Nazwa
Odnosi się do rozprawy "Co to jest oświecenie?" filozofa Immanuela Kanta. Łączy się z przekonaniem twórców i uczonych, że nastała epoka przełomowa, odrzucająca kojarzone z wiekiem XVII zły gust, zacofanie, nieuctwo. W kilku krajach zaproponowano różne nazwy dla tej epoki:
- w Anglii - "wiek rozumu";
- w Francji - "wiek filozofów";
- w Niemczech - "wiek oświecony" (przywiązywano szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata)
Ramy czasowe
W Europie wiek oświecony trwał od 1680 r. do 1780 r. W Polsce dzielił się on na trzy etapy:
- od 1740 r. do 1764 r. - forma wstępna; przed elekcją Stanisława Augusta;
- od 1764 r. do 1795 r. - faza dojrzała; czasy panowania Stanisława Augusta;
- od 1795 r. do 1822 r. - faza schyłkowa; od pierwszego rozbioru do wydania "Ballad i romansów" Adama Mickiewicza.
Kontekst historyczny
1. Silne rządy królów francuskich (absolutyzm) kończą się wybuchem Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789 r.).
2. Wyłonienie się Stanów Zjednoczonych (posiadających pierwszą demokratyczną konstytucję) i umocnienie się Rosji (carat).
3. Pod koniec XVIII wieku Polska znika z map świata.
4. Spadek prestiżu Polski i uzależnienie się od państw ościennych.
5. Słabość militarna, zacofanie kulturalne i ekonomiczne za panowania II i III Vettinów.
6. Zwyrodnienie demokracji szlacheckiej, anarchia wewnętrzna - rozbiory.
Charakter epoki
Podstawowym założeniem epoki stała się wiara w rozum, który uznano za największą siłę człowieka.
Twórczość miała charakter dydaktyczny. Propagowano charakter człowieka oświeconego. Głoszono hasła wolności, tolerancji, humanitaryzmu.
Walczono z zacofaniem i głupotą.
W Polsce oświecenie rozwijało się w wyjątkowo tragicznych okolicznościach. Nie brakowało wykształconych i kochających kraj Polaków, którzy chcieli ratować kulturę narodową. Próbowali nie dopuścić do ostatecznego jej upadku.
Wydarzenia w Polsce:
1747 - pierwsza biblioteka publiczna braci Załuckich w Warszawie;
1765 - powstała Szkoła Rycerska w Warszawie;
Teatr Narodowy (działalność Wojciecha Bogusławskiego);
zaczęto wydawać "Monitor" i "Zabawy przyjemne i pożyteczne";
1773 - powołano: Komisję Edukacji Narodowej (KEN), która stworzyła nowoczesny system oświaty (wówczas najnowocześniejszy w Europie); Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które tworzyło programy nauczania;
1791 - uchwalono Konstytucję 3 maja (pierwszą nowoczesną konstytucję w Europie, a drugą na świecie);
1800 - założono Towarzystwo Przyjaciół Nauk (prezes Stanisław Staszic);
* organizowano tzw. obiady czwartkowe;
* działała Kuźnica Kołłątajowska.