Zmiany zachodzące w środowisku przyrodniczym spowodowane są przez naturalne procesy fizyczne i chemiczne oraz wywołane są działalnością człowieka. Relacje między człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym uwarunkowane były i są potrzebą zaspokajania przez człowieka jego potrzeb. Stąd elementy przyrody są traktowane jako zasoby. Do zasobów nieodnawialnych należą paliwa kopalne, surowce skalne oraz krajobraz umiejscowiony w określonej przestrzeni. Zasoby odnawialne stanowią rośliny, zwierzęta, gleba, woda i powietrze. Zasoby te są zużywane przez człowieka lub w różny sposób przekształcane, co często prowadzi do ich degradacji.
W przypadku zasobów nieodnawialnych problemem staje się nadmierna eksploatacja surowców wynikająca nie tylko z konieczności zaspokajania podstawowych potrzeb człowieka, ale i marnotrawienia wytworzonych produktów. Procesy antropogeniczne widoczne są w przekształceniach krajobrazu, co uwarunkowane jest procesami urbanizacyjnymi, industrializacją oraz intensyfikacją produkcji rolnej. Zniszczenie środowiska przyrodniczego szczególnie uwidacznia się w zanieczyszczeniu powietrza oraz wody i degradacji gleby.
Głównymi zanieczyszczeniami powietrza są: dwutlenek siarki, tlenki azotu i węgla, węglowodory aromatyczne, freony, pyły. Ich źródłem są spaliny przemysłowe i komunikacyjne oraz gospodarstwa domowe, a także różne wyroby przemysłowe. Są one odpowiedzialne za takie zjawiska jak smog, kwaśne deszcze, dziura ozonowa oraz efekt cieplarniany.
Do głównych zanieczyszczeń chemicznych wód należą: detergenty, fenole, węglowodory, środki ochrony roślin i nawozy /zwłaszcza azotany, fosforany i chlorki/, związki metali ciężkich /głównie Hg, Cd, Cr, Pb/. Ich źródłem jest przemysł, rolnictwo, transport samochodowy, ścieki komunalne, awarie tankowców. Oprócz zatrucia wód substancjami szkodliwymi groźnym zjawiskiem dla ekosystemów wodnych jest eutrofizacja wód.
Degradacja gleby jest wynikiem zanieczyszczenia atmosfery i hydrosfery, przenawożeniem, gromadzeniem się substancji trujących, /np. metali ciężkich/, składowaniem odpadów, wydobywaniem kopalin przez górnictwo odkrywkowe, zabudową terenów. Zniszczenie okrywy roślinnej na powierzchni gleby /np. na skutek wycinania lasów/ oraz niewłaściwe zabiegi agrotechniczne prowadzą do erozji gleby.
Zanieczyszczenia powietrza i wody, degradacja gleby, przekształcanie środowiska, hałas oraz bezpośrednie działania człowieka /zabijanie, niszczenie, wycinanie/ prowadzą do zmniejszania się różnorodności biologicznej, a tym samym do ubożenia ekosystemów i siedlisk. Wpływają też niekorzystnie na stan zdrowia samego człowieka. Stąd wynika konieczność podejmowania działań zmierzających do ochrony środowiska i zasobów przyrody.
Do środków służących zachowaniu czystości powietrza, wody i ochrony gleby należą:
– ograniczenie emisji szkodliwych substancji;
– wprowadzenie technologii, w których powstaje mało odpadów;
– poprawa jakości paliw samochodowych;
– stosowanie alternatywnych źródeł energii;
– instalacja urządzeń oczyszczających powietrze, oczyszczanie ścieków, bezpieczne składowanie odpadów;
– odpowiednia lokalizacja źródeł emisji i tworzenie ochronnych pasów zieleni;
– racjonalne nawożenie i stosowanie pestycydów;
– właściwe zmianowanie gleby i zapobieganie jej erozji;
– budowa zbiorników retencyjnych, odpowiednie stosowanie zabiegów melioracyjnych;
– rekultywacja gleby;
– produkcja żywności przez rolnictwo ekologiczne;
– racjonalna gospodarka przestrzenna;
– ochrona wód morskich i śródlądowych.
Ochrona przyrody obejmuje różnorodne działania, które mają na celu zachowanie, przywrócenie oraz właściwe użytkowanie zasobów przyrody. Polega na prowadzeniu ochrony zasobów przyrody, racjonalnym ich użytkowaniu oraz ochronie konserwatorskiej, która umożliwia zachowanie różnorodności biologicznej na poziomie genetycznym, gatunkowym i siedliskowym. Obiektami chronionymi mogą być pojedyncze gatunki oraz określone obszary.
Stąd formami ochrony konserwatorskiej jest:
– tworzenie obszarów chronionych, takich jak: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody;
– ochrona gatunkowa zagrożonych wyginięciem gatunków;
– objęcie ochroną pojedynczych obiektów stanowiących tzw. pomniki przyrody /np. drzewa, głazy, skały, jaskinie, źródła/ lub tworzenie stanowisk dokumentacyjnych /obejmują np. formacje geologiczne/;
– wprowadzenie okresów ochronnych zwierzyny łownej, limitów i wymiarów ochronnych ryb;
– tworzenie zespołów przyrodniczo–krajobrazowych;
– ochrona tzw. użytków ekologicznych /np. bagna, starorzecza, kępy drzew, wydmy, oczka wodne/.
Celem wszystkich działań w zakresie ochrony środowiska i przyrody jest ochrona życia na Ziemi i pogodzenie rozwoju cywilizacji ludzkiej z rozwojem ekologicznym.