NAZIZM Inaczej: narodowy socjalizm lub hitleryzm. Jest to ideologia wykreowana przez Niemiecką Narodowo-Socjalistyczną Partię Robotników (NSDAP), zawiera poglądy totalitarne, rasistowskie, nacjonalistyczne, antykomunistyczne i antysemickie. Nazizm powstał i rozwijał się wyłącznie w Niemczech, podczas rządów partii NSDAP w latach 1933-1945. U jego genezy trzeba wskazać rozpad tradycyjnych struktur społecznych w wyniku dziewiętnastowiecznego procesu emancypacji, prowadzącej do kształtowania się społeczeństwa liberalno-demokratycznego w miejscu tradycyjnego porządku. Rozpadowi struktur społecznych towarzyszy zanik wiary religijnej. Czołowi reprezentanci tych myśli to przede wszystkim Adolf Hitler, Alfred Rosenberg i Joseph Goebbels.
Rozwój nazizmu
Rozwój nazizmu nie byłby możliwy, gdyby nie sytuacja społeczna i gospodarcza w Niemczech i w Europie po I Wojnie Światowej(1914 - 1918). W Traktacie Wersalskim władze Niemiec i cesarz Wilhelm II uznani zostali za winnych i odpowiedzialnych wybuchu I Wojny Światowej. Na skutek wojny Niemcy utraciły część terytorium (np. Alzacja i Lotaryngia wróciły do Francji), państwa zwycięskie narzuciły Niemcom wiele ograniczeń i ustrój republikański. Tak zwana Republika Weimarska (potoczna nazwa pochodzi od miasta Weimar, w którym Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową niemiecką konstytucję) nie była akceptowana przez wojsko (niemal niezależne od władz cywilnych) i konserwatywnie nastawioną cześć społeczeństwa. Winą za przegraną wojnę obarczano partie lewicowe, które przeciwstawiły się Cesarzowi Wilhelmowi II, a cześć z nich, zainspirowanych Rewolucją Październikową w Rosji, zamierzało (bez powodzenia) przeprowadzić przewrót komunistyczny. Ponad to, od zjednoczenia Niemiec w drugiej połowie XIX wieku żywe były nastroje nacjonalistyczne. Postępowało bezrobocie i inflacja. Zubożenie społeczeństwa i sytuacja gospodarcza, zwłaszcza po nastaniu w 1929 roku światowego Wielkiego Kryzysu, sprzyjała nastrojom radykalnym. Podobnie jak we Włoszech, obecne były one głównie wśród upokorzonych klęską kombatantów I Wojny Światowej. Okres po I Wojnie Światowej w Niemczech, szczególnie tak zwane "tłuste lata" 1924 - 1929, gdy Republice Weimarskiej udało się przejściowo osiągnąć względną stabilność, to także czas spontanicznego rozwoju różnych ruchów wolnościowych, liberalizmu w kulturze, sztuce i życiu codziennym, co było nie do zaakceptowania przez osoby o nastawieniu nacjonalistycznym i konserwatywnym.
Nazizm był odpowiedzią na przeobrażenia, jakie dokonały się w społeczeństwach Europy od połowy XIX wieku na skutek burzliwej industrializacji, tworzenia nowego modelu rodziny i narodów oraz społeczeństwa masowego. Inspiracje filozoficzne czerpał z myśli Martina Heideggera (początkowo entuzjasty nazizmu) i Fryderyka Nietzschego. Niemiecki nacjonalizm, żywy od czasów zjednoczenia Niemiec w drugiej połowie XIX wieku, czerpał z dorobku romantyzmu - w poszukiwaniu istoty narodu niemieckiego sięgano do pogańskiego świata dawnych ludów germańskich i nordyckich. W dobie fascynacji teorią ewolucji i etnologii na popularności zyskały uznawane wtedy za naukowe teorie rasowe, uznające istnienie swoistej hierarchii ras i narodów, na szczycie której znajdowały się rasy nordyckie (rasa aryjska).
Ideologia nazizmu
W warstwie politycznej, nazizm czerpał z ideologii włoskiego faszyzmu. Odrzucał demokrację i proponował rządy "zaufania większości", z silnym przywództwem i wyrazistym Wodzem, w którego rękach skupić się miała wola narodu. Słuszność poczynań Wodza miała wynikać z posiadanej przez niego wiedzy "naukowej". Emanacją Wodza w narodzie była partia - w tym wypadku NSDAP, nazizm odrzucał istnienie wszelkich innych ruchów politycznych, zakazywał związków zawodowych i wolności prasy.
W sprawach społecznych nazizm prezentował idee populistyczne i głosił daleko posunięty interwencjonizm państwowy oraz szeroką ochronę socjalną, jednak z poszanowaniem dla własności prywatnej. Hasła te były szczególnie nośnie w Niemczech ogarniętych Wielkim Kryzysem.
Niemniej, najważniejsze elementy ideologii nazistowskiej dotyczyły spraw narodowych i rasowych, a także pojmowania miejsca Niemiec w Europie. Nazizm był ideologią rasistowską i antysemicką. Z fascynacji historią starożytnych germanów i tez o hierarchii ras ludzkich ideolodzy nazizmu wynieśli ideę wyższości ras nordyckich, przede wszystkim rasy aryjskiej (nazwa pochodzi od starożytnego ludu Ariów), predysponowanej do panowania nad światem. Było to też swoistą trawestacją idei nadczłowieka z filozofii Fryderyka Nietzschego. Wedle nazizmu, naród niemiecki jako najlepszy, ma prawo do swobodnego rozwoju i potrzebuje do niego "przestrzeni życiowej", najpierw na wschodzie Europy, co usprawiedliwiać miało agresję na wschodnich sąsiadów. Narody słowiańskie nazizm uważał za oczywiście podległe rasie aryjskiej. Ideę ekspansji terytorialnej naziści uzasadniali także coraz bardziej popularnymi teoriami geopolitycznymi. Wedle jednej z nich, sformułowanych przez brytyjskiego geografa Halforda Johna Mackindera, do panowania nad światem potrzebne jest opanowanie "Heartlandu", naturalnej fortecy stanowiącej środkową część kontynentu Eurazjatyckiego.
Nazizm i III Rzesza Niemiecka
Skutkiem zastosowania w praktyce ideologii nazistowskiej stało się powstanie w Niemczech totalitarnej III Rzeszy, wywołanie II Wojny Światowej, zbrodnie wojenne i ludobójstwo na podłożu ideologicznym, w tym Holokaust.
W 1919 roku Adolf Hitler wstąpił do Niemieckiej Partii Robotników, szczególnie podatnej na hasła rewanżu głoszone przez weteranów I Wojny Światowej. Dwa lata później, po przekształceniu jej w Niemiecką Narodowo - Socjalistyczną Partię Robotników (NSDAP), został jej przewodniczącym z tytułem Wodza. W tym samym roku postał zbrojny oddział partii - Oddziały Szturmowe (SA). W 1923 roku NSDAP podjęła nieudaną próbę siłowego przejęcia władzy w niemieckiej Bawarii (pucz Monachijski), na skutek czego Adolf Hitler został skazany na karę więzienia. W tym okresie powstały zręby ideologii nazistowskiej - programowa książka Adolfa Hitlera Mein Kampf ("Moja walka"), rasistowskie prace Alfreda Rosenberga i polityczne Josepha Goebbelsa. Idee nazistów stały się nośne wraz z nastaniem Wielkiego Kryzysu w 1929 roku, kiedy to NSDAP skupiła się na głoszeniu populistycznych haseł gospodarczych. Jako winnych Wielkiego Kryzysu NSDAP wskazywała na światowy kapitalizm owładnięty przez Żydów, przeciwstawiany przedsiębiorczości niemieckiej. W wyborach 1930 roku NSDAP dostała się do Reichstagu (parlamentu) i weszła w koalicję z prawicą. Głównym konkurentem NSDAP była partia komunistyczna, głosząca, pod względem gospodarczym, w zasadzie bardzo podobne populistyczne hasła. Na początku lat trzydziestych XX wieku NSDAP zyskała przychylność niemieckich przedsiębiorców i pracodawców, ostatecznie w 1933 roku wygrała wybory. Prezydent Paul von Hindenburg mianował Adolfa Hitlera na kanclerza. NSDAP, odpowiedzialna za jedno z największych ludobójstw w historii współczesnego świata, doszła do władzy legalnie, zgodnie z demokratycznymi procedurami.
Władza kanclerska była dla Adolfa Hitlera i NSDAP niewystarczająca. Pod pretekstem pożaru Reichstagu (w rzeczywistości podpalonego celowo przez nazistów) prezydent wydał rozporządzenie o specjalnych prerogatywach dla Adolfa Hitlera, Führera (Wodza). Następnie naziści wprowadzali kolejne ustawy (pod pretekstem walki z Wielkim Kryzysem), by rok po objęciu urzędu Adolf Hitler zyskał władzę absolutną i dyktatorską. W 1934 podczas tak zwanej nocy długich noży dokonano czystek w NSDAP - zamordowani zostali członkowie jednego ze skrzydeł partii, związani z Oddziałami Szturmowymi (SA). W 1935 roku Reichstag zebrany w Norymberdze przyjął pakiet "ustaw rasowych" (ustawy norymberskie), które wcielały wżycie rasową ideologię nazizmu. Na ich podstawie możliwe było pozbawianie Żydów niemieckiego obywatelstwa i własności, zakazano im piastowania urzędów i posługiwania się niemiecką flagą. W 1938 roku z inspiracji nazistów doszło do pogromu Żydów, znanego jako noc kryształowa, na skutek której wielu Żydów ostatecznie opuściło teren III Rzeszy - dobrowolnie lub pod przymusem. Ustawy norymberskie dotyczyły też Romów oraz osób czarnoskórych, wprowadzały też do prawa ideologię "czystości rasy", wedle której zakazane były małżeństwa między "Aryjczykami" i "nie - Aryjczykami". Dla zachowania "doskonałości rasy" dopuszczano przymusową eutanazję, przymusową aborcję czy stosowanie eugeniki, czyli selektywnego rozmnażania ludzi celem uzyskania nowych pokoleń posiadających pożądane, "aryjskie" cechy. Nazizm jako ideologia totalitarna, starał się zdobyć wpływ na wszystkie aspekty życia, zakazano działań wszelkich instytucji sprzecznych z nazizmem, w tym "niewłaściwej" kultury i sztuki (do historii przeszedł obraz palenia książek), prześladowco osoby za przekonania czy jeszcze inne cechy sprzeczne z ideą "czystości rasy" (np. homoseksualizm). Dla więźniów politycznych już przed wojną utworzono obozy koncentracyjne (najstarszy obóz w Dachau powstał w 1933 roku). W umacnianiu swojej władzy naziści chętnie sięgali do technik propagandy, wykorzystywali film i radio. Ważne znaczenie propagandowe miała olimpiada organizowana w Berlinie w 1938 roku. Szefem propagandy III Rzeszy był Joseph Goebbels.
W polityce wewnętrznej III Rzeszy tworzono równoległe do państwowych instytucje paramilitarne i partyjne. Obok wojska, na znaczeniu zyskiwały Oddziały Szturmowe (SA), Sztafety Ochronne (SS), Tajna Policja Państwowa (Gestapo), czy organizacje młodzieżowe (Hitler Jugend).
W polityce międzynarodowej Adolf Hitler dążył do realizacji teoretycznych założeń nazizmu, przede wszystkich do uzyskania "przestrzeni życiowej", a to poprzez podbój Europy. Dlatego też gospodarka totalitarnych Niemiec od początku dojścia Adolfa Hitlera do władzy ukierunkowana była na zbrojenia i przygotowania do wojny. Plany nazistów zakładały podbój Europy Wschodniej i utworzenie Wielkiej Rzeszy od Atlantyku po Ural. W początkowej fazie Adolf Hitler dążył do konsolidacji narodów niemieckich (Anschluss Austrii - wchłoniecie Austrii przez III Rzeszę i Układy Monachijskie, na mocy których czechosłowackie Sudety zamieszkałe przez mniejszość niemiecką zostały przyłączone do III Rzeszy - oba wydarzenia w 1938 roku). III Rzesza weszła też w sojusz z faszystowskimi Włochami a następnie z Japonią tworząc tak zwaną Oś Berlin - Rzym - Tokio.
Podczas II Wojny Światowej, która w Europie rozpoczęła się atakiem III Rzeszy na Polskę 1 września 1939 roku, naziści, zgodnie z własną ideologią, dopuścili się masowych zbrodni przeciw ludzkości, w tym systematycznej i planowej eksterminacji Żydów, Romów oraz innych narodów i grup uznawanych za niższe zgodnie z ideologią rasy. Od 1941 roku obozy koncentracyjne zaczęły pełnić funkcję obozów śmierci, gdzie naziści mordowali ludzi za pomocą technik przemysłowych.
Upadek ideologii nazizmu wiąże się w upadkiem ucieleśniającego ją państwa - III Rzeszy, pokonanej przez aliantów w 1945 roku. Zbrodniarze nazistowscy zostali skazani w Procesach Norymberskich (1945 - 1949). Powojenne Niemcy poddano procesowi denazyfikacji, czyli wykorzenienia zasad nazizmu z życia społecznego.
Symbole nazizmu
Najbardziej znanym symbolem ideologii nazistowskiej jest czarna swastyka obrócona o kąt 45 stopni, wpisana w białe koło na tle czerwonego kwadratu. Swastyka jest znanym w wielu kulturach symbolem szczęścia, powodzenia, płodności i słońca. W tym, pierwotnym znaczeniu, nadal jest popularnym znakiem w Indiach. Naziści sięgnęli do niej jako do starożytnego znaku słońca germanów i Ariów (od których zaczerpnięto nazwę "rasa aryjska").
Innym symbolem nazizmu jest totenkopf, wizerunek czaszki na tle skrzyżowanych piszczeli. Jest to stary znak kawalerzystów pruskich, w czasach nazizmu przejęty przez Sztafety Ochronne (SS).
Symbolami nazizmu są też dwa pozdrowienia: "Heil Hitler" i "Sieg Heil". "Heil Hitler" (dosłownie "chwała Hitlerowi") było trawestacją starożytnego Ave Cezar ("niech będzie pozdrowiony Cezar", także do salutu rzymskiego nawiązywało podnoszenie ręki wykonywane podczas wypowiadania pozdrowienia). "Sieg heil" zaś oznacza "sława zwycięstwu".
Prawny zakaz ideologii nazistowskiej
Posługiwanie się symbolami nazizmu oraz jakiekolwiek propagowanie i promowanie idei nazistowskich jest zakazane prawem. Konstytucja Polski zakazuje działalności partii i organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu. Kodeks karny przewiduje karę do dwóch lat pozbawienia wolności za propagowanie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa. Podobne rozwiązania istnieją w wielu państwach Europy, w tym w dzisiejszych Niemczech. Pomimo to, także w Polsce, działają grupy mniej lub bardziej otwarcie neonazistowskie lub pozytywnie odnoszące się do idei nazizmu. W Polsce przeciwdziałaniem ich aktywności zajmują się też antyfaszystowskie organizacje pozarządowe, na przykład stowarzyszenie „Nigdy Więcej”
Volkizm – specyficzna, niemiecka ideologia rasizmu. Volkizm głosi m.in. iż dusza człowieka jest częścią większej duszy Ludu, a ta - duszy świata. Dusza Ludu kształtowana jest przez krajobraz i, raz ukształtowana, nie podlega zmianie. Ta rasistowsko-religijna teoria uczy, że cechy narodowe są uzależnione od krajobrazu, w jakim ukształtował się naród na początku swoich dziejów; np. cechy Żydów ukształtowały się na pustyniach arabskich i dlatego naród ten ma cechować płytkość, jałowość, oschłość. Brak głębi i sił twórczych ma być odbiciem upałów i towarzyszącego im uczucia bezsensu, typowego dla klimatu pustynnego; wyrazem tego rzekomego spodlenia ma być wygląd zewnętrzny Żydów, szczególnie charakterystyczny nos, oraz zapach cebuli i czosnku. Odwrotnością jest klimat Północy, charakteryzujący się wilgotnymi i zimnymi lasami Pragermanii, gdzie ludzie z utęsknieniem wyglądają słońca - dlatego Niemcy są ludźmi światła (Lichtmenschen); ich blond włosy i niebieskie oczy wskazują na czystość duszy. Volkiści uznali, że świat liberalny epoki wilhelmińskiej jest jałowy, bezbarwny, szary - zupełnie jak pustynie arabskie; pozwoliło to uznać, że nie jest on wytworem ducha niemieckiego, lecz żydowskiego, co było powodem skrajnego antysemityzmu. Ideolodzy volkizmu szybko utożsamili Żydów z powstawaniem wielkich miast i procesem industrializacji i narodzin stosunków kapitalistycznych, a ponieważ stosunki te wytworzyły demokrację, to również ją przypisano Żydom. Niemcy mieli być z natury narodem apolitycznym, przeciwnym polityce i partiom. Tej apokalipsie nowoczesności przeciwstawiano wizję tradycyjnego niemieckiego Bauera, nie znającego pojęcia zysku, egoizmu i relatywizmu moralnego. Chłop stał się ucieleśnieniem mitu zdrowego moralnie Niemca, walczącego z przybyszem z miasta - czyli zajmującym się handlem Żydem. Niektórzy volkisci opowiadali się za przywróceniem niewolnictwa dla ras niższych, szczególnie Żydów. Niechęć kulturowa i ekonomiczna do Żydów dosyć szybko nabrała charakteru brutalnego; w licznych powieściach volkistowskich Niemcy zaczęli mordować swoich żydowskich panów i wyzyskiwaczy, co dało powód do przekonania, ze rasy walczą ze sobą nie na polu kultury, lecz w siłowej konfrontacji na śmierć i życie.