Agresja Niemiecka na ZSRR i walki na froncie wschodnim w latach 1941–1945

Po podbiciu Grecji i Jugosławii Hitler uznał, że nadeszła pora na rozbicie Związku Radzieckiego. Chociaż początkowo zamierzał najpierw wyeliminować z wojny Wielka Brytanię, to jednak obawa, że Stalin mógłby uderzyć pierwszy, pobudziła go do działania. Największe siły inwazyjne w dziejach – 3 miliony żołnierzy niemieckich, wspartych przez 200 tysięcy żołnierzy z innych państw „osi” – uderzyły na ZSRR na froncie długości 3000 km rankiem 22 czerwca 1941 roku. Pamiętając niepowodzenia Rosjan w wojnie z Finlandią, Hitler oczekiwał, że operacja „Barbarossa” (kryptonim planu agresji na ZSRR) potrwa dwa miesiące. I rzeczywiście, przez pierwsze trzy tygodnie armie wermachtu posunęły się naprzód o 700 kilometrów i opanowały kilka dużych miast. Rosjanie bronili się jednak ze zdumiewającą zaciętością. Nie ustępowali na placu boju, a gdy Niemcy przełamywali front, do walki wchodziły kolejne radzieckie obwody. Zajęcie Smoleńska kosztowało Niemców wyhamowanie ogólnego tempa natarcia. Chłopi palili domostwa i spichlerze, aby zboże nie dostało się w ręce wroga. Całe fabryki ewakuowano na wschód, gdzie ponownie uruchamiano produkcję. Warunki naturalne także utrudniały zadanie agresorom: w połowie lipca ulewne deszcze zamieniły drogi w błoto. Ponadto Hitler i jego generałowie spierali się na temat strategii. Jednakże niekompetencja wielu radzieckich dowódców – oraz ciągłe wtrącanie się Stalina do planów tworzonych przez zdolniejszych sztabowców – umożliwiły Niemcom wyeliminowanie z walki do końca 1941 roku połowy żołnierzy Armii Czerwonej. Radzieccy jeńcy byli rozstrzeliwani i głodzeni. Podejrzanych o sabotaż lub partyzantkę wieszano na ulicach zajętych miast, a ludność cywilną wywożono do obozów pracy przymusowej. Latem miały miejsce pierwsze masowe egzekucje Żydów. Specjalne oddziały SS rozstrzeliwały mężczyzn, kobiety i dzieci. We wrześniu rozpoczęto oblężenie Leningradu. Okrucieństwa i zbrodnie tylko umocniły opór Rosjan. Niebawem przyszedł im w sukurs nowy sprzymierzeniec: wczesna, najsurowsza od dziesięcioleci zima. W grudniu gdy Moskwa znalazła się w zasięgu niemieckich armat, Armia Czerwona przystąpiła do kontrataku i zmusiła przemarzniętych Niemców do odwrotu.

Do marca 1942 roku kontrofensywa Armii Czerwonej odrzuciła wojska Hitlera na niektórych odcinkach frontu o 250 kilometrów na zachód. Niemniej radzieckie straty w ludziach były czterokrotnie wyższe od niemieckich. W maju najeźdźcy dokonali przegrupowania i wtargnęli na Krym. W czerwcu, pragnąc zdobyć kaukaskie złoża ropy, Hitler zarządził ofensywę na południu ZSRR. Doprowadziła ona do bitwy pod Staliningradem – największej w całej II wojnie światowej. Staliningrad (obecnie Wołograd) był ośrodkiem przemysłowym, rozciągającym się na obszarze 50 km wzdłuż Wołgi, jednak jego znaczenie było dla obu stron przede wszystkim symboliczne. Klęska oznaczała by dla Stalina katastrofę. Atak 300 tysięcy Niemców i Rumunów, dowodzonych przez generała (mianowanego w trakcie bitwy feldmarszałkiem) Friedricha von Paulusam rozpoczął się 19 sierpnia. Rosjanie pod dowództwem generała Wasyla Czujkowa bronili się zaciekle, ale Niemcy wkrótce wdarli się na przedmieścia, a ogień artylerii zniszczył większość budynków w Staliningradzie. (Ludność cywilna czynnie pomagała obrońcom). W połowie września żołnierze Czujkowa zostali zepchnięci nad samą rzekę, walczyli z Niemcami o gruzy każdego domu, zadając szturmującym wielkie straty. W listopadzie na odsiecz ruszyło, liczące milion żołnierzy, zgrupowanie marszałka Georgija Żukowa. Wojska Żukowa otoczyły Niemców i udaremniły wszelkie próby wszelkie próby przerwania okrążenia. Wbrew rozkazowi Hitlera von Paulus oddał się 31 stycznia 1943 roku – do niewoli trafiło 24 generałów oraz 91 tysięcy przemarzniętych, wygłodzonych żołnierzy Wermachtu. Niebawem kolejna radziecka kontrofensywa doprowadziła do odzyskania obszarów zajętych przez Niemców od wiosny 1942 roku. Walki na froncie wschodnim toczyły się nadal, ale Staliningrad okazał się punktem zwrotnym: przyniósł Niemcom upokarzającą klęskę i udowodnił że Rosjanie wyciągnęli naukę z wcześniejszych błędów.
Armia Czerwona rozpoczęła rok 1943 od zwycięstwa pod Staliningradem i kontrofensywy na Kaukazie. 18 Stycznia wojska radzieckie dokonały wyłomu w niemieckim oblężeniu Leningradu. Niemniej Niemcy nadal posyłali nowe oddziały na rozciągnięty na długości ponad 300 kilometrów front rosyjski. W marcu Hitler ponownie opanował Charków i Białogród. Następnie 5 lipca, jego wojska podjęły próbę likwidacji wielkiego „klina”, jaki wcześniej został wbity przez siły radzieckie we front „osi” w okolicy Kurska. Bitwa pod Kurskiem okazała się największą bitwą pancerną w historii. Niemcy rzucili do walki 900 tysięcy ludzi oraz 3000 pojazdów opancerzonych – w tym nowe ciężkie czołgi typu Tygrys _ a Rosjanie nie ustępowali siłą. Pole bitewne zasnuwała tak gęsta warstwa dymu, że obie strony nie były w stanie użyć w walce lotnictwa taktycznego. Czołgi Armii Czerwonej były jednak zwrotniejsze i bardziej niezawodne od niemieckich machin, grzęznących na bagnach i polach minowych oraz unicestwianych przez miotacze ognia. Po tygodniu Niemcy rozpoczęli odwrót a Rosjanie pościg. Chociaż obie strony utraciły połowę czołgów, to przemysł radziecki mógł szybko uzupełnić straty – w odróżnieniu od borykającego się coraz dotkliwszym niedostatkiem surowców przemysłu niemieckiego. Hitler rozkazał 17 lipca przerwać swoim wojskom działania zaczepne, jednak Armia Czerwona dalej parła naprzód. Do końca sierpnia odzyskała Charków i Białogród, a wkrótce potem Smoleńsk i Kaukaz. W listopadzie dywizje pod dowództwem generała Mikołaja Watutina wyzwoliły od dwóch lat okupowany Kijów. Sen Hitlera o zniewoleniu Słowian i zasiedleniu wschodnich obszarów aryjskimi kolonistami rozwiał się ostatecznie.

W roku 1944 Armia Czerwona wyparła z terytorium ZSRR niemieckich najeźdźców. Rok rozpoczął się od oswobodzenia Leningradu – miasta, w którym wybuchła rewolucja bolszewicka – po najdłuższym oblężeniu we współczesnej historii. Od jesieni 1941 siły niemiecko-fińskie dusiły Leningrad w „stalowych kleszczach”. Głód, choroby, mrozy o bombardowania pozbawiły życia 650 tysięcy leningradczyków. Koszmar nadchodził wraz z zimą: całe rodziny wyczekiwały na śmierć, zjadłszy buty i poświeciwszy meble na opał. Na ulicach leżały niepogrzebane, zamarznięte zwłoki. Na początku roku 1943 wojska radzieckie uczyniły wyłam w pierścieniu blokady, był to jednak tylko taktyczny sukces. Dopiero 14 stycznia 1944 roku mieszkańcy Leningradu obudziły głosy walk – 27 stycznia miasto zostało oswobodzone. W następnych miesiącach Rosjanie odzyskiwali kolejne ośrodki. W maju Hitler wydał rozkaz generalnego odwrotu z Rosji; do września wojska radzieckie przegnały Niemców przez Polskę aż do przedwojennych granic Rzeszy. Wermacht zdołał jedynie utrzymać pozycje na Łotwie. Teraz Armia Czerwona wkroczyła na obszary państw wasalnych Rzeszy. Po ataku radzieckim rumuński król Michał pozbawiał władzy przywódcę faszystowskiej Żelaznej Gwardii, Iona Antonescu. Po podpisaniu zawieszenia broni z Rosjanami Michał wypowiedział wojnę Niemcom. W Bułgarii władzę przejął lewicowy pułkownik Kimon Georgiew i postąpił wzorem Rumunów. Wojska Stalina dotarły do Jugosławii, gdzie połączyły się z partyzantami Tity i wkroczyły do Albanii. Do końca roku Rosjanie opanowali też Węgry. Nabierało kształtu nowe, komunistyczne imperium.
Dla Niemiec początek końca nastąpił 12 stycznia 1945 roku, kiedy Armia Czerwona podjęła gigantyczną ofensywę w Polsce. Niemieckie wojska, rozciągnięte na wschodzie na 1300 kilometrowym froncie, oskrzydlone na Bałkanach i otoczone nad Bałtykiem, przystąpiły do odwrotu. Rosjanie szybko opanowali Warszawę i Łódź. Hitler przerzucił dywizje z Ardenów na froncie zachodnim do Budapesztu, w złudnej nadziei utrzymania Węgier. W lutym siły radzieckie znalazły się w odległości niespełna 100 kilometrów od Berlina. Wysiłki Wermachtu, by powstrzymać Rosjan, wiązały się z ogołoceniem zachodnich granic niemieckich. 23 Marca alianci sforsowali Ren. Kanadyjska 1. Armia wyzwoliła Holandię, brytyjska 2. Armia doszła do Bałtyku, a wojska amerykańskie atakowały na kierunku Magdeburga po granice Czech i Austrii. Tymczasem Rosjanie również parli na przód, mszcząc się na Niemcach za zbrodnie SS. Przed armią radziecką umykały tysiące uciekinierów. Do połowy kwietnia Rosjanie opanowali Wiedeń, Gdańsk i Królewiec. 25 kwietnia spotkali się z Amerykanami – co uczczono hucznymi wiwatami – na Łabie. Berlin upadł 2 maja. Tego samego dnia poddały się niemieckie jednostki we Włoszech i w Austrii. 4 maja, pięć dni po samobójstwie Hitlera, Niemcy skapitulowali na północnych obszarach Rzeszy, w Holandii oraz Danii. Wreszcie 7 maja w Reims we Francji niemieckie naczelne dowództwo (reprezentowane przez generała Alfreda Jodla i admirała Hansa Freidburga) podpisało bezwarunkową kapitulację. Tylko w Czechosłowacji przez kilka dni trwały walki. 8 maja – pięć lat i osiem miesięcy od chwili jej wybuchu – oficjalnie dobiegła końca .W następnych tygodniach alianci aresztowali czołowych nazistów, odpowiedzialnych za zbrodnie wojenne. „Tysiącletnia Rzesza” Hitlera upadła po zaledwie 12 latach.