Analizując wybrane dzieła, omów stosunek literatury pozytywizmu do haseł programowych epoki.

Pozytywizm to prąd umysłowy i epoka w dziejach kultury i literatury polskiej przypadająca na lata 1863- 1891. Na określenie pozytywizmu w innych krajach (Niemcy, Francja, Rosja, Anglia) używa się nazw naturalizmu, realizmu lub epoka wiktoriańska. Termin pozytywizm pochodzi od pracy filozofa Auguste’a Comte’a „Kurs filozofii pozytywnej”.
Po upadku powstania styczniowego, rozmiar klęski, zniszczenia, straty w ludziach represje władz zaborczych, a przede wszystkim upadek ideałów romantycznych zmusiły młodych pozytywistów do zmiany sposobu myślenia. Sformułowali oni program , według którego, aby ocalić tożsamość narodową, należało zrezygnować z walk narodowowyzwoleńczych aż do momentu wzmocnienia ekonomicznego i społecznego państwa. Z założeń filozofii zachodniej zostały wywiedzione praktyczne hasła – praca organiczna, praca u podstaw, asymilacja Żydów, emancypacja kobiet oraz filantropia.
Praca organiczna oznaczała niepolityczne i niemilitarne działania mające na celu pomnożenie sił ekonomicznych i kulturalnych narodu polskiego poprzez powolny, naturalny rozwój. Hasło to zakładało pracę pojedynczego człowieka na rzecz całego społeczeństwa.
Prawidłowa praca organiczna została przedstawiona w powieści Bolesława Prusa pt. „Lalka”. Główny bohater, Stanisław Wokulski, należący do kupiectwa, bierze czynny udział w życiu gospodarczym Warszawy. Jest właścicielem dużego majątku, którego dorobił się ryzykownym handlem żywnością na wojnie. Także posiada dobrze prosperujący sklep galanteryjny w centrum Warszawy. W planach ma również założenie z arystokratami spółki do handlu ze wschodem, która z pewnością może przynieść duży zysk.
Praca u podstaw to działalność skupiająca się na szerzeniu oświaty i kształtowaniu nowoczesnych postaw wśród najniższych warstw społecznych. Dobrym przykładem propagującym to hasło jest powieść Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”. Utwór ten przedstawia obraz polskiej szlachty 20 lat po powstaniu styczniowym, w ciężkim okresie zaborów. Dzieło pokazuje kilka podupadłych rodów szlacheckich, z których największą uwagę zwracają Korczyńscy. Członkami tej rodziny są innymi Benedykt i jego syn Witold, zwolennik pracy u podstaw. Pewien fragment dzieła przedstawia ich rozmowę po tym, jak pracownik w polu zepsuł nowe narzędzie, co zezłościło Benedykta Korczyńskiego, który chciał nałożyć surową karę na chłopa. Jego obrońcą jest syn Witold, który uważa, że można uniknąć takich problemów, jeżeli chłopi zostaną prawidłowo wyedukowani, a ich wydajność wzrośnie, jeśli będzie się ich lepiej traktować.
Innym przykładem realizacji pracy u podstaw jest zachowanie Stanisława Wokulskiego z „Lalki” wobec nierządnicy Marianny. Spotkał ją płaczącą w kościele i postawił pomóc jej niezręcznej sytuacji. Wiedząc, że jednorazowe pieniądze nic nie zdziałają, proponuje jej naukę szycia i mieszkanie u magdalenek. W rezultacie niezbyt zadowolona Marianna wykonuje powierzone jej zadanie, a nawet znajduje miłość.
Innym bardzo ważnym hasłem programowym jest asymilacja Żydów. Oznacza to pełnoprawne przyjęcie do społeczeństwa tej dotychczas dyskryminowanej mniejszości narodowej. Doskonałym przykładem realizacji tego hasła jest nowela „Mendel Gdański” Marii Konopnickiej. Tytułowy bohater jest introligatorem w jednej z warszawskich dzielnic. Wiedzie spokojne życie wraz ze swoim wnuczkiem. Jednakże pewnego dnia zaczynają się problemy, kiedy ludzie okazują pogardę przerażonemu dziecku. Do Mendla Gdańskiego docierają wieści o bliskim pogromie Żydów, w co jednak bohater nie chce wierzyć. Jednakże okazuje się, że plotki były prawdą, co skutkuje utratą miłości i zaufania bohatera do miasta, które tak bardzo kochał. Maria Konopnicka w rozmowie między Medlem Gdańskim a zegarmistrzem pokazuje wszystkie argumenty Polaków przeciwko Żydom wraz z ich logicznymi kontrargumentami. Ukazuje w ten sposób, że nienawiść przeciwko Żydom jest bezpodstawna i stereotypowa, co może doprowadzić do utraty cennych obywateli.
Problem asymilacji Żydów jest również obecny w „Lalce” Bolesława Prusa. W tym utworze Żydzi są prężnie rozwijającą się grupą społeczną, której reprezentantami są Szlangbaumowie. Prowadzą interesy z Wokulskim, pomagają mu podczas aukcji o kamienicę, jeden ze Szlangbaumów pracuje w sklepie Wokulskiego, a nawet pod koniec utworu wszystkie dobra głównego bohatera zostają im sprzedane.
Ostatnim z haseł programowych dosyć często pojawiającym się w literaturze jest filantropia, czyli doraźna pomoc finansowa najuboższym. Przykłady filantropii zawarł w swoich utworach Bolesław Prus. Nowela „Katarynka” przedstawia starego adwokata, który ulitował się nad losem małej niewidomej dziewczynki. Zamiast pozbyć się kataryniarza z kamienicy tak jak planował, płaci nawet grajkowi, aby ten przychodził codziennie, co sprawiało przyjemność dziecku. Postanawia również znaleźć lekarza, który przywróciłby dziewczynce wzrok.
Inny przykład filantropii Prus ukazał w „Lalce”. Działalność charytatywna jest bardzo popularna wśród arystokracji, która jednakże nie robi tego dla dobra biednych, ale żeby podnieść swoją reputację. Szczerą pomoc ofiaruje tylko tytułowy bohater, Stanisław Wokulski, który nie tylko bierze udział w kweście, ale także wspomaga finansowo Węgiełka oraz Wysockiego, pochodzących z nizin społecznych.
Problemy rozwoju ekonomicznego państwa, szerzenia oświaty wśród najuboższych, asymilacji Żydów i pomocy finansowej są obecne w nowelach i powieściach najpopularniejszych autorów. Ich dzieła pokazują realną sytuację w ówczesnej Polsce, co ma na celu zachęcenie Polaków do zmian na lepsze. Literatura pozytywizmu doskonale realizuje hasła programowe epoki.