Ziemia, planeta ludzi czy jedna z gwiazd prowincjonalnych... – motyw ziemi w historii, literaturze i kulturze.

Ziemia jest naszym źródłem, miejscem, domem, matką... Z niej się wywodzimy, tu mamy swój początek i najprawdopodobniej będziemy mieć koniec. Pozostaje ona dla nas zagadką i choć wciąż odkrywamy kolejne „wielkie tajemnice”, to tak naprawdę nie wiemy chyba o niej zbyt wiele... Jesteśmy tylko chwilą, znikomym i krótkotrwałym bytem. Wobec dziejów Ziemi człowiek jest momentem istnienia, wobec Wszechświata – maleńkim pyłkiem.
Ziemia daje nam wiele, być może więcej, niż byśmy na to zasługiwali. My zaś, nie dość, że nie potrafilibyśmy odwzajemnić się jej w równym stopniu, nie czynimy tego nawet na miarę naszych sił i możliwości. Wciąż szukamy nowych zagrożeń dla Z(z)iemi, a najtrudniej jest nam przyznać, że to my – ludzie – jesteśmy jej największym szkodnikiem. Nie szanujemy tego, co nam zostało dane i nie uświadamiamy sobie, że wszystko co czynimy ziemi, czynimy pośrednio ludziom. A zatem krzywdzimy również siebie samych i prędzej czy później obróci się to wszystko przeciw nam.
Słowo „Ziemia” (pisane małą czy wielką literą) ma co najmniej tyle znaczej, ilu jest ludzi. Każdy interpretuje je na swój sposób, nadaje mu inne znaczenie, widzi je w wielu aspektach. Motyw ten pojawia się w twórczości prozaików, poetów, dramaturgów, malarzy, rzeźbiarzy, kompozytorów – jednym słowem – we wszystkich dziedzinach sztuki. Towarzyszy nam on w życiu codziennym: na ziemi żyjemy, to ona nas karmi. Ziemia jest symbolem wyższych idei (np.: Ojczyzna), historią, tradycją, przeszłością i przyszłością...

Ziemia – świat, jej powstanie (kosmogonia)
a) Bóg – Stwórca:
- Biblia (Księga Rodzaju);
- Koran;
- Brahman – buddyzm;
- Hun–tun (Chaos) – początek wszystkiego w mitach chińskich;
- mitologia grecka: Gaja – Ziemia (wg Parandowskiego); mity pelazgijski, homerycki i oficki, olimpijski, filozoficzny (wg Roberta Graves’a);
- bóg pokonał swoich rodziców i zbudował Wszechświat z ciała pramatki (wierzenia starożytnego Babilon);
b) istniała od zawsze, jest źródłem wszystkiego (wg wierzeń starożytnego Egiptu);
c) „Hymn o Puruszy – Olbrzymie” – jego członki rozwinęły się w poszczególne części Wszechświata (wg Hinduizmu);
d) inna cywilizacja: E. Von Dniken „Stąd do przyszłości”;
e) Wielki Wybuch – empiryczne dowody powstania Wszechświata;
f) „Narodziny świata” E. Stachury;

Ziemia – lądy, które odkrywano
- 1492 – odkrycie Ameryki
- 1497 - 1499 – wyprawa Vasco da Gamma do Indii
- 1500 – wyprawa Cabrala wokół Przylądka Horn
- 1512 – odkrycie Pacyfiku (wyspy Balboa)
- 1519 – początek wyprawy Magellana dookoła świata
- 1519 – przybycie Korteza do Meksyku
- 1534 – dotarcie do Kanady
- 1542 – dotarcie do Japonii i Filipin
- 1876 – wyprawa Davisa na North-West Passage

Ziemia – planeta
a) wyobrażenia o niej na przestrzeni wieków:
- Starożytni (płaska, leży na siedmiu krokodylach, centrum, tajemna wiedza dla wybranych);
- Średniowiecze (Ptolemeusz, geocentryzm, istnieje kres kosmosu);
- Kopernik: heliocentryzm („O obrotach ciał niebieskich”);
- współczesność: bezkres, nieskończoność;
Wielki Wybuch;
jedna z wielu cywilizacji we Wszechświecie;
„jedna z gwiazd prowincjonalnych”;
b) utwory:
- „Francoise Villon” B. Okudżawa;

Ziemia – Żywicielka
a) grunt, daje życie pośrednio i bezpośrednio:
- mit o Demeter, Korze i Hadesie;
- Biblia: przypowieści o siewcy i o robotnikach w winnicy;
- „Chłopi” Wł. Reymonta – życie człowieka podporządkowane cyklowi zmian w naturze;
- „Placówka” B. Prusa
- „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza (ks.I – „Gospodarstwo”);
- „Pieśń świętojańska o sobótce” J. Kochanowskiego;
- „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej;
- „Konopielka” E. Redlińskiego;
- cykl 12 obrazów braci Limboury, przedstawiający zmieniającą się przyrodę w czasie 12 miesięcy;
b) źródło surowców (utrzymania):
- „Wyrąbany chodnik” G. Morcinka;
- „Martin Eden” J. Londona;
c) obrzędy,zwyczaje, tradycje:
- dożynki;
- ziemia świętością, zakaz uprawy, sakrum – Indianie Haida i Passamaquod;
d) zw. frazeologiczne:
- kraina mlekiem i miodem płynąca;

Co jest pod ZIEMIĄ
a) mitologia: Hades, Charon, Styks, Cerber;
Joachim Patenier „Charon”;
b) biblijne piekło;
A. Dante „Boska komedia”;
c) różne warstwy skalne – naukowy punkt widzenia: Ziemia jako forma geologiczna;
d) tajemnica:
- czeluść, otchłań;
- niepohamowana ciekawość speleologów, nurków;
- „Podróż do wnętrza Ziemi” J.Verne;
- Trójkąt Bermudzki;
- zw. frazeologiczny „(coś) zapadło się pod ziemię”;


Ziemia naszym źródłem i miejscem wiecznego spoczynku
a) „z prochu powstałeś, w proch się obrócisz”;
b) obyczaj zapewniania zmarłym tego, co jest im potrzebne w nowym świecie:
- starożytne grobowce;
- „Dziady” A. Mickiewicza, cz.II;
c) utwory:
- „Antygona” Sofoklesa;
- J. Słowacki: „Grób Agamemnona”
„Hymn (Smutno mi, Boże...)”;
- „Lilije” A.Mickiewicza;
d) zw.frazeologiczne:
- pójść do ziemi;

Kraina szczęścia
a) mitologiczna: Arkadia;
b) biblijna:
- życie w raju (Księga Rodzaju);
- „Wypędzenie z raju” Thommaso Masaccio;
- Kanaan – ziemia obiecana;
c)„Ogród rozkoszy ziemskich” H. Boscha;

Miejsce wędrówek i powrotów
a) utwory i bohaterowie:
- „Odyseja” Homera – 10-cioletnia podróż Odyseusza;
- „Biblia” – wędrówka narodu wybranego do ziemi Kanaan;
- „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza – powrót zrehabilitowanego Jacka Soplicy w rodzinne strony;
- „Przedwiośnie” S. Żeromskiego – powrót Cezarego Baryki do ojczyzny;
b) zw. frazeologiczne:
- ziemia obiecana;

Symbol rzeczywistości, realności
związki frazeologiczne:
- stąpać twardo po ziemi;
- (coś) nie z tej ziemi;
- sprowadzić kogoś na ziemię;
- ściągnąć kogoś z obłoków na ziemię;
- zejść na ziemię;

Ziemia – Ojczyzna
a) o którą się walczy:
- „Pieśń o Rolandzie”;
- „Nie – Boska Komedia” Z. Krasińskiego;
- „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza;
- „Konrad Wallenrod” A. Mickiewicza;
- „Kordian” J. Słowackiego;
- „Trylogia” H. Sienkiewicza;
- „Krzyżacy” H. Sienkiewicza;
- „Bitwa pod Racławicami” A. Orłowski;
- „Mury” J. Kaczmarskiego;
- „Etiuda rewolucyjna” F.Chopina;
b) dla której się pracuje:
- „Ludzie bezdomni” S. Żeromskiego;
- „Przedwiośnie” S. Żeromskiego;
c) o której się myśli, za którą tęskni:
- „Latarnik” H. Sienkiewicza;
- „Pielgrzym” C. K. Norwida;
- „Hymn (Smutno mi, Boże...)” J. Słowackiego;

Otaczający nas świat
a) ludzie:
- Wieża Babel – podobni, a zarazem bardzo różni;
- „Larwa” C. K. Norwida – surowym okiem;
- „Ojciec Goriot” H.Balzac;
- „Zbrodnia i kara” F. Dostojewskiego;
- „Proces” F. Kafki;
- „Medaliony” Z. Nałkowskiej;
- „Kronika zapowiedzianej śmierci” G. Garcii Marqueza;
- „Opadły mgły, miasto ze snu się budzi” E. Stachury;
b) świat roślin, zwierząt i... oraz człowiek wobec nich:
- „Stary człowiek morze” E. Hemingwaya;
- „Ziemia, planeta ludzi” A. Saint de Exupry;
- „W pustyni i w puszczy” H. Sienkiewicza;
- „Kazanie dla ptaków” Giotto di Bondone;
Inne związki frazeologiczne dotyczące ziemi
- brudny jak ziemia święta;
- gryźć ziemię;
- nogi wrosły (komuś) w ziemię;
- poruszyć niebo i ziemię;
- ziemia się rozstępuje;
- zrównać coś z ziemią;
- udeptana ziemia;
- wdeptać kogoś w ziemię;
- wytrysnąć spod ziemi;
- wzywać na udeptaną ziemię;
- trzęsienie ziemi;
- sól ziemi;
- Ziemia Święta;
- ziemski padół łez

Zakończenie.

Człowiek wobec ziemi jest wszechmocny a zarazem bezsilny. O ziemi możemy myśleć jako o planecie, gruncie lub czymś nie do końca materialnym. Niezależnie od tego, w jaki sposób ją pojmujemy, śmiało stwierdzamy, że to ona jest podporządkowana nam. Bóg uczynił człowieka władcą na ziemi, ludzie, jako (ponoć) jedyne istoty rozumne, uzurpują sobie prawo do panowania nad światem. To my mamy „wielkie możliwości”, naszym „dziełem” mogłoby być unicestwienie globu, zatrucie czy zanieczyszczenie gleb, odrzucenie w sercu i umyśle tradycyjnych pojęć i wizji domu, ojczyzny, własnego miejsca. Mamy tę moc! Tylko czy jej wykorzystanie miałoby jakikolwiek sens? Jak na razie planeta Ziemia jest jedynym miejscem, gdzie mamy warunki aby żyć a jedyną prawdziwą własnością człowieka jest jego myśl i przeszłość. Zwracając się przeciwko Z(z)iemi (w którymkolwiek ze znaczeń), krzywdzimy samego siebie, odbieramy sobie coś, być może już nieodwracalnie.
Ziemia (lub jej Stwórca – autentyczny władca) często przypomina nam o tym, że nie jesteśmy w stanie jej kontrolować. Uderzająca jest bezradność rozumnego, wszechmocnego człowieka wobec powodzi, sztormów, lawin, pożarów, huraganów, trzęsień ziemi... Katastrofy te uświadamiają, że nie wszystko da się zbadać, wyliczyć, przewidzieć i... pokonać. Czy nie jest to również wiadomość dla ludzi, aby nie ingerowali za bardzo w tajemnicę i spokój Z(z)iemi? Może góry są tak wysokie, aby człowiek od nich stronił? Może rzekom jest przypisane płynąć nieuregulowanym korytem i zmieniając to, psujemy porządek świata?
Życie człowieka jest zbyt krótkie, aby mógł posiąść wiedzę o Z(z)iemi, ale za krótkie na to są nawet dzieje gatunku ludzkiego. Być może nie zdążymy odkryć sekretów Z(z)iemi nim nastąpi koniec świata. Albo nasz gatunek przeniesie się na inną planetę, o której dziś jeszcze nic nie wiemy i będzie próbował poznać ją.
Niezależnie od tego, co stanie się za sto, tysiąc i więcej lat, fascynować będzie nas wszystko co wiąże się z naszym życiem, przeszłością i przyszłością – świat, w którym funkcjonujemy. A zainteresowania człowieka zawsze będą znajdować odzwierciedlenie w kulturze, literaturze i sztuce.