Zjednoczenie królestwa polskiego XIII-XIV w.

Rozbicie dzielnicowe to burzliwy okres historii polski. Decentralizacja władzy, walki pomiędzy książętami, zmiany w gospodarce i niszczycielskie najazdy tatarów przyczyniły się do powyższego stwierdzenia. Przyczyna niektórych wydarzeń był testament Bolesława Krzywoustego spisany gdy książę „poczuł, ze los żąda od niego śmiertelnej powinności”. Niestety nie zachował się oryginalny teks tej ustawy i musimy odtwarzać go na podstawie źródeł późniejszych. Spowodowało to spory wielu historyków na ile części została podzielona Polska po śmierci Krzywoustego. Najbardziej możliwe zdaje się pogląd podziału państwa na 5 dzielnic, z których 4 stanowiły naturalne dziedziczne uposażenie synów, a natomiast piąta terytorium księcia zwierzchniego, należącą za każdym razem do najstarszego z rodu Piastów. Na mocy testamentu syn Bolesława Władysław miał otrzymać Śląsk, ziemię lubuską, a jako najstarszy z rodu dzielnice pryncypacką w której skład wchodziły ziemia krakowska, Łęczyńska, cześć Wielkopolski z Kaliszem i Gniezno. Jego brat Bolesław Kędzierzawy otrzymał Mazowsze i Kujawy. Henryk natomiast miał rządzić na ziemi sandomierskiej, ale jako kilkuletni chłopiec nie objął władzy i znajdował się pod opieką wdowy, Salomei. Mieszkowi Staremu przypadło zachodnia cześć Wielkopolski wraz z Poznaniem. Nie pomyślano o jednym z synów Bolesława, a był nim Kazimierz Sprawiedliwy ponieważ urodził się po śmierci ojca i jako pogrobowiec nie miał dużych praw do ziemi. Ustawa sukcesyjna miała gwarantować centralizację władzy co się niestety nie stało i była powodem rozbicia dzielnicowego polski.
Rok śmierci Bolesława Krzywoustego rozpoczął w dziejach Polski okres rozbicia feudalnego. Początkiem wojen miedzy braćmi była chęć przywrócenia jednowładztwa przez Władysława który świeżo objął dzielnice pryncypacką. Pozornie sytuacja Władysława przedstawiała się korzystniej niż jego braci. Jako senior dysponował potencjałem najludniejszych i najbogatszych dzielnic w kraju, przez zonę Agnieszkę, która była wnuczką cesarza Henryka IV i jako przyrodnia siostra ówcześnie panującego w Niemczech Konrada III mógł liczyć na pomoc Niemiec także Czech. Po wydarzeniach w Łęczycy z 1141r. postanowił działać energicznie. Dla wzmocnienia swojej pozycji syn Władysława, Bolesław wziął w 1142r. za zonę córkę Wsiewołoda, Zwinisławę O dalszych walkach z braćmi słyszymy dopiero po śmierci Salomei (1144r.). Jako princeps Władysław uważał, że będąca dotychczas w posiadaniu macochy Łęczyca i inne, stanowiące oprawę posiadłości, powinny trafić w jego ręce. To wydarzenie spowodowało nową wojnę pomiędzy braćmi. Władysław aby wygrać wojnę posłużył się uderzeniem Rusinów lecz w zamian musiał oddać ziemię wizką. Za juniorami ujął się palatyn Władysława, wielmoża Śląski Piotr Włostowie, za pomoc juniorom spotkała go surowa kara oślepienia i obcięcia języka (1145r.). Ten fakt przyczynił się do osłabienia Władysława i mimo zdecydowanej przewagi poniósł klęskę. Jedna z innych przyczyn może być narzucona klątwa przez biskupa Jakuba ze Żnina. To wydarzenie spowodowało sprzyjanie przez rycerstwo juniorom. Władysław musiał uciekać z kraju. Po ucieczce starał się o pomoc króla niemieckiego Konrada III i, który zorganizował wyprawę na Polskę ale później z niej zrezygnował. Lecz po staraniach Agnieszki papież rzucił klątwę na książęta, lecz nie miała ona znaczenia. Cesarz Fryderyk Barbarossa zareagował na te wydarzenia wyprawą po, której Kędzierzawy złożył hołd i obiecał pomoc we Włoszech. Bolesław nie spełnił postanowień a po śmierci Władysława do gry wchodzili jego synowie: Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi. Każdy z nich otrzymał ziemię z tytułu nadania a nie dziedziczenia. Po przymierzu Mieszka z Jarosławem wypędzono Bolesława Wysokiego, lecz już w 1173r. pod groźba wyprawy cesarza powrócił Bolesław na ziemie polskie. Po śmierci Kędzierzawego w 1173r. Kazimierz dostał propozycje objęcia tronu w Krakowie, lecz z niego zrezygnował z braku sił na jego utrzymanie. Po objęciu tronu wielkoksiążęcego przez Mieszka Starego i jego twardych rządach wybuchło powstanie panów krakowskich, którzy ponownie wysunęli propozycje do Kazimierza. To wydarzenie poskutkowało wystąpieniem zbrojnym Plątonogiego przeciw Bolesławowi Wysokiemu, a przeciw Mieszkowi wystąpił jego syn Odon. Skutkiem wojny było wypędzenia Mieszka Starego i zdobyciem ziemi raciborskiej przez Plątonogiego. Zwycięstwo juniorów oznaczało w praktyce obalenie zasady senioratu, późniejsze próby odnowy nie miały już żadnego znaczenia. Traba jednak wspomnieć o wysiłkach Kazimierza nad jej odnowieniem gdy w 1180r. zwołał wiec w Łęczycy i za ustępstwa dla kościoła (ius spolii-zniesinie prawa do ruchomości po zmarłym biskupie) uzyskał potwierdzenie papieża i cesarza co sprowadzało się uznania jego rządów, bo właściwie odnowić się już nie dało.
Po nagłej śmierci Kazimierz Sprawiedliwego w 1194r. Mieszko Stary ruszył na Kraków, a panowie krakowscy zamierzali sprawować rządy regencyjne do czasu osiągnięcia stosownego wieku przez synów Kazimierza, Leszka Białego i Konrada później zwanego mazowieckim. Władze w imieniu nieletnich miała sprawować wdowa Helena, wojewoda Mikołaj Gryfina oraz biskup krakowski Pełka. Doprowadziło to do bitwy nad rzeczką Mozgawą. Mieszko Ranny podczas bitwy wycofał się do Wielkopolski, a na pobojowisku rozegrała się druga bitwa między Mieszkiem Plątonogi, a Goworkiem. Goworek trafił do niewoli, jedna szybko się z niej wydostał i spowodował sojusz Heleny z Mieszkiem Starym za cenę uznania swoim następca Leszka Białego co spowodowało opanowanie Krakowa. W 1201r. zostaje wygnany i umiera 1202r. w Kaliszu. Po śmierci Mieszka nadzór Leszka Białego udała się delegacja panów krakowskich z propozycja objęcia tronu Krakowa pod warunkiem wydalenia Gaworka. Leszek nie przyjął propozycji a tron przypadł synowi Mieszka Starego Władysławowi Laskonogiemu, jednak jego autokratyczne rządy szybko zraziły do jego osoby panów krakowskich i spowodowały jego wypędzenie w 1206r. Ponownie więc poproszono Leszka o objecie władzy lecz nie odnowiono już warunku z poprzedniej prośby. Leszek Biały dla wzmocnienia swojej pozycji wyjednał w 1207r. od papieża Innocentego III bullę konfirmacyjną, co spowodowało przybranie charakteru dziedzicznego Krakowa linii Leszka Białego. Po odziedziczeniu Wielkopolski przez Laskonogiego mianował on biskupa w Poznaniu co wywołało prawdopodobnie bunt arcybiskupa i rzucenie na niego klątwy. W tym czasie Odonic brat Laskonogiego zażądał nadania mu ziemi i zaczął poszukiwać poparcia w osobie Henryka Brodatego, który wymógł na Laskonogim powrót wygnanego Odonica i nadanie mu Kalisza. W 1216r. Odonic zaatakował stryja wypierając go z Poznania. Pretensje Henryka Brodatego ułatwiło wygnanie bratanka przez Laskonogiego (1217r.). W 1217r. pomiędzy Henrykiem Brodatym a Laskonogim stanął układ w Sądowlu na mocy którego Brodaty otrzymał Ziemię Lubuską, a Władysław mógł zatrzymać Kalisz. Odonic zaczął szukać pomocy u Świętopełka pomorskim dzięki któremu zajął pas nadnotecki a następnie w 1229r. zupełne wygnanie Laskonogiego z Wielkopolski. Leszek Biały we wczesnym okresie panowania działał w przymierzu z młodszymi Piastami. Przeciw próbie przywrócenia zasady senioratu. Lecz w późniejszym czasie zaczął zbliżać się do Laskonogiego co zagrażało sukcesji Odonica w Wielkopolsce. Odonic wraz z Świętopełkiem zorganizował zamach, który odbył się podczas wiecu Gąsawie. Leszek Biały został zamordowany a Henryk Brodaty uciekł ranny. Po śmierci Leszka otworzył się dłuższy czas zmagań nad Krakowem zakończony opuszczeniem Małopolski i Wielkopolski, a na te ziemie wkroczeniem Henryka Brodatego i późniejszym ziemi łeczyńsko-sieradzkiej Konradowi Mazowieckiemu (1232r.). Wraz z objęciem Krakowa przez Henryka otoczył on władzą opiekuńczą dzielnicę sandomierską a następnie opanował Wielkopolskę aż po Warte. Władze w Wielkopolsce oddał synowi Henrykowi Pobożnemu. Pod koniec panowania zamienił władzę opiekuńcza na bezpośrednią, przenosząc wdowę po Kazimierzu wraz z dziećmi do Kalisza. W 1239r. władze na rozległa domeną objął jego syn Henryk II Pobożny. Dzieło zjednoczeniowe Henryków śląskich okazało się nie trwałe. Zostało zmiecione przez najazd tatarski. Próby stawienia czoła najazdowi przez rycerstwo małopolskie pod Chmielnikiem i Turskiem nie powiodło się. W armię zgromadzone przez Henryka Pobożnego w którego skaład wchodzili: Templariusze, Krzyżacy, Joannici i ludność wieśniacza zastała rozgromiona, a Henryk został stracony w niewoli tatarskiej. Skutkiem najazdu było wkroczenie do Krakowa Konrada Mazowieckiego a w Sandomierzu usamodzielnił się Bolesław Wstydliwy. Władzę na Śląsku objął Bolesław Rogatka i w Kaliszu pozostała Wiola, wdowa po Kazimierzu opolskim, młodszym synem Władysławem. W bitwie pod Suchodołem Konrad spowodowanej przez bunt w Krakowie (1243r.) a na opuszczony tron wprowadzono Bolesława Wstydliwego. W toczącym się sporze o spadek po Babenbergach Bolesław poparł Stronę Węgier biorąc ślub z córka Beli IV. Władysław książę opolski najechał Kraków i został pokonany (1273r.), lecz Bolesław zrzekł się zachodniej ziemi krakowskiej. Przed śmiercią na swego następcę w 1279r. wybrał Leszka Czarnego, następnie potwierdzonego przez elekcję.
W tym czasie nastąpiło także rozbicie dzielnicowe Śląska. Samodzielne rządy śląskie Bolesława Rogatki trwały niespełna 6 lat, kiedy do udziału we władzy musiał dopuścić młodszego brata, Henryka III, a z kolei wydzielić mu osobne księstwo (1248r.). Była nim zachodnia część Śląska, gdy wschodnią z Wrocławiem zachował Bolesław dla siebie. W parę miesięcy później bracia zamienili między sobą dzielnice. Tymczasem z roszczeniami do władzy wystąpił następny brat, Konrad, który porzucił karierę duchowną. Bolesław przyjął go do współrządów swojej dzielnicy, ale wnet pod naciskiem Przemysła I wielkopolskiego wydzielił mu księstwo głogowskie. Równocześnie kolejny brat Rogatki, Władysław, dopuszczony został do współrządów w księstwie wrocławskim Henryka III. Tu do dalszego podziału nie doszło, bo Władysław przebywał na dworze praskim, gdzie z czasem został kanclerzem. Później był biskupem passawskim i arcybiskupem salzburskim. Ten stan utrzymał się także po śmierci Henryka III, kiedy z kolei jego syn, Henryk IV pociągnęła za sobą istotne zmiany terytorialne tej dzielnicy. Natomiast księstwo legnickie Bolesława Rogatki rozpadło się po śmierci tegoż na właściwe legnickie i jaworskie. Z księstwa głogowskiego po śmierci Konrada wydzieliło się osobne państewko ścinawsko-szprotawskie. Przyłączył je z powrotem do księstwa głogowskiego 1289r. Henryk I głogowski. Dzielnica opolsko-raciborska utrzyma się w całości, aż do śmierci księcia Władysława (1281r.), po czym rozpadła się na 4 księstwa: opolskie, raciborskie, cieszyńskie i bytomskie.
W omawianym tu okresie Śląsk wykazywał orientację proczeską, którą ułatwiało pokrewieństwo (po matce) synów Pobożnego z Przemyślidami. W sporze Czech z Węgrami, o spadek po Babenbergach, a następnie z Habsburgami, książęta śląscy popierali stronę czeską. Konsekwencją tej polityki był dokonany przez Henryka IV Probusa zapis księstwa wrocławskiego Przemyślidom (później go odwołano). Postępujące rozbicie dzielnicowe Śląska miało swoje fatalne następstwa. Konflikty zbrojne Bolesława Rogatki z Henrykiem III zmuszały obie strony do szukania pomocy na zewnątrz, niekiedy kosztem zrzeczeń terytorialnych. Tak więc Henryk III zostawił margrabiemu miśnieńskiemu pograniczny gród Szydłów, który szczęśliwie na stałe od Śląska nie odpadł, zaś Bolesław Rogatka oddał w 1249 roku za cenę obiecanej pomocy połowę potężnego grodu Lubusza arcybiskupstwu magdeburskiemu, a drugą - Marchii Brandenburskiej. Nie zdołał ich wykupić, a połączona następnie w rękach brandenburskich Ziemia Lubuska stała się dla Polski zawiązkiem Nowej Marchii. W stosunkach wewnętrznych książęta śląscy odznaczali się nieustępliwością wobec roszczeń Kościoła, co powodowało częste spory. Najostrzejszy przebieg miał spór pomiędzy Henrykiem IV Probusem z biskupem wrocławskim, Tomaszem II. Miał on miejsce w latach 1274-1287. Przybrał on charakter wojny domowej i wstrząsnął całym księstwem wrocławskim. W miastach śląskich tego okresu zaznaczył się wzrost znaczenia siły niemieckiej.
Przemysł I i Bolesław Pobożny rządzili najpierw przez wiele lat Wielkopolską wspólnie. Z czasem przeważyło dążenie do podziału Odonicowej spuścizny. Bracia trzykrotnie dzielili ją miedzy sobą. Za trzecim razem Przemysł uzyskał część zachodnią z ośrodkiem w Poznaniu, a Bolesław część wschodnią z Gnieznem i Kaliszem. Podział ten - choć krótkotrwały - zaciążył na późniejszym podziale administracyjnym Wielkopolski. Już w 1257 r. zmarł Przemysł, dzięki czemu cała Wielkopolska znalazła się pod władzą Pobożnego. Dopiero na parę lat przed swoją śmiercią oddał Bolesław dzielnicę poznańską Przemysłowi II, pogrobowemu synowi Przemysła I, gdy zaś Bolesław umarł, całą Wielkopolską zawładnął z kolei Przemysł II. Około 1287r. książęta polscy: Leszek Czarny, Henryk IV Probus, Przemysł II i Henryk głogowski, zawarli tajny akt o wzajemnej sukcesji. Po śmierci Leszka Czarnego (1288 r.) panem Krakowa został Bolesław płocki, w tym czasie stolica księstwa została oddana Probusowi. Wyruszyła także wyprawa na Kraków i w drodze powrotnej rozbita Bolesława płockiego, jego brata Konrada i Władysława Łokietka. Kraków przypadł Łokietkowi, a Bolesław płocki przekazał swoje prawa do spuścizny po Leszku Czarnym właśnie jemu. W nowej wyprawie Henryk IV zajął Kraków i zaczął starania o koronę królewska, lecz został otruty w 1290r. W sporządzonym testamencie dzielnice krakowską powierza Przemysłowi II, a księstwo wrocławskie Henrykowi głogowskiemu. Roszczenia Przemyślidów miał zaspokoić ziemia kłodzka. Przemysł bez większych trudności zajmuje Kraków a konflikt wynikły z sukcesji we Wrocławiu zakończono dopiero w 1294 r. Z pretensjami do Śląska wystąpił Wacław II , któremu w testamencie przyznała Gryfina, ciotka Wacława a wdowa po Leszku Czarnym. W świetle polskiego prawa taki zapis nie miał żadnej mocy prawnej. Zaczął więc Wacław tworzyć stronnictwo, które pozwoliło by mu przejąć Śląsk i Kraków. Po zrzeknięciu się Krakowa przez Przemysła nic nie stało na przeszkodzie by zająć miasto i obwołać się jego księciem. Następnie wyruszył przeciw Łokietkowi władającemu Sandomierzem, a następnie zmuszenia go do hołdu lennego i zrzeczenia się Małopolski. Przemysł II swoją rezygnacje z ziem nie traktował poważnie, można to wywnioskować z używanego przez niego tytułów dziedzica krakowskiego. W 1295 r. Przemysł II został koronowany na króla polskiego, było to spowodowane informacjami o staraniach Wacława o koronę. Jego rządy były bardzo krótkie ponieważ już kilka miesięcy później został zamordowany w Rogoźnie. Po spadek po Przemyśle sięgnęli Henryk głogowski i Władysław Łokietek. Na układach w Krzywinie obaj książęta podzielili spuściznę między siebie (1296 r.). Po ponownym zrzeknięciu się Krakowa przez Łokietka i po hołdzie lennym Henryka Wacław II koronował się na króla Polski (1300 r.). Miał on pod swoja władzą znaczna część Polski. Tymi ziemiami były: Wielkopolska, Małopolska, Kujawy, Pomorze Gdańskie, dzielnica opolsko-raciborska i prawdopodobnie Mazowsze. W 1304r. powrócił na ziemie polskie Łokietek, a także na Kujawach i w Wielkopolsce wybuchło powstanie anty-czeskie. Śmierć w 1305 r. Wacława II i jego syna rok później przyśpieszyło zjednoczenie się polski pod jednym berłem.
Po powrocie do kraju Łokietek zdobył poparcie najpierw w ziemi sandomierskiej, gdzie zapewne przygotował sobie jakieś punkty oporu i uzupełnił swoją siłę zbrojną. Bunt rycerstwa otworzył mu drogę na Kujawy a następnie zajął Kraków i Pomorze Gdańskie. Umocnienie władzy w dzielnicach było trudne. W Krakowie musiał pokonać Muskatę i zdobyć jego zamki a następnie musiał stłumić bunt mieszczaństwa Krakowskiego, któro popierało Muskatę. W 1308 r. Brandenburczycy zajęli Pomorze a Łokietek musiał prosić o pomoc krzyżaków. W prawdzie wyparli oni Brandenburczyków lecz sami zajęli pomorze. Po tym fakcie Łokietek skupił swoje wysiłki na rewindykacji Wielkopolski. Zajął on Wielkopolskę dopiero w 1314 r. i to też z pewnymi trudnościami (bunt Przemka). Spełnieniem zjednoczenia Polski była koronacja na króla Władysława Łokietka 20 I 1320 r. poprzedzona staraniami u papieża Jana XXII, który patrzył na te sprawę przychylnie ponieważ sytuacja na arenie politycznej sprzyjała polakom.
Rozbicie Dzielnicowe doprowadziło do dużego osłabienia siły państwa przez co straciliśmy dużo ziem, a także osłabiło też role na arenie politycznej. Rozdrobnienie dzielnic właściwych na mniejsze sprawiło, że znacząco spadła obronność granic zewnętrznych, w wyniku czego ziemie polskie stały się łatwym łupem dla wzrastających w siłę państw ościennych. Utrata Lubusza, Pomorza Gdańskiego i ziemi dobrzyńskiej otworzyło drogę zakonowi NMP na podbój ziem północnych państwa polskiego, a także ekspansje Brandenburgii na wschód. Podczas rozbicia Polska ucierpiała tez gospodarczo. Podatki nakładane w każdej dzielnicy podnosiły ceny produktów a wiele granic spowodowało zaniedbywanie dróg. Rozbicie dzielnicowe miało praktycznie tylko skutki negatywne. Trudno dopatrzeć się jakichś skuto pozytywnych, dlatego uważam rozbicie było rzeczą katastrofalna dla państwa polskiego. Zamierzenia Bolesława Krzywoustego o to aby jego synowie nie wszczynali wojny domowej o władze sczezły na niczym. Praktycznie od razu po jego śmierci Polska zaczęła tracić na sile i zaczęła być łatwym celem dla innych państw. Podzielenie państwa na małe dzielnice wzmocniło bardzo bogate rody które dążyło do sprawowania władzy nad słabymi księstwami. Palatyni tacy jak Sieciech przyśpieszali tylko upadek zamiast pomóc zjednoczyć państwo. Innym przykładem może być ród Grafitów, który także dążył w tym wypadku do władzy nad Krakowem. Osobiście także uważam, że opieranie się na wojskach innych państw także bardzo szkodziło wtedy słabemu państwu polskiemu.