Oko

bieda zagląda komuś w oczy

bielmo spadło komuś z oczu

być komuś solą w oku

klapki komuś spadną/spadły z oczu

łuska spadła komuś z oczu

łza się w oku kręci

łzy cisną się komuś do oczu

mieć bielmo na oczach

mieć klapki na oczach

mieć łzy w oczach

pańskie oko konia tuczy

rzucać/rzucić, sypać/sypnąć komuś piaskiem w oczy

strzec/pilnować kogoś jak oka w głowie

widzieć coś oczyma duszy

wodzić po czymś/za kimś/za czymś oczami/oczyma/wzrokiem

wznosić oczy do nieba

ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało

‘o czymś wyjątkowym, niespotykanym,trudnym do ogarnięcia, pojęcia przez ludzki umysł’; wyr. określ., skrócona wersja wyr.bibl. (1 Kor: „(…) lecz właśnie głosimy, jak zostało napisane, to, czego ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani serce człowieka nie zdołało pojąć, jak wielkie rzeczy przygotował Bóg tym, którzy Go miłują.”).

argusowe oko/argusowe oczy

‘oko, oczy czujne, podejrzliwe’; wyr. rzecz.,mitol. grec. Argus to wielooki potwór, olbrzym, któremu Hera, zazdrosna o Zeusa, kazała strzec zamienionej w jałówkę kochanki Zeusa – Io. Argus czuwał przez całą dobę, gdyż sypiał tylko na połowę oczu, na zmianę. Hermes na polecenie Zeusa podstępnie zabił go. Hera, aby unieśmiertelnić swego sługę, rozsypała oczy Argusa na ogonie pawia;

bić/uderzać po oczach/w oczy

‘rzucać się w oczy, być dobrze widocznym; wyróżniać się jaskrawo spośród otoczenia; przyciągać uwagę’; zwrot; Tych przywilejów, które coraz bardziej biją po oczach przeciętnego Polaka. – „Fakt”; Jest w tym wszystkim jakieś przedpotopowe barbarzyństwo, jakaś niepojęta siła, a zarazem i okropność niespotykana nigdzie, bijąca w oczy jakimś straszliwym gwałtem zadawanym naturze. – H. Sienkiewicz, Listy.

cieszyć czyjeś oko/oczy

‘sprawiać przyjemność, zadowolenie swoim widokiem’;zwrot; Na razie oczy gości cieszą m.in. dokazujące lub wtulone w mamine futerko małe małpki (…). – „Angora”.

czego oczy nie widzą, tego sercu nie żal

‘łatwiej żyć w niewiedzy: nie żałujemy tego, czego nie znamy, nie widzimy’; fraza, bibl. (1 Kor 2, 9: „Ani oko nie widziało,ani ucho nie słyszało, ani serce człowieka nie zdołało pojąć, jak wielkie rzeczy przygotował Bóg tym, którzy go miłują.”); Wyznajesz, jak widzę, zasadę, że czego oczy nie widzą, tego sercu nie żal. – Reality TV.

jak mgnienie oka/jak okamgnienie

‘bardzo szybko, bardzo krótko’; wyr. określ.; Zmierzch dopiero zatarł litery na białej karcie, zmierzch krótki jak mgnienie oka. – H. Sienkiewicz, Latarnik; A cóż to jest 200 lat dla przyrody – mgnienie oka.

jak okiem sięgnąć

‘tak daleko, jak tylko można zobaczyć; wszędzie, dookoła’;wyr. określ.; Brzegiem (…) ciągnęła się, jak okiem sięgnąć, nieprzenikniona ściana puszczy.

(jeśli) oczy kogoś nie mylą

‘(jeśli) ktoś dobrze widzi, dostrzega coś, kogoś’;zwrot; Patrzy na prawo, zamiast Piotrka Jot, jeśli go oczy nie mylą, stoi ogromny biały mrówkojad z wąsami, z drutem na ryju.

kij komuś (mu/ci/im) w oko

‘wykrzyknienie wyrażające negatywny, lekceważący stosunek do rozmówcy; mieć kogoś gdzieś’; zwrot, pot.; Znienawidzą mnie jeszcze bardziej, ale kij im w oko – „Prawda przeciw światu!” (…) – W. Łysiak

kłuć/świecić w oczy

‘wywoływać zawiść, niechęć; drażnić, denerwować, złościć’; zwrot; (…) w domu zawsze jest robota/tu w oczy nikogo nie kole – Z. Herbert; (...) zazielenić go bluszczem/żeby nie kłuł w oczy (...) – J. Baran.

komuś źle z oczu patrzy

‘ktoś ma wygląd, minę człowieka nieuczciwego, sprawia wrażenie złego człowieka, ktoś zamiast zaufania budzi obawę, strach’; zwrot; (…) jemu już teraz źle z oczu patrzy . – Internet; Jeśli spotkasz dzikie zwierzę albo człowieka, któremu źle z oczu patrzy, udawaj, że są niewidzialni. – „Nowy Dzień”.

łgać/kłamać w żywe oczy

‘kłamać, oszukiwać jawnie, bezczelnie’; zwrot; (…) podkreślał jego niebywałą skłonność do kłamstwa, to, że potrafił łgać w żywe oczy, dosłownie iść w zaparte . – W. Łysiak

mieć czerwone oczy

‘dużo płakać, mieć załzawione/przekrwione oczy’; zwrot; Widzieli, że Ludmiła siedzi smutna w pokoju, czasem ma czerwone oczy. – „Cogito”.

mieć kogoś/coś na oku; mieć oko na kogoś/na coś

‘obserwować kogoś, coś, uważać na kogoś/na coś; uczynić kogoś/coś przedmiotem swoich planów; mieć kogoś/coś na widoku’; zwrot; BD; Nie zauważyliście, że on miał ich już od dawna na oku. – Internet;

mówić/powiedzieć komuś coś prosto w oczy

‘mówić szczerze, bezpośrednio, otwarcie; powiedzieć o czymś komuś wprost’; zwrot; Niech mi ktoś powie prosto w oczy, które mecze były ułożone.

mrugać/mrugnąć okiem do kogoś

‘mrugać, mrugnąć porozumiewawczo; okazać ciche, sekretne porozumienie’; zwrot, gest; To polityka umizgów do prezydenta Rosji, mrugania okiem, że my wiemy i aprobujemy jego postępowanie (…). – „Angora”.

mydlić/zamydlić komuś oczy

‘stwarzać mylące pozory, wprowadzać, wprowadzić kogoś celowo w błąd, oszukiwać, zwodzić kogoś, wmawiać coś komuś’; zwrot, kult.mater.; Mówił o konkretach, rozliczeniach z komunizmem, o państwie i własnym charakterze bez mydlenia oczu. – „Newsweek”; (…) prawodawstwo UE da im je przejąć a politycy niemieccy wypowiadają się w tej materii mętnie, mydląc oczy. –W. Łysiak

nie mieć odwagi spojrzeć komuś w oczy

‘bać się kogoś, obawiać się czyjejś reakcji’; zwrot; Nie miałam odwagi spojrzeć w oczy polonistce.

nie móc oderwać oczu/trudno oderwać oczy od czegoś/kogoś

‘nie móc sięnapatrzyć na coś, na kogoś; być czymś, kimś zafascynowanym’; zwrot; Więc też przezwyciężywszy pierwszy nieład pognębionych myśli, trudno potem oczy oderwać od tego widoku. – H. Sienkiewicz; Nie mogłem oderwać od niej oczu. – „Cogito”.

nie móc spojrzeć komuś w oczy

‘mieć coś na sumieniu, czuć się winnym, obawiać się czyjejś reakcji’; zwrot; Nie potrafiłam podnieść wzroku i spojrzeć mu w oczy (…). – „Fakt”.

nie spuszczać/nie spuścić kogoś z oka

‘nie przestawać ani na chwilę pilnować kogoś, czegoś; nieustannie na coś, na kogoś patrzeć, obserwować’; zwrot; Kiedy niektórzy rodzice wreszcie zrozumieją, że małych dzieci nie można spuszczać z oka (…). – SE; potem pić tylko wodę nie spuszczać oka z Tacyta/wyjść do ogrodu i wrócić gdy już wyniosą ciało – Z. Herbert.

nie widzieć kogoś/czegoś na oczy

‘nigdy dotychczas nie zetknąć się z kimś,czymś; nie mieć do tej pory z kimś, czymś do czynienia’; zwrot; Nikt już nie będzie wówczas wiedział, jak naprawdę zachowuje się dziennikarz, bo nastąpi taki czas, w którym nikt z pozostałych przy życiu już nikogo takiego na oczy nie widział.

nie widzieć/nie dostrzegać belki we własnym oku, a widzieć źdźbło/drzazgę w cudzym oku

‘nie zauważać swoich wielkich wad, a dostrzegać i wytykać drobne wady u innych’; zwrot, bibl. (Mt 7, 3-5: „Czemu to widzisz drzazgę w oku swego brata, a nie dostrzegasz belki we własnym oku? Albo jak możesz mówić swemu bratu: Pozwól, że usunę drzazgę z twego oka, podczas gdy belka [tkwi] w twoim? Obłudniku, usuń najpierw belkę ze swego oka, a wtedy przejrzysz, ażeby usunąć drzazgę z oka twego brata.”).

nie wierzyć (własnym) oczom

‘być bardzo zdumionym, zaskoczonym, tym, co się dzieje, co się widzi; wprost nie móc przyjąć do wiadomości, nie móc zrozumieć czegoś’; zwrot; Patrzą wszyscy i oczom własnym nie wierzą (…).

niewprawne oko

‘o osobie mało doświadczonej, niewyrobionej’; wyr. rzecz.; Kopia do złudzenia przypomina oryginał i niewprawne oko nie dostrzeże różnicy. – „Ozon”.

nie zmrużyć oka

–‘nie spać wcale, nie zasnąć ani na chwilę’; zwrot; Ostatnią nocą przed przybyciem do kraju oczywiście prawie nikt na statku nie zmrużył oka. – A. Perepeczko; Ani minuty nie zmrużył oka ostatniej nocy.

oczy komuś wyszły/wychodzą z orbit

‘ktoś okazał, okaże wielkie zdziwienie, zaskoczenie, przerażenie czymś’; zwrot.

oczy się komuś do czegoś świecą

‘ktoś ma na coś wielką ochotę’; zwrot; Oczy mu się świecą do ciasta. – „Victor J”.

oczy się komuś kleją/zamykają

‘kogoś sen morzy, senność ogarnia’; zwrot; Oczy mi się kleją i głowa mi ciąży./Sen i śmierć ścigają, które pierwsze zdąży. – J. Sztaudynger.

oczy się komuś otworzyły

‘ktoś odkrył, uświadomił sobie prawdę o czymś, o kimś,o sobie’; zwrot, bibl. (Rdz 3, 7: „A wtedy otworzyły się im obojgu [Adamowi i Ewie] oczy i poznali, że są nadzy; spletli więc gałązki figowe i zrobili sobie przepaski.”).

oczy (stanęły komuś) w słup

‘ktoś bardzo się zdziwił, przeraził, coś go niezmiernie zaskoczyło’; zwrot; (...) weszła drobna malutka z kosą jak zapałka/Oczy w słup/a ona/– przyszłam po kanarka (...) – J. Twardowski.

oko za oko, ząb za ząb

‘odpłata, odwet, wyrównanie krzywd’; fraza, bibl. (Wj 21,23-25: „Jeżeli zaś ona poniesie jakąś inną szkodę, wówczas on odda życie za życie, oko za oko, ząb za ząb, rękę za rękę, nogę za nogę, oparzenie za oparzenie, ranę za ranę, siniec za siniec.”); Jęz.

otwierać komuś oczy

‘uświadamiać kogoś o czymś, uzmysławiać komuś coś’; zwrot (por. oczy się komuś otworzyły ); (...) przychodzisz zawsze na wołanie oczu/nieruchomością wielką tłumacząc na migi/biednemu rozumowi: jesteśmy prawdziwi–/na koniec wierność rzeczy otwiera nam oczy (...) – Z. Herbert.

patrzeć spod oka na kogoś

‘patrzeć z niechęcią, być obrażonym, urażonym, zagniewanym na kogoś’; zwrot; Patrzę spod oka na siebie. Nic nowego. – K. Grochola; A na dodatek (...) patrzy na mnie spod oka. – K. Grochola.

patrzeć/spoglądać na kogoś łaskawym okiem

‘patrzeć dobrodusznie, być łagodnym i wspaniałomyślnym względem kogoś’; zwrot; (…) łaskawym na nich okiem/Pan Bóg zza pieca patrzył. – K.I. Gałczyński.

patrzeć/spoglądać na kogoś/na coś z przymrużeniem oka

‘nie traktować kogoś,czegoś poważnie, być pobłażliwym, aż nadto wyrozumiałym’; zwrot; Na szczęście młoda mama nie traci do niego cierpliwości i z przymrużeniem oka spogląda na jego wybryki.

przecierać oczy ze zdumienia

‘zdumiewać się czymś bardzo, być czymś zadziwionym’; zwrot; Oczy ze zdumienia przecieramy, bo okazało się, że do Sejmu weszła Unia Wolności w swoim najlepszym wcieleniu. – „Wprost”;

przejrzeć na oczy

‘uprzytomnić sobie swój błąd, uzmysłowić swoją pomyłkę; uświadomić sobie prawdziwy stan rzeczy’; zwrot; (…) czy ludzie myślący w Polsce przejrzą wreszcie na oczy (…).

przewracać oczami

‘wdzięczyć się, mizdrzyć, stroić miny’; zwrot; Przewracała oczami i udawała, że mdleje. – K. Grochola.

przymykać/przymknąć na coś oczy

‘udawać, że się czegoś nie widzi, o czymś nie wie; być przesadnie pobłażliwym, tolerancyjnym’; zwrot; Yolanda szczególnie może sobie na to pozwolić, bo sędziowie przymykają oczy na jej nieczyste zagrywki.

puszczać/robić do kogoś (perskie) oko

‘dawać komuś sygnał, by danej rzeczy nie traktował poważnie; mrugać porozumiewawczo’; zwrot; (…) zarówno Donald Tusk, jak i Lech Kaczyński będą puszczali oko do wyborców z lewej strony sceny politycznej. – „Ozon”; Kilkanaście lat później, jako emeryt, mógł jenerał truć to samo już bez puszczania perskiego oka (…). – W. Łysiak

robić coś z zawiązanymi oczyma

‘robić coś bez zastanowienia, na ślepo, bez przygotowania; mieć coś bardzo dobrze opanowane’; zwrot; Mogłem zapisywać odpowiedzi z zawiązanym i oczyma.

robić do kogoś/na czyjś widok słodkie/maślane oczy

‘wdzięczyć się, zalecać do kogoś’; zwrot; Tak czy siak, odnosimy wrażenie, że na widok Przemka wiele dziewczyn robi maślane oczy. – „Victor G”; Maślane oczy – tak nazwiesz spojrzenie osoby zakochanej. – „Victor J”.

robić/zrobić wielkie oczy

‘dziwić się, patrzeć ze zdziwieniem, okazywać zaskoczenie, zdumienie’; zwrot; (…) kiedy dorosłem, matka, którą zresztą rzadko widywałem, robiła wielkie oczy, udawała, że nie rozumie (…). – S. Bąba; Zamiast robić marsowe miny, złościć się, zrobiłam duże, naiwne oczy, nieśmiało się uśmiechnęłam– i poszło jak z płatka.

rzucić/rzucać okiem

‘spojrzeć na coś, obejrzeć coś pobieżnie, niezbyt dokładnie’; zwrot; Czasem rzucam jednak okiem na to, co przychodzi. – „Cogito”.

rzucić/rzucać się w oczy

‘być łatwo zauważalnym, dobrze widocznym’; zwrot; Rzuca się w oczy, jak wielki w policji panuje bałagan i jak w tym bałaganie szafuje się ludzkim życiem (…).

rzut oka na coś

‘spojrzenie na coś, krótki ogląd czegoś’; wyr. rzecz.; Wystarczy rzut oka na statystyki, aby stwierdzić, że podopieczni Hansa Krankla są najskuteczniejsi.

skakać komuś do oczu

‘kłócić się zawzięcie, mieć do kogoś pretensje; rwać się do bójki’; zwrot; J. Liberek.

spojrzeć komuś w oczy

‘mieć odwagę przyznać się do czegoś, zmierzyć się publicznie z jakimś problemem, zarzutem’; zwrot; Zaprosiłem tu państwa – zwrócił się do dziennikarzy – bo chcę państwu spojrzeć w oczy i powiedzieć, że jestem niewinny i czuję się głęboko skrzywdzony

spojrzeć/patrzeć komuś głęboko w oczy

‘przyjrzeć się komuś dokładnie, zatrzymać dłużej wzrok na kimś’; zwrot; Miasto poczułem przez nos, a w korytarzu metra przebiegł mi drogę czarny kot, zatrzymał się i spojrzał mi głęboko w oczy. – „Angora”.

spojrzeć prawdzie w oczy

‘stawić czoło faktom, nie unikać prawdy’; zwrot; Ale spójrzmy prawdzie w oczy. Kolegium sędziowskie to mafia.

spuścić kogoś z oczu

‘przestać kogoś pilnować, przestać uważać na kogoś’; zwrot; Tato, nie mogę ciebie spuścić z oczu.

stanąć/spotkać się/znaleźć się z kimś oko w oko

‘stanąć z kimś twarzą w twarz,bezpośrednio, spotkać się z kimś osobiście’; zwrot; Jeszcze gorzej było później. Stanąć oko w oko z fotografem. – SE; Odgraża się, że gdyby spotkał się oko w oko z Kazimierą Szczuką, to na pewno nie dałby się zdołować.

strzec/pilnować kogoś jak źrenicy oka/jak oka w głowie

‘pilnować, strzec czegoś szczególnie gorliwie, troskliwie’; zwrot, bibl. (Pwt 32, 10: „(…) opiekował się nimi,pouczał, strzegł jak źrenicy oka”; Ps 17, 8: „Strzeż mnie jak źrenicy oka; w cieniu Twych skrzydeł mnie ukryj.”); Internet.

szkiełko i oko

‘rozum i doświadczenie, racjonalne i empiryczne podejście do świata’; wyr. rzecz., liter. – „Czucie i wiara silniej mówią do mnie/Niż mędrca szkiełko i oko” – fragm. „Romantyczności” A. Mickiewicza); (…) to jest w każdym/lecz głęboko niepotrzebne tutaj szkiełko i oko. – „Wena”, zespół „Kaliber 44”.

świecić oczyma/oczami za kogoś/coś przed kimś

‘tłumaczyć za cudze błędy,działania, zachowania; wstydzić się za kogoś’; zwrot; Boją się, że minister skarbu będzie miał zbyt dużą swobodę i będzie podejmował decyzje prywatyzacyjne, za które oni będą świecić oczami przed swoim radykalnym elektoratem podebranym LPR-owii Samoobronie.

w cztery oczy

‘sam na sam, bez świadków, na osobności’; wyr. określ.; Przeważnie skutkuje spokojna rozmowa w cztery oczy (…) – „Cogito”; Musisz koniecznie porozmawiać z Kasią w cztery oczy i dowiedzieć się, jaka jest prawda. – „Victor J”.

widzieć/widać coś gołym okiem

‘widzieć, dostrzegać coś wyraźnie, coś jest łatwe do zauważenia’; zwrot; Co się dzieje w Europie? Gołym okiem widać, że sprawy nie toczą się najlepiej. – „Wprost”.

widzieć/zobaczyć/ujrzeć/obejrzeć/oglądać coś na własne oczy

‘widzieć coś osobiście, naocznie’; zwrot; Jednak kilka tysięcy mieszkańców miasta Hangzuo widziało to na własne oczy. – SE; Snadź jesteś w łaskach u Boga, boś na własne oczy oglądał i na własne uszy posłyszał, co my tylko ze starodawnej znamy opowieści. – J. Kasprowicz.

w mgnieniu oka/w okamgnieniu

‘błyskawicznie, natychmiast’; wyr. określ.; W mgnieniu oka ściągnięto sukno i rozerwano je na kawałki (…). – H. Sienkiewicz, Krzyżacy.

wpaść komuś w oko

‘spodobać się komuś, zwrócić na siebie czyjąś uwagę’; zwrot; Grzeczna i miła dziewczynka od razu wpada w oko Tomkowi. – „Victor J”; Wpadła mi w oko i chciałem z nią coś zakręcić. – D. Kopertowska.

wybałuszać/wytrzeszczać oczy

‘być zdziwionym, bardzo zaskoczonym czymś’;zwrot; (…) Szlachcic, z którym zakład stanął, wybałuszał coraz bardziej oczy, bo nie przypuszczał, że w Krakowie tylu lekarzy.

wybielić się w czyichś oczach

‘wyjaśniając coś, starać się przedstawić komuś pozytywnie, oczyszczać się ze stawianych zarzutów, tłumaczyć się’; zwrot; Tłumaczenia są sprytne i zmierzają do jednego: obydwaj posłowie chcą się wybielić w oczach opinii publicznej, a może i swoich rodzin.

wydrapać komuś oczy

‘jako pogróżka: chcieć komuś zrobić krzywdę’; zwrot; Nic dziwnego, że chcą oczy wydrapać każdemu, kto źle spojrzy na ich szefową (…). – „Angora”.

wygarnąć komuś prosto w oczy

‘powiedzieć coś komuś otwarcie, w sposób bezpośredni’; zwrot; (…) wkrótce wygarnie jej to prosto w oczy.

wypłakać/wypłakiwać po kimś/po czymś oczy

‘tęsknić bardzo, płakać po stracie kogoś, czegoś, żalić się’; zwrot, bibl. (Lm 2, 11: „Wzrok utraciłem od płaczu (…)”); Tu bowiem po stracie ukochanego męża swoje oczy wypłakała.

zawiesić na kimś/na czymś oko

‘spojrzeć, zatrzymać spojrzenie na kimś, na czymś, utkwić w kimś, w czymś wzrok’; zwrot; J uż niedługo będzie – być może – na czym oko zawiesić.

z łezką w oku

‘sentymentalnie, ze wzruszeniem’; wyr. określ.; Z łezką w oku spojrzał na stadion, gdzie rozegrał tyle wspaniałych meczów.

znaleźć się w oku cyklonu

‘znaleźć się w centrum wydarzeń’; zwrot, meteor. cyklon ‘silny wir atmosferyczny, tajfun, huragan’; Znalazłem się w oku cyklonu. – TV Polsat.