XIX wiek był okresem wielkich przemian gospodarczych, społecznych, a także ideologicznych. Jedne zmiany niosły za sobą kolejne, przyczyniając się do powstawania nowych grup społecznych, a w związku z tym także sił politycznych walczących o swoje miejsce w społeczeństwie. Wśród XIX – wiecznych ideologii wymienić można 3 podstawowe: liberalizm, konserwatyzm i socjalizm. Poglądy te były od siebie różne i przedstawiały odmienne postulaty. Wszystkie miały także wpływ na historię świata i Europy.
Liberalizm
Nazwa ideologii pochodzi od łacińskiego przymiotnika "libe" czyli wolny. W znaczeniu politycznym termin ten został użyty po raz pierwszy przez kortezy hiszpańskie w 1812r. Samo pojęcie jest starsze, powstało w środowiskach mieszczańskich i oznaczało początkowo reakcje przeciwko absolutyzmowi monarchów i nierównościom stanowym. Za prekursora liberalizmu uchodzi John Locke, angielski pisarz polityczny z przełomu XVII i XVIII wieku, apologeta dzieła angielskiej "chwalebnej rewolucji". Już u schyłku XVII wieku przedstawił on podstawowe założenia liberalizmu: głosił prymat społeczeństwa nad władzą polityczną, prawo ludzi do życia, własności i wolności, a państwo miało te prawa zabezpieczać, nie ingerując w nie. Anglia wyprzedzała kontynent w rozwoju społecznym toteż właśnie tam najszybciej upowszechniły się idee liberalizmu. Ostatecznie ukształtował się on w rezultacie rewolucji burżuazyjnej, w szczególności angielskiej i francuskiej.
Kształtowanie się liberalizmu można podzielić na trzy okresy. Pierwszy okres, mimo że przyświecała mu maksymalnie pojmowana idea wolności, w realiach politycznych splatały się wątki polityczne z ekonomicznymi, antyfeudalne z pro kapitalistycznymi, anty absolutyczne z pro republikańskimi. Drugi okres ewolucji liberalizmu, od około połowy XIX wieku czyli Wiosny Ludów, było okresem utrwalania się założeń liberalizmu demokratycznego. Trzeci okres rozpoczyna się od zalążków prawodawstwa socjalnego z lat 80- tych XIX wieku, wprowadzanego w niektórych przodujących gospodarczo państwach europejskich i trwa w zasadzie nadal. Jest to okres liberalizmu socjalnego. Liberalizm socjalny wnosi polityczne i ekonomiczne ustępstwa na rzecz ludzi zagrożonych strachem lub niedostatkiem. Kosztem ograniczania pełni wolności ludzi najbogatszych, dopuszcza interwencję państwa w mechanizmy wolnego rynku, aby dać zabezpieczenie najbiedniejszym. We wszystkich okresach ewolucji liberalizmu jego twórcy zgadzali się, co do jego założeń zwanych liberalizmem politycznym, najbardziej przeciwstawianych feudalizmowi, później socjalizmowi. Liberałowie różnią się między sobą w poglądach na dopuszczalność i ewentualne zakresy interwencji państwa demokratycznego w to, co określane jest mianem liberalizmu ekonomicznego, nazywanego również leseferyzmem (franc. Lassez faire - pozwólcie działać), który zakładał, że jednostka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez ingerencji państwa.
Dla liberałów najważniejszymi wartościami są: jednostka ludzka, wolność, równość, własność.
Jednostka ludzka i jej wolność są wartościami najwyższymi dla liberałów. Dobro jednostki powinno być zasadniczym celem działania instytucji publicznych. Każdy człowiek jest bytem o cechach właściwych tylko sobie, pojedynczym, oryginalnym. Liberalizm istotne znaczenie przypisuje tylko jednostkom. Stąd często mówi się, że to koncepcja człowieka egoistycznego, egocentrycznego.
Wolność. Człowiek jako istota obdarzona rozumem i korzystająca z niego, sam potrafi najlepiej rozeznać własny interes, swoje potrzeby. Każdy powinien mieć swobodę działania, każdy ma tez prawo do decydowania o swoim losie. Granice wolności jednostki wyznacza wolność drugiego człowieka. Nie może ona być ograniczona przez autorytety religijne, państwowe czy inne. Oczywiście korzystania z wolności pociąga za sobą konsekwencje ponoszenia za swoje wybory, decyzje lub ich zaniechanie.
Równość. Zwykle liberałowie ściśle wiążą równość ze sprawiedliwością . opowiadają się za równością ludzi. Jednak ta równość rozumiana jest tylko jako równość wobec praw natury, czyli ludzie rodzą się równi, maja n początku równe prawa do korzystania z wszelkich wolności. Jedni potrafią zagospodarować swoja wolność świetnie, inni mn03iej sobie z tym radzą, a są i tacy, którzy w ogóle się w tym zakresie nie starają. W efekcie takich postaw powstaje społeczeństwo zróżnicowane pod względem dóbr i według liberałów to jest sprawiedliwe.
Własność. Prawo do własności prywatnej jest fundamentem wolności człowieka – bez posiadania własności wolność jest fikcją. Własność ma służyć człowiekowi i jego szczęściu. Jest ważna, ale nigdy nie może być ważniejsza od jednostki ludzkiej.
Społeczeństwo jest u liberałów zatomizowane, jest sumą jednostek, czyli kategorią trochę sztuczną. Naturalną rzeczą jest społeczeństwo zróżnicowane, musza być ludzie bogaci i biedni. Takie nierówności powstają w wyniku rywalizacji jednostek. Jedni radzą sobie lepiej w zapobiegliwości o swój los, inni gorzej. Ale każdy powinien ponosić konsekwencje korzystania ze swej wolności, także w zakresie gospodarczym. Wszelkie programy socjalne są przejawem nierównego traktowania obywateli przez państwo, bo w ten sposób nagradza się nieudaczników. Takie działania psują rożne grupy społeczeństwa, ponieważ świadomość, że można otrzymać jakieś wsparcie materialne od państwa za darmo, rozleniwia wielu.
Państwo natomiast powinno być praworządne, sprawne i mieć niewielki zakres kompetencji. Ale nie może nigdy rezygnować z tworzenia prawa, strzeżenia bezpieczeństwa obywateli i stwarzania warunków gwarantujących wolność obywateli i nietykalność własności prywatnej.
W koncepcjach klasycznego liberalizmu państwo ma pełnić funkcje "stróża nocnego".
Władza państwowa powinna mieć ściśle określone kompetencje. Idealnym modelem ustroju jest trójpodział władzy. Podzielone władze mają się wzajemnie równoważyć i hamować, w ten sposób zabezpiecza się państwo przed zepsuciem, a obywateli przed anarchią lub despotą. Gospodarka w koncepcjach liberalnych opiera się na wolności ekonomicznej jednostki oraz własności prywatnej. I żeby człowiek mógł zrobić jak najlepszy użytek ze swojej własności i wolności – potrzebuje wolnego rynku, wolnej konkurencji. Aktywność każdej jednostki nastawiona jest na maksymalizację zysków.
Liberałowie starali się prowadzić walkę o realizację swych zasad legalnymi środkami, przez oddziaływanie przy pomocy prasy i publicystyki oraz za pośrednictwem parlamentów. Jednak w większości krajów panowały rządy reakcyjne, z niesłychanie rozbudowaną cenzurą i licznym aparatem policyjnym, zwalczającym wszelkimi środkami budzącą się opozycję. Odpowiedzią na ograniczenia stała się działalność tajnych organizacji spiskowych, które szykowały się do wprowadzenia w życie swych celów przy pomocy środków gwałtownych.
Konserwatyzm
Konserwatyzm to styl myślenia, w którym fundament stanowi teza, że człowiek powinien dążyć do zachowania istniejącego ładu, porządku społecznego, którego zasady zostały określone przez religie, tradycję, historię.
Twórcą tego nurtu politycznego był Anglik Edmund Burke (1729-1797). Konserwatyzm zrodził się jako reakcja na wydarzenia rewolucji francuskiej z 1789 roku – Burke w wydanej w 1790 roku pracy poświęconej krytyce tej rewolucji zawarł podstawy ideologii konserwatywnej. Samo pojecie konserwatyzmu zostało rozpowszechnione przez Francuza Francois-Rene Chateaubrianda, wydającego pismo "Konserwatysta".
Ważną role w życiu człowieka odgrywa religia, traktowana nie tylko jako źródło wierzeń religijnych, ale także jako zbiór zasad dobrego, moralnego postępowania. Tradycja natomiast rozumiana jest jako suma pozytywnych doświadczeń przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Te wyważone, sprawdzone przez pokolenia sposoby rozwiązywania problemów mają być spoiwem między pokoleniami. Ważną role odgrywa także rodzina, która jest pierwotnym wzorem społeczeństwa hierarchicznego. Każdy ma w niej jakąś role do spełnienia, inne zadania do wykonywania na co dzień. Ważne dla konserwatystów jest także kierowanie się zdrowym rozsądkiem. Uważają, że chroni on ludzkość z jednej strony przed utopią ideologów, z drugiej zaś przed scientystycznym dogmatyzmem. Jest to nie tylko metoda myślenia, ale i sposób życia, który bardzo praktycznie reguluje życie ludzkie. Obok zdrowego rozsądku, konserwatyści wysoko stawiają nawyki, długoletnie doświadczenie. I uważają ze lepiej ufać im, niż spekulacjom intelektualnym.
W poglądach konserwatystów istnieje drabina społeczna, a każda grupa społeczna składająca się na nią ma swoje prawa i obowiązki. I żeby społeczeństwo funkcjonowało harmonijnie nikt nie może lekceważyć swoich powinności. Jeśli nie zostaną one wypełnione przez poszczególnych ludzi czy jakąś grupę społeczną – powstaje chaos. Dlatego konserwatyści nad interes pojedynczego człowieka stawiają dobro ogółu, państwa. Są przeciw indywidualizmowi, wszak nie wolność wyboru, lecz szacunek wobec elity, dla tradycji – gwarantują porządek społeczny.
Konserwatyści wierzą w istnienie nadrzędnego, z reguły boskiego porządku społecznego, połączone jest to z przekonaniem, ze problemy spoleczno-polityczne to przede wszystkim problemy moralne, czyli że w działaniach politycznych należy stosować metody moralne i zmierzać do realizacji dobra. Nie wierzą natomiast w rozum ludzki. Odrzucają liberalne spojrzenie na jednostkę ludzką jako istotę racjonalną i jej decydowanie o sobie. Uzasadniają to tym, że obok rozumu posiada człowiek także emocje i instynkt i one także mają (często niekorzystny) wpływ na jego decyzje. Poglądem odróżniającym konserwatyzm od liberalizmu jest tez spojrzenie na równość ludzi. Konserwatyści wyznają elitaryzm, który głosi słuszność, a nawet konieczność wyodrębniania w społeczeństwie elit obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami. Liberalizm natomiast głosi równość wszystkich ludzi, a dojść do wyższych stanowisk mogą jedynie ci, którzy sobie na to uczciwie zapracują. Głównym poglądem różniącym te dwie ideologie jest sama jednostka ludzka. Liberałowie przekładają jej dobro nad dobro społeczeństwa, ogółu. Dla konserwatystów natomiast człowiek ma podrzędne znaczenie, jeśli zajdzie taka konieczność można poświęcić jego dobro dla dobra ogółu. Konserwatyści są nieufni wobec równouprawnienia obywateli pod względem społecznym, ekonomiczny, politycznym. Krytykują tez rewolucje oraz gwałtowne zmiany, gdyż rewolucja oznacza zerwanie ciągłości procesu dziejowego, zaprzepaszczenie dorobku ojców i dziadów, a żaden naród nie może istnieć bez przeszłości. Gwałtownym zmianom rewolucyjnym przeciwstawiali powolny proces zmian ewolucyjnych.
Socjalizm
W wyniku silnego uprzemysłowienia świata w XIX wieku powstała nowa grupa społeczna – robotnicy. Grupa ta była mocno wyzyskiwana przez właścicieli fabryk, jej członkowie żyli w trudnych warunkach, pracowali ciężko, zarabiając przy tym niewiele. Z czasem zaczęli czuć się coraz bardziej pokrzywdzeni, co doprowadziło do ich konsolidacji i coraz częstszego wysuwania żądań.
Nazwa ideologii pochodzi od łacińskiego "socius" oznaczającego pobratymca, członka grupy. Pojecie to pojawiło się w Anglii i w Francji w pierwszej połowie XIX wieku i odnosi się ono do różnych koncepcji, których wspólną cechą jest dążenie do zbudowania ustroju społecznego opartego na zasadzie sprawiedliwości. Socjalizm głosi konieczność zmiany systemu politycznego na taki, w którym zasadą będzie korzystanie przez jednostkę z wytworzonych dóbr zgodnie z wkładem jej pracy (każdemu według jego pracy). W tym socjalizm przypomina liberalizm. Socjalizm jest ideologia egalitarną i uznaje za niesprawiedliwe społeczeństwo, w którym o pozycji jednostki decyduje własność. U podstaw socjalizmu tkwiła idea uspołecznienia środków produkcji (ziemi, maszyn, surowców) tak, aby służyły wszystkim w jednakowym stopniu, choć owo uspołecznienie mogło oznaczać upaństwowienie, organizowanie zrzeszeń produkcyjnych (spółdzielczość) lub przydzielenie każdemu małego warsztatu pracy. W tym szerokim nurcie pojawiały się w XIX wieku różne ideologie (socjalizm utopijny, marksizm, reformizm, rewizjonizm, anarchizm).
Socjalizm utopijny. Nazwa kierunku, jako utopijnego, nawiązuje do "Utopii" Tomasza Morusa z 1515 roku, ponieważ wizje przyszłości przedstawiano w kategoriach czysto teoretycznego wyobrażania sobie następstw powszechnego uprzemysłowienia – byłby to ustrój oparty zasadniczo na proletariacie, dający przy odpowiednich przekształceniach prawa własności szanse równego, bądź sprawiedliwego podziału bogactwa, stosownie do indywidualnego wkładu pracy na rzecz zbiorowości.
Marksizm, czyli tzw. Socjalizm naukowy. Twórcami nurtu byli Karol Marks i Fryderyk Engels, którzy wspólnie napisali "Manifest komunistyczny" (1848), a sam Marks "Kapitał". Marksiści byli zwolennikami materializmu, czyli poglądy, według którego istnieje wyłącznie materia , od której zależne są wszystkie przejawy rzeczywistości, świadomość jest elementem wtórnym – jest właściwością wysoko zorganizowanej materii, a co za tym idzie świat i rządzące nim prawa są poznawalne. Etapy rozwoju historycznego społeczeństw według marksistów: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, komunizm. Według Marksa rozwój społeczeństwa w XIX wieku doprowadzi do powstania dwóch zwalczających się klas: kapitalistów, posiadających środki produkcji, oraz proletariatu, nie posiadającego środków produkcji i zmuszonego do pracy najemnej. Miedzy tymi dwoma klasami znajdować się miała klasa średnia , ale w warunkach wolnej gospodarki rynkowej ostra konkurencja prowadzi do koncentracji kapitału w rękach niewielkiej grupy kapitalistów i likwidacji klasy średniej, co zaostrzy walkę klasowa i spowoduje wybuch rewolucji. Zdaniem Marksa państwo wyraża zawsze interesy klasy panującej, tworzy również prawo, będące w tych warunkach wolą klasy panującej – w takich warunkach robotnicy mają niewielkie szanse zdobycia wpływu na władzę, wobec czego proletariatowi pozostaje wyłącznie rewolucja. Marks i Engels stwierdzili, że odkryli i uzasadnili historyczna rolę proletariatu jako klasy rewolucyjnej, powołanej do tego, aby obalić kapitalizm i doprowadzić społeczeństwo do komunizmu. Po rewolucji miała zostać zniesiona wszelka własność prywatna, wobec czego zanikłaby chęć zysku, czyli podstawa walki klasowej.
Tak jak konserwatyści obawiali się rewolucji, tak zwolennicy socjalizmu uważali ją za sposób na wprowadzenie porządku w państwie. Podobieństwem do konserwatyzmu jest skupiane się na jednej grupie społecznej, która powinna dojść do władzy, a mianowicie klasie robotniczej (u konserwatystów była to szlachta, elita). Od liberałów socjalistów odróżniał pogląd na gospodarkę. Liberaliści stawiali na kapitalizm, natomiast socjaliści próbowali go zwalczyć, uważając że jest niesprawiedliwy.
Na państwa i społeczeństwa europy największy wpływ miał niewątpliwie liberalizm. Hasła liberalne pojawiały się już podczas rewolucji francuskiej w 1789 roku. W czasie zjednoczenia Niemiec burszowie także głosili liberalne hasła. Na terenie Rosji panował konserwatyzm, sam car Mikołaj I pilnował starego porządku i dusił w zarodku wszelkie próby reform. W Wielkiej Brytanii natomiast panował system dwuizbowy, dzięki któremu raz rządzili torysi (konserwatyści) a raz Wigowie (liberałowie), dzięki temu żadna z ideologii nie miała większego wpływu na funkcjonowanie państwa. Duże poparcie w państwach europy miał socjalizm, jednak jego sukcesem na zachodzie były tylko dwie międzynarodówki. Polepszenie sytuacji robotników na zachodzie sprawiło, że przestali się oni interesować organizowaniem międzynarodowej rewolucji. Inaczej sytuacja miała się w Rosji. Powstała tam tajna i nielegalna organizacja "Ziemla i Wola", jednak z braku poparcia rozpadła się i powstała na jej miejsce "Narodna Wola", której działacze uważali, że socjalizm w Rosji wprowadzić można stosując metody spiskowe i terrorystyczne. Organizowali zamachy na cara i jego otoczenie, a w 1881 roku w jednym z nich zamordowany został car Aleksander II. Jego następca wstrzymał reformy i Rosja pogrążyła się w stagnacji.
