Konstytucja 3 maja

Konstytucja 3 Maja, ustawa zasadnicza z 1791 uchwalona na Sejmie Czteroletnim przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim, będąca wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze (Rozbiory Polski), ustalająca podstawy ustroju nowożytnego w Polsce. Była to pierwsza w Europie konstytucja oparta na monteskiuszowskiej koncepcji podziału władz na władzę: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Polska stała się monarchią konstytucyjną opartą o zasady: zwierzchnictwa narodu, podziału władzy i głosowania większością głosów.
Jej wstępnym etapem było Prawo o sejmikach z 24 III 1791 oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami: znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów.
W kwestii wyznaniowej Konstytucja podkreślała więź łączącą religię katolicką z panującą klasą feudalną. Artykuł 1 nie był tolerancyjny skoro zachowywał uprzywilejowaną sytuację kościoła katolickiego. „Religią narodową panującą jest i będzie wiara święta rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami. Przejście od wiary panującej do jakiegokolwiek wyznania jest zabronione po karami apostazji \\\". Jednocześnie Konstytucja głosiła wolność innych obrządków i obiecywała im opiekę prawa.
Sejm składający się z dwóch izb -izby poselskiej i senatu- pozostawał całkowicie szlachecki i po zreformowaniu sejmików oraz instrukcji stał się ogólnokrajową reprezentacją klasową właścicieli ziemskich. Prawo wyborcze nie obejmowało szlachty bezrolnej i drobnorolnej, w związku, z czym faktyczna władz w kraju przesuwała się z rąk magnatów do rąk szlachty średniej zainteresowanej wzmocnieniem państwa.
W sprawie chłopskiej Konstytucja ograniczyła się do ogólnej obietnicy „opieki prawa”. Nie obiecywała wyraźnie ingerencji w stosunki pomiędzy panem a chłopem. W efekcie dobrowolna umowa między feudałem i poddanym w polskich warunkach poddańczo-pańszczyźnianych bez nadzoru państwa była fikcją. Nie mogło być żadnej dobrowolnej umowy między panem a poddanym chłopem, który znajdował się w całkowitej władzy tego pana.
Bardziej postępowa niż w kwestiach społecznych i wyznaniowych była Konstytucja w dziedzinie organizacji władz państwowych. Wprowadzając dziedziczność tronu i głosowanie większością znosiła anarchizujące ustrój elekcje, konfederacje, a także liberum veto. Władzę ustawodawczą uosabiał sejm „zawsze gotowy”, podejmujący uchwały większością.
Władzę ustawodawczą Konstytucja skupiła w rękach króla ze Strażą Praw: do Straży należał Prymas i pięciu ministrów wyznaczonych przez króla, a także marszałek sejmu. Przewodniczył w Straży Praw król, lecz każda jego decyzja wymagała kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Straży poddano wszystkie urzędy w kraju, kontrolować je mogła jednak tylko poprzez komisje wielkie ( Wojska, Skarbu, Policji, Edukacji Narodowej).
Na czele tych komisji sprawujących władzę wykonawczą, a zobowiązanych słuchać ministrów- członków Straży Praw stali ministrowie spoza Straży. Powstawała stąd pewna niesprężystość i dualizm władzy wykonawczej. Ministrów Straży wybranych przez króla zatwierdzał sejm, przed którym byli oni odpowiedzialni. Sejmowi przysługiwało prawo votum nieufności dla ministrów, dymisjonowania ich większością 2/3 głosów poselskich, bądź sądzenia ich sądem sejmowym. Odpowiedzialność ministrów przed sejmem stanowiła wówczas nowość nie tylko w Polsce, w ogóle w ustawodawstwie światowym.
W obawie przed królewskim „despotyzmem ograniczono wykonawczą władzę króla. Zmniejszono także jego prerogatywy ustawodawcze. Król przestał być trzecim stanem, pozostał tyko prezydentem senatu.
Konstytucja likwidowała odrębność Litwy znosząc pozostałości unii- dualizm ustrojowy- i tworząc jednolite instytucje dla obu krajów, a więc wspólny rząd, skarb i wojsko.
Z niebezpieczeństwa politycznego grożącego Polsce, oraz potrzeb gospodarczych i politycznych wynikała potrzeba wzmocnienia państwowości narodowej. Była ona wynikiem sojuszu politycznego postępowej szlachty ziemiańskiej i burżuazji. Konstytucja była ważnym etapem w szeregu wysiłków mających na celu uratowanie bytu państwowego, zachowanie całości i niepodzielności ziem polskich. Stanowiła ona wynik i podsumowanie tego, co zrobiono pod tym względem po pierwszym rozbiorze.