Koniugacja (z łac.) – odmiana czasownika przez osoby, czasy, tryby, strony, liczby, aspekty i inne kategorie gramatyczne. Formy czasownikowe, które nie posiadają określonych podanych kategorii, zwane są bezokolicznikiem. Wszystkie formy danego czasownika nazywają się leksemami, natomiast forma podstawowa, od której wyprowadzamy wszystkie pozostałe, to lemma. Tabela pokazująca wszystkie warianty czasownika nazywa się tabelą koniugacji albo paradygmatem czasownika.
Zdecydowana większość czasowników odmienia się regularnie, poprzez dodawanie nowych końcówek do wybranych form według ściśle określonych reguł. Jeżeli czasownik nie pasuje do żadnej reguły lub posiada niestandardową odmianę, mówimy o nim jako o czasowniku nieregularnym.
W języku najczęściej nie istnieje tylko jeden, uniwersalny sposób odmiany wszystkich czasowników. Zamiast tego występuje kilka równoległych grup zwanych wzorami koniugacji lub grupami koniugacji, a ich wybór zależy od tematu czasownika lub innych czynników.
Przykłady koniugacji
W językach indoeuropejskich czasownik odmienia się zazwyczaj w kilku kategoriach gramatycznych w złożonych wzorcach koniugacyjnych. Jednak wśród tej rodziny panuje tendencja do redukcji form, co szczególnie widać w młodszych językach mających już bardziej analityczną strukturę. Na przykład język angielski posiada bardzo uproszczoną odmianę, a większość czasów konstruowana jest analitycznie. Poniżej znajduje się tabela koniugacji być, będącego zazwyczaj najbardziej nieregularnym czasownikiem, w językach angielskim, niemieckim, szwedzkim, francuskim, włoskim, łacinie, portugalskim, hiszpańskim, łotewskim, polskim, hindi i perskim. Można bardzo łatwo zauważyć podobieństwa między formami w różnych językach. Jedynie bezokolicznik w hinduskim ma obce pochodzenie.
Temat fleksyjny w języku praindoeuropejskim często kończył się na samogłoskę, np. -o-, -u-. W języku prasłowiańskim zakończenie tematu zlało się z końcówką (perintegracja), ale wciąż decydowało o typie odmiany.
Końcówka fleksyjna – morfem końcowy wyrazu w językach fleksyjnych, podlegający wymianie w drodze koniugacji lub deklinacji. Określa funkcję składniową wyrazu w wypowiedzeniu. Końcówka fleksyjna, w odróżnieniu od luźnych sufiksów w językach aglutynacyjnych, bardzo często określa kilka kategorii gramatycznych jednocześnie. Przykładowo końcówka -ę w wyrazie idę wyraża pierwszą osobę, liczbę pojedynczą i czas teraźniejszy (por. tur. geliyorum, gdzie -iyor oznacza czas teraźniejszy, a -um pierwszą osobę).
Końcówka w rzeczowniku
Aby uzyskać końcówkę i temat najprościej jest odmienić rzeczownik przez przypadki, np.
- M instrukcj | a
- D instrukcji | końcówka zerowa (0) (ponieważ litery i nie można oddzielić od tematu
- C instrukcji | 0
- B instrukcj | ę
- N z instrukcj | ą
- Msc o instrukcji | 0
- W instrukcj | o
Końcówka jest zmieniającą się częścią wyrazu (oddzieloną znakiem "|"). Wyjątkiem są oboczności tematyczne.