Aksjocentryzm a pajdocentryzm

Do powstania i rozwoju przyczyniły się m.in. następujące czynniki jak: regres aksjocentryzmu, „ogólne rozmiękczenie moralności”, dążenia egalitarne, dobrobyt społeczeństwa, etatyzacja życia oraz naiwność człowieka. ”Rozmiękczenie” moralności przejawia się np. we wzroście hedonizmu, interesowności czy przyjęciu zasady: „wszystko zrozumieć, to wszystko przebaczyć”. Od dzieci należy nie tyle wymagać, co je wspomagać w ich rozwoju. Pajdocentryzm mieści się w nauce filozofii francuskiego Oświecenia. J. Rousseau stworzył twór abstrakcyjny – człowieka naturalnego. Człowiek ten pozbawiony jest wszelkiej tradycji tzn. wierzeń i powinności religijnych, obyczajów i zobowiązań rodzinnych, lokalnych i narodowych, zobowiązań wobec przodków. Literacką wizje Rousseau i innych pisarzy francuskich XVIII w. potraktowali poważnie jakobini w Rewolucji Francuskiej i zaczęli ją realizować. Człowiek jako taki został wzbogacony o uniwersalne prawa – Prawa Człowieka. W wychowaniu ideałem jest uczeń czy dziecko bez religii, domu i ojczyzny, uczeń z nadanymi mu odgórnie prawami. Za pomocą Praw Dziecka i Praw Ucznia ma być ukształtowany nowy człowiek, człowiek będący egzemplifikacją idei Rousseau i jakobinów francuskich.

Aksjocentryzm ma charakter empiryczny, odnosi się do tradycji i instytucji społecznych. Aksjocentryzm zastanawia się, w jaki sposób kształtować instytucje, by źli ludzie mogli wyrządzić jak najmniej zła. Aksjocentryzm jest głęboko osadzony w konserwatywnej myśli społecznej. Jacquesa Maritaina (1882-1973), pisał: „Jaskrawym absurdem i jednocześnie niegodnym uwodzicielskim sposobem jest traktowanie ludzi jako istoty doskonałe. W pajdocentryzmie autorytet dorosłych słabnie, a to miejsce zajmuje autorytet grup rówieśniczych. Nowy autorytet łatwo zamienia się w tyranię tych grup, co doprowadza do konformizmu i przestępczości wśród dzieci.

Pajdocentryzm jest nurtem względnie nowatorskim, o wydźwięku indywidualistycznym i anarchistycznym. A.Neil proponuje dzieciństwo z zabawą, poważne ograniczenie przymusu, dyscypliny itd. Wychowanie pajdocentryczne ma stanowić remedium na stworzenie nowego dobrego świata. W deklarowanych celach pedagogiki Neila ważniejsze jest szczęśliwe dzieciństwo i szczęśliwa dorosłość niż ewentualne sukcesy naukowe czy zawodowe. Zamożni rodzice posyłają dzieci do szkół pajdocentrycznych, chcąc im ulżyć i zaoszczędzić stresów szkolnych. Jednak po ukończeniu takiej szkoły dzieci nie są przygotowane ani do dalszej edukacji, ani do dalszego życia.

W skrajnym nurcie pajdocentryzmu głosi się nawet powinność radykalnego ograniczenia wpływu państwa. Pajdocentryzm spowoduje wzrost etatyzacji życia. Państwo przejmie uprawnienia rodziców i nauczycieli i dokonuje „sprawiedliwego” podziału. Nie jest więc możliwe wyzwolenie dzieci i spod władzy rodziców i spod władzy państwa.

Gdyby powstał rząd światowy, to charakteryzowałby się on, według H. Elzenberga, wszechtyranią i wszechmartwotą. Według H. Elzenberga, jeżeli powstanie jedno państwo to człowiek pozwalający sobie myśleć niezależnie byłyby skazany na zagładę bez nadziei. Istnienie wielości państw w świecie jest czyśćcem, istnienie jednego państwa piekłem. Opierając się na prawach człowieka, prawach dziecka i solidarności wszystkich ludzi, według pajdocentryków można, według aksjocentryków nie można utworzyć niedespotyczny rząd światowy. Jeżeli prawa człowieka będą drogowskazem cywilizacji Zachodu, a może i całego świata, to te trzeba wiedzieć, że ktoś poda ich ostateczną interpretację w odniesieniu do konkretnej rzeczywistości i będzie wymagać ich postrzegania. To w zasadzie on będzie rządzić, a w podawanej interpretacji ujawnią się jego interesy.