Przedstaw i oceń wzorce osobowe prezentowane przez literaturę średniowiecza i renesansu.

Od najdawniejszych czasów literatura stawiała sobie określone zadania :uczyć, bawić, wychowywać. Homer pouczał o wszystkim ,o zajęciach ludzi podczas wojny i pokoju, o zawodach, polityce, dobrych obyczajach i obowiązkach. Tyrtajos głosił, że zaszczytnie jest bić się o ojczyznę. Safona w swych utworach opiewała miłość, Anakreont sławił uroki życia, erotykę i biesiadę, a Symonides poruszał czytelnika do łez. Horacy nato-
miast uważał, że poezja daje nieśmiertel-
ność i sławę poecie, a według Arystote-
lesa miała ona pełnić funkcję „katharsis”, czyli oczyszczenia. W późniejszych epo-
kach rozwinęła się literatura parenetycz-
na, pouczająca, która propagowała wzor- ce postępowania i ideały osobowe.
Epoka średniowiecza (V-XV)ma charak-
ter teocentryczny ,co oznacza że w cen -trum zainteresowania znajduje się Bóg.
Jemu należy podporządkować wszystkie sprawy, całe życie człowieka, co przeja-
wiło się w zasadzie „ku większej chwale bożej”. To dla Boga człowiek rodził się, żył i umierał. Epokę tę charakteryzował uniwersalizm, który polegał na istnieniu tych samych, jednolitych wzorców kulturowych, religijnych i ustrojowych.. Było to możliwe dzięki dominacji i wpływom Kościoła oraz papiestwa. Możliwość tę dawał powszechny feudalizm, ustrój społeczny oparty na podziale społeczeństwa na poszczególne strony.
Dominującym kierunkiem filozoficznym i jednocześnie nauką była scholastyka, której nadrzędnym zadaniem było rozumowe uzasadnienie dogmatów religijnych, przyjętych z góry. Kolejny nurt to augustianizm nawiązujący do koncepcji św. Augustyna. Głosi on prymat ducha nad ciałem. Celem życia jest poznanie Boga i swojej duszy. Człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu. Przeciwstawia wartości duchowe rzeczom i dobrom materialnym. Jest to filozofia dramatyczna, u jej podłoża leży przekonanie, że człowiek jest jednostką rozpaczliwie poszukującą Boga, zawieszoną między Niebem, a Ziemią. Tomizm natomiast jest to filozofia harmonijna, której twórcą jest św. Tomasz z Akwinu. Zakłada on „rozumny ład świata” stanowiący drabinę bytów. Uważał bowiem, że każdy człowiek znajduje się na określonym szczeblu, ale powinien piąć się w górę.. Nieco inne poglądy głosił św. Franciszek z Asyżu stanowiący radosną filozofię wiary. Postulował wszechogarniającą miłość do świata, braterstwo wszelkich stworzeń, radosną prostą wiarę oraz ideał ubóstwa.
Wiara rzymskokatolicka miała ogromny wpływ na kształtowanie się wzorców osobowych średniowiecza. W oparciu o literaturę tego okresu można mówić o trzech takich ideałach. Ideał rycerza, który postępował według etosu rycerskiego. Charakteryzował się męstwem, odwagą, wiernością kościołowi , władzy i damie serca. Bogu oddawał życie, kobiecie serce, królowi honor, a sobie miał zapewnić wieczną chwałę. Takim wzorcem jest Roland z francuskiej „Pieśni o Rolandzie” należącej do epiki „Chanson de geste”. Opiewa czyny wybitnego wojownika, siostrzeńca Karola Wielkiego, który brał udział w wyprawie krzyżowej przeciw Saracenom. Podczas powrotu z Hiszpanii oddział Rolanda został napadnięty, a on broniąc swego honoru nie wezwał pomocy, narażając tym samym przyjaciół na śmierć. Dopuszcza do przegrania bitwy i sam umiera. Znacząca jest scena śmierci Rolanda pełna religijnych znaków oraz podniosłej atmosfery. Raniony rycerz znajduje sobie na wzgórzu odpowiednie miejsce na śmierć, które ma przypominać Golgotę. Prosi Boga o zbawienie dla swoich rycerzy i o odpuszczenie grzechów dla siebie. Oddaje Bogu prawą rękawicę, jako symbol oddania Mu lenna – życia. Patrzy zwycięsko na Hiszpanię i żegna się ze swoją ojczyzną „słodką Francją”. Sam moment śmierci rycerza przypomina śmierć Chrystusa. Bóg uznaje zasługi Rolanda , gdyż przysyła po niego swych posłańców, którzy zabierają go do raju.
Kolejny wzorzec to ideał władcy, którego charakteryzowały: mądrość, miłosierdzie, duma, pobożność, odwaga, waleczność. Przykładami są: Karol Wielki we Francji, Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty w Polsce, których portret rysuje Gal Anonim w „Kronice Polskiej”. Kronika Gala Anonima powstała w XII wieku w języku łacińskim. Prezentuje wzór władcy chrześcijańskiego na przykładzie czynów i osoby Bolesława Krzywoustego oraz jego przodka Bolesława Chrobrego. Obaj królowie mają podobne cechy, są wzorem idealnego władcy. Człowiek taki jest rycerski i sprawiedliwy, cechuje go męstwo, mądrość i pobożność. Powinien być również srogi oraz przebiegły w walce. Za jego panowania w kraju panuje dobrobyt, spokój i radość.
Moc Bolesława Chrobrego ukazuje w ilości wojsk jakie posiada. Cnotę i szlachetność obrazuje stosunkiem króla duchownych i biednych.
Bolesław Krzywousty to władca chrześcijański, wojujący z poganami, który strzeże suwerenności państwa. To właśnie uznaje kronikarz za kontynuatora najlepszych tradycji piastowskich jego poprzedników.
Ostatni, następny to ideał ascety, wykształcił się w oparciu o filozofię św. Augustyna, według którego dążenie do Boga wymagało wyrzeczenia się i odrzucenia dóbr materialnych świata doczesnego. Najważniejsze cechy świętego to: pobożność, ubóstwo, umartwienia ciała, medytacja, męczeństwo. Taki wizerunek ascety mamy przedstawiony w „Legendzie o św. Aleksym”. Aleksy pochodził z rodziny książęcej, jednak oddał wolność swej nowopoślubionej małżonce, wyrzekł się życia rodzinnego i złożył śluby czystości. Rozdawszy całe bogactwo ubogim, wyruszył w wędrówkę, gdyż jego przeznaczeniem było życie z jałmużny. Gdy po jakimś czasie powrócił do domu nierozpoznany, przez 16 lat znosił upokorzenia na dworze swego ojca. Po jego śmierci nastąpiły liczne cuda, dzwony same dzwoniły, a zapach jego ciała uzdrawiał chorych. Legenda o św. Aleksym jest przykładem utworu hagiograficznego, którego celem jest ukazanie żywotu świętego. Nie jest to jednak jedyny przykład żywotopisarstwa. Należałoby również wymienić żywot św. Wojciecha i św. Stanisława. Warto tu również wspomnieć o św. Kindze, która tak jak św. Aleksy wyrzeka się życia rodzinnego. Znana jest wszystkim na pewno jako postać z legendy o odkryciu soli w Wieliczce. Odmówiła Bolesławowi Wstydliwemu skonsumo-
wania małżeństwa, złożyła śluby czystości i zdecydowała się na życie w klasztorze. Żywot św. Kingi został spisany w XIV przez jej spowiednika.
Nieco innym wzorcem jest św. Franciszek z Asyżu, którego życie poznajemy z „Kwiatków św. Franciszka”. Nie obca mu była asceza i umartwienie ciała, ale inna niż św. Aleksego. Głosił wszechogarniającą miłość jako podstawę wiary. Jest to miłość do chorych i cierpiących, pełna poświęceń. Tym samym jest miłością do Boga. Radość miała wypływać z wypełniania codziennych obowiązków, trudu pracy, potu, z faktu istnienia. Ideałem świętego było ubóstwo. On również wyrzekł się dóbr materialnych, które mógł posiadać, gdyż był synem bogatego kupca. Nie chciał mieć nic, by być wolnym, by zjednoczyć się z ubogimi. Proponował ideę głoszoną przez Chrystusa „zostaw wszystko i pójdź za mną”.
Renesans to epoka, którą ukształtowały odkrycia geograficzne, powstanie silnych państw czy reformacja. Nazwa pochodzi od francuskiego słowa odrodzenie. Miała być faktycznym powrotem sztuki i kultury antycznej. Charakteryzowała się rozwojem myśli racjonalistycznej, nauki, sztuki oraz nasileniem tendencji humanistycznych. Spontaniczny zwrot ku człowiekowi i jego życiu było przeciwstawieniem się średniowieczne-
mu teocentryzmowi.
Głównym nurtem epoki jest humanizm, który w centrum zainteresowania myślicieli, artystów, pisarzy oraz uczonych stawiał człowieka i jego sprawy. Głosił potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej, gdyż liczyło się każde odrębne istnienie. Prąd ten wyrósł ze starożytnych poglądów: epikureizmu, stoicyzmu i neo-
platonizmu, a głównym hasłem były słowa Terencjusza „człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”.
Reformacja to kolejny prąd określający wielki ruch narodowo – społeczno – religijny w XVI wieku mający na celu reformę Kościoła. Stał się przyczyną wojen religijnych, podziałów między ludźmi, lecz wzmocnił dążenia narodowościowe, osłabił władzę Kościoła umacniając władzę świecką.
W dobie renesansu nadal pozostawała modna literatura parenetyczna. Nowa epoka proponowała nowe ideały godne naśladowania.
Pierwszy z nich to wzór „człowieka poczciwego”, który propaguje Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego”.
Ideałem jest szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawy i spokojny żywot, którego zdobią cnoty. Autor prezentuje model egzystencji zgodnej z naturą, pełnej radości życia, ale również umiaru. Łatwo więc można tu odczytać połączenie filozofii epikurejskiej i stoickiej.Poczciwy ziemianin to człowiek doświadczony życiowo, umiejący czytać i pisać, wykształcony, ale bez zbytniej przesady. Rej uważał, że należy pominąć szkodliwą gramatykę i logikę.
Celem życia szlachcica powinna być uczciwa praca na własnych włościach, gospodarowanie i pomnażanie swojego majątku. Człowiek powinien również podporządkować rytmowi przyrody, zmienności pór roku i współżyć z naturą.
Kolejny wzorzec to ideał renesanso-
wego humanisty - człowieka wszechstronnie wykształconego, wyzwolonego z pęt autorytetu Kościoła, patrioty. Najlepszym przykładem typowego humanisty jest sam Jan Kochanowski – „poeta doctus”. Najwybitniejszy twórca polskiego odrodzenia nawet współczesnym ludziom mógłby zaimponować rozległością swych zainteresowań i ogromną wiedzą. Studiował w Akademii Krakowskiej, Królewcu i Padwie, wiele podróżował. Znał klasyczne języki: łacinę, grekę, hebrajski, studiował także epokę starożytną–jej literaturę i filozofię Nawiązując do klasycznych wzorów łacińskich i greckich tworzył nowe formy poezji w Polsce,a tematyka jego utworów
jest bardzo rozległa. Dbał o kształt swojego stylu, o formę uprawianych gatunków i o artyzm języka. Poeta reprezentuje typowo renesansową filozofię. Uznaje świat za wielką harmonię, znajduje wielkie wartości natury i wsi, wielbi człowieka, głosi epikureizm oraz stoicyzm. Jego życie można podzielić na trzy etapy, które oddają renesansowy ideał człowieka. Pierwszy etap to czas poświęcony nauce i zdobywaniu wiedzy, drugi to życie na dworze Zygmunta II Augusta i w końcu ostatni spędzony w Czarnolesie, gdzie wiódł spokojne i szczęśliwe życie.
Jan Kochanowski rozwija koncepcję człowieka-humanisty w swojej twórczości. W „Pieśniach” i „Fraszkach” ukazując swój stosunek do świata i propaguje pewne wzorce postępowania.
Poeta ukazuje odmienny niż w średniowieczu, stosunek do Boga. Nie jest on tym starotestamentowym, surowym i transcendentnym Bogiem. Ocenę tych relacji zawarł w pieśni „Czego chcesz od nas Panie”. Widzimy tu Boga jako hojnego, pełnego miłości do człowieka stwórcę wszelkich dóbr. Jest mistrzem, którego Dzieło, jest doskonałe, idealne, pełne harmonii i ładu. Warto jeszcze podkreślić poczucie bliskości Boga oraz szczególnego związku Stwórcy z człowiekiem. Również w „Psalmach” poeta wyraża stosunek do Boga, w których Bóg jest uniwersalny tak jak uniwersalny jest humanizm.
Jan z Czarnolasu odwołując się do filozofii antycznej proponuje wypracowanie umiejętności panowania nad samym sobą oraz zobojętnienie wobec cierpień i niepowodzeń życiowych.. Taki typ postępowania reprezentujący stoicyzm ukazany jest w pieśni „Nie porzucaj nadzieję”. Jest to pełna optymizmu refleksja o sytuacji człowieka wobec zmiennych kolei losu.
Zachęca do zachowania nadziei bez względu na okoliczności, gdyż „po złej chwili piękny dzień nadchodzi”.
Kochanowski posiadł receptę na życie ze spokojnym sumieniem oraz dobrym samopoczuciem i przekazuje ją w pieśni „Serce rośnie”. Informuje jak żyć by być w zgodzie z samym sobą. Ukazuje źródła radości, które można czerpać z życia, harmonii świata i piękna natury. Porównuje dwie postawy stoicką i epikurejską, ale rozważnie i w sposób umiarkowany. Konsekwentnie realizuje horacjańskie hasło „carpe diem” we fraszce „Do gór lasów”. Ukazuje on życie jako bezustanne poznawanie świata i przygodę pełną niewiadomych, nie czując leku przed starością czy przyszłością: „A ja z tymi trzymam, kto w czas pochwyci”.
„Treny” natomiast to cykl utworów, w których okazuje się, że doświadczenia są całkowicie nieprzydatne w obliczu nieszczęścia jakim jest śmierć ukochanej córki. Tworzy dzieło, które jest zaprzeczeniem ideałów i renesansowych poglądów. Okazuje się bowiem, że człowiek dotknięty tragedią nie znajdzie odpowiedzi ani ukojenia w filozofii.Dużo czasu musi minąć by poeta odzyskał równowagę i wrócił do swoich, nieco już zmodyfikowanych poglądów.
Działalność patriotów i pogarszająca się sytuacja państwa wpłynęły na wykształcenie się kolejnego wzorca-patrioty. Dobry, wzorowy obywatel to człowiek któremu zależało na dobru ojczyzny ,za swój obowiązek uważał występowanie przeciwko samowoli szlacheckiej i niesprawiedliwości społecznej.
Dlatego też poeci i publicyści poruszali ten temat w owych utworach .Jednym z nich jest Jan Kochanowski, który w pieśni ”O spustoszeniu Podola” opisuje żałosne skutki najazdu Tatarów na Podole. Proponuje więc różne rozwiązania, by uniknąć takiej sytuacji. W końcowej części mówi o obowiązku obywatela względem państwa. Nie powinien on żałować pieniędzy na wojsko, gdyż ojczyzna jest w potrzebie.
Ideał patrioty pojawia się również w dramacie „Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego. Utwór, którego akcja rozgrywa się w starożytnej Troi, opowiada o greckim poselstwie. Mimo antycznych realiów, dramat zawiera aluzje do XVI-wiecznej Polski. Zagłada Troi jest ostrzeżeniem, że przekupstwo i prywata mogą doprowadzić tylko do upadku państwa. Przykładem dobrego obywatela jest Antenor, przeciwieństwo Aleksandra, kierującego się własnym interesem. Antenor natomiast stawia miłość do ojczyzny nad dobrami materialnymi, a nawet przyjaźnią.
Kolejny renesansowy wzorzec to ideał dworzanina, który proponuje Łukasz Górnicki w dziele pt.”Dworzanin Polski” Opowiada on o spotkaniu dworzan w willi biskupa Maciejowskiego ,którzy debatują i ustalają wzór idealnego dworzanina. Jest to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształco
ny, pracujący nad manierami i mową, oraz tworzący sztukę i muzykę.
Wiele ideałów pozostało aktualnymi do dziś. Bliższy współczesnemu ,młodemu człowiekowi jest renesansowy humanista i jego umiłowanie do życia, potrzeba harmonii wiedzy oraz szacunek dla talentu niż poszukujący ascezy i umartwienia człowiek wieków średnich.
To samo dotyczy relacji Bóg-człowiek. Nikt dzisiaj nie pojmuje Boga na sposób starotestamentalny, lecz jako miłosierne-
nego stwórcę i kochającego ojca. Dla wielu zasady średniowiecznego ascety są niezrozumiałe i nie mają racji bytu. W dzisiejszych czasach możemy jedynie podziwiać świętych jako chrześcijańskie wzory do naśladowania. Żyjemy bowiem w świecie nastawionym na człowieka i jego potrzeby.