wybranym zamożnym obywatelom. Jeśli sztuki zyskiwały nagrodę, to i oni otrzymywali ją razem z autorami.

4. Budowa teatru
Początkowo przedstawienia odbywały się najprawdopodobniej na ateńskiej Agorze, gdzie wznoszono w miarę potrzeby prowizoryczne drewniane konstrukcje. Po katastrofie, która miała miejsce w 490 r. p.n.e. i w wyniku której zginęło wielu widzów, miejsce przedstawień przeniesiono w okolice świątyni Dionizosa Eleutherosa (Teatr Dionizosa). Na przestrzeni V i IV w. p.n.e. wzniesiono tutaj konstrukcje kamienne, które ostatecznie ukształtowały założenia teatru greckiego. Wyodrębniono zatem skene, budynek służący do przebierania się aktorów oraz do wieszania dekoracji, a także amifiteatralnie posadowioną widownię, czyli theatron. Przed skene znajdowało się podium (proskenion), na którym występowali aktorzy. Między skene a widownią usytuowana była orchestra wraz z thymele stojącym pośrodku. Wokół niego występował chór, a niekiedy także aktorzy. Po obu bokach orchestry znajdowały się paradne przejścia (parodos), służące do wprowadzania aktorów. Po 460 r. wprowadzono dekoracje malowane, a także mechaniczne urządzenia pozwalające na niespodziewane pojawienie się aktora (deus ex machina). Stąd konieczne były podziemne przejścia pod orchestrą. W okresie hellenistycznym skene zajmowała coraz więcej miejsca, stając się wreszcie wielkim, wielokondygnacyjnym budynkiem; zmniejszała się natomiast powierzchnia orchestry na rzecz także rozbudowywanego proskenion. Jednym z najlepiej zachowanych teatrów w Grecji jest teatr w Epidauros, gdzie można wyraźnie zaobserwować większość wymienionych elementów teatru greckiego.

5. Sztuki wystawiane w teatrze.
Podczas czterodniowych świąt wystawiano dwa rodzaje sztuk. Przez pierwsze trzy dni wystawiano tragedie, a czwartego – komedie.
I) Pojęcie TRAGEDII. Najsławniejsi tragicy greccy.

TRAGEDIA – jest to gatunek dramatu, obejmujący utwory, których ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami człowieka a siłami wyższymi: losem, prawami historii, normą moralną, wolą bogów, itp. Konflikt ten nieubłagalnie prowadzi do klęski. Bohater jest z góry skazany na przegraną, każde posunięcie prowadzi do katastrofy. Budowa tragedii podlegała ścisłym prawom. Otwierał ją prolog (dialogowy lub monologowy), zarysowujący sytuację w punkcie wyjściowym fabuły. Po prologu następował parodos – pierwsza pieśń chóru. Następnie były przeplatające się epejsodia (sceny dialogowe, monologi, fragmenty narracyjne) i stasima, czyli pieśni chóru, zazwyczaj 3-5. Tragedię zamykał exodos – końcowa pieśń chóru. Los postaci antycznej tragedii miał wzbudzić w widzach uczucie litości i trwogi.

NAJWIĘKSI TRAGICY GRECCY
AJSCHYLOS, Eschyl (525 – 456), poeta grecki; uważany za twórcę tragedii klasycznej; tematy do swych sztuk czerpał głównie z eposów Homera i poematów cyklicznych, wzbogacając je konfliktami moralno-religijnymi; zajmował się problemem winy i kary, losem człowieka zmagającego się z przeznaczeniem i wolą bogów; podkreślał odpowiedzialność człowieka za jego czyny i ich skutki; cierpienie (jako wynik porażki) było, według Ajschylosa, jedyną szkołą życia, która uczy umiaru; powadze treści odpowiadał styl języka bohaterów. Z 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych zachowało się 7 tragedii: Błagalnice , Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Prometeusz skowany, trylogia Oresteja (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy) oraz ponad 400 fragmentów. W historii dramatu Ajschylos zapisał się wieloma innowacjami: wprowadził drugiego aktora, czym umożliwił rozbudowę akcji i ożywienie dialogu, ograniczył znaczenie chóru; wprowadził też opisy i opowiadania przedstawiające wydarzenia spoza sceny, dbał o wywołanie odpowiedniego nastroju. Poeta zdobył uznanie zarówno u współczesnych (13 zwycięstw w agonach tragicznych), jak i u potomnych. Szczególne zainteresowanie wzbudził w XVIII w., a następnie w okresie romantyzmu, kiedy pod wpływem Prometeusza skowanego upowszechniło się pojęcie prometeizmu. Pierwsze polskie tłumaczenie tragedii Ajschylosa 1873 (Węclewski), późniejsze m.in. Kasprowicza (1931) i Srebrnego (1954).

SOFOKLES (około 496 – 406), tragediopisarz grecki; zajmuje pośrednie miejsce między Ajschylosem i Eurypidesem; autor około 120 sztuk (ok. 90 tragedii i 30 dramatów satyrowych), z których zachowało się 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie, 400 wierszy z dramatu satyrowego Tropiciele i około 1100 fragmentów. Sofokles czerpał tematykę głównie z twórczości poetów cyklicznych; na plan pierwszy wysuwał bohatera w pełni świadomego odpowiedzialności za swe czyny; w jego charakterze widział źródło konfliktów i od nich, nie od czynników zewnętrznych, uzależniał bieg wydarzeń; Sofokles wierzył ponadto w boską sprawiedliwość - Dike - czuwającą nad moralnym ładem świata. Sofokles wprowadził do dramatu wiele innowacji: dodał trzeciego aktora; podniósł liczbę członków chóru z 12 do 15 i ograniczył jego udział w akcji na rzecz przodownika chóru; zerwał z tematycznym związkiem tetralogii i wystawił 4 sztuki o samodzielnej treści. Tragedie Sofoklesa, popularne głównie za jego życia, odżyły w czasach renesansu; szczególne zainteresowanie wzbudziły w XIX w., zwłaszcza w Niemczech; tłumaczone na wiele języków i do dziś grywane na scenach teatrów; pierwszy polski przekład zachowanych tragedii Sofoklesa (Węclewskiego) - z 1875, ostatni (Morawskiego) - z 1916 (nowe wydanie 1969).

EURYPIDES (ok. 485 – 406), tragediopisarz grecki; uczeń Anaksagorasa z Kladzomen i Prodikosa z Keos, upowszechniał w swej twórczości myśli i hasła sofistów; pierwszy uczynił charaktery ludzkie przedmiotem studiów i dał tym początek tragedii psychologicznej; ożywiając tragedie epizodami komicznymi, stał się prekursorem tragikomedii. Z 90 sztuk Eurypidesa zachowało się 17 tragedii, m.in. Alkestis, Medea, Hipolit, Ion , Ifigenia w Taurydzie, Elektra, Orestes, Ifigenia w Aulidzie, dramat satyrowy Cyklop i ok. 1000 fragmentów. Eurypides pierwszy wprowadził monolog odsłaniający przeżycia psychiczne bohatera, stosował prolog oraz pieśni chóru i arie nie łączące się z akcją sztuki; pierwszy również posłużył się wprowadzeniem interwencji bogów w rozwiązywanie zbyt skomplikowanej akcji (deus ex machina). Doceniony po śmierci, inspirował swą twórczością pisarzy, poetów, filozofów i artystów starożytnych (np. Senekę Młodszego) i późniejszych; od końca XV w. był znany w zachodniej Europie (głównie w tłumaczeniu łacińskim); podziwiany i naśladowany, wywarł wpływ na teatr europejski; pierwsze polskie tłumaczenie tragedii Eurypidesa 1881–82; Tragedie (tłum. J. Kasprowicz, t. 1–3 1930), Tragedie (tłum. J. Łanowski, t. 1–3 1967–80).

II) Pojęcie KOMEDII
KOMEDIA – jest to gatunek dramatu pochodzący od obrzędowych zabaw ludowych (świąteczny orszak przebierańców w czasie święta Dionizosa), pełen żartów i kpin, przedstawiający zabawne sytuacje z życia ludzi.