Epos – cechy Gatunku
Oba wielkie dzieła Homera, Iliada i Odyseja, to eposy. Epos (greckie słowo epos oznacza tyle, co opowieść) jest najwcześniejszym gatunkiem literackim, który wykształcił się w starożytnej Grecji. Stanowi on tym samym początek literatury w ogóle oraz bezpośrednie źródło twórczości epickiej. Można powiedzieć, że cała twórczość prozatorska wykazuje dalekie związki z eposem. Z tego względu każda powieść czy nowela zawdzięcza wiele Homerowi. Przy dzisiejszej szerokiej popularności literackich form prozatorskich daje to do myślenia! Warto również wiedzieć, że dzieła Homera na wieki ustaliły wzorzec kompozycyjny eposu. Poniżej zestawiamy na przykładzie Iliady jego najważniejsze cechy gatunkowe.
Cechy Eposu
- Rozbudowany utwór epicki, zazwyczaj w postaci wierszowanej.
- Dzieło pisane heksametrem; miarą metryczną poezji greckiej operującej rytmem opartym na regularnym następstwie krótkich i długich sylab. Ze względu na fakt, że w języku polskim nie występuje tzw. iloczas (zróżnicowanie na zgłoski długie i krótkie), aby zachować możliwą wierność rodzimych przekładów Iliady, stosuje się opozycję sylab akcentowanych i nieakcentowanych. Tak spolszczyła Iliadę prof. Kazimiera Jeżewska, dając tłumaczenie najbliższe oryginałowi. Tę technikę spotykamy także u Mickiewicza w Konradzie Wallenrodzie czy u Cypriana Kamila Norwida w wierszu Bema pamięci żałobny rapsod.
- Źródła w tradycji ustnej o charakterze pieśniowym.
- Ukazuje bohatera na tle decydujących, kluczowych wydarzeń w dziejach jego zbiorowości etnicznej czy narodowej.
- Paralelizm płaszczyzn fabularnych – w Iliadzie na równych prawach uczestniczą w opisywanych wydarzeniach ludzie i bogowie. Podobnie występują zarówno bohaterowie legendarni, jak i postacie historyczne.
- Czyny bohaterów ziemskich podlegają normom obyczajowym i moralnym; silna tendencja moralna, humanizm.
- Uniwersalizm postaw bohaterów.
- Postaci silnie kontrastowane; w Iliadzie wyraźna jest zwłaszcza opozycja Achillesa i Hektora.
- Fabuła ma charakter epizodyczny, a więc składa się na nią pewien zespół odrębnych całostek narracyjnych. Epizody są grupowane dalej w większe fragmenty. Utrwalił się w tradycji zwłaszcza podział na księgi, których liczba zwyczajowo miała być podzielna przez sześć (Iliada – 24 księgi, Pan Tadeusz – 12 ksiąg).
- Narrator wszechwiedzący i obiektywny, ujawniający się jedynie w inwokacji, a następnie zachowujący dystans wobec opisywanych wydarzeń (tzw. dystans epicki).
- Szeroko podjęta tematyka batalistyczna.
- Stałym elementem eposu jest początkowa inwokacja, czyli zwrot do bóstwa lub innej nadnaturalnej, transcendentnej siły. Zwykle wyrażona jest tu prośba o natchnienie przy pisaniu wielkiego dzieła oraz zasygnalizowany jest temat dzieła. W inwokacji do Iliady widzimy, że tematem nie będzie, jak sugerowałby tytuł dzieła, losy Troi, ale gniew Achillesa:
„Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa […]”.
- Zróżnicowanie stylistyczne:
- Styl patetyczny, wzniosły, dostosowany do działań wielkich bohaterów lub bogów, przede wszystkim opowiadanie o zdarzeniach.
- Styl realistyczny – szczegółowy, wręcz drobiazgowy, ujawniający się w opisie przedmiotów, wyglądu, sytuacji.
- Bogata frazeologia; kunsztowna metaforyka, znacząca rola rozbudowanych porównań (porównania homeryckie), stałych epitetów.
- Zabiegi retardacyjne, czyli opóźniające relację o oczekiwanych przez czytelnika czy słuchacza wydarzeniach.
Styl Iliady
W Iliadzie Homer posługuje się kunsztownymi i wyszukanymi technikami poetyckiego obrazowania. Znane są epitety homeryckie – stałe określenia, które tworzą nierozerwalny związek ze stojącymi przy nich rzeczownikami. Takie określenia stosował Homer często w odniesieniu do bogów Olimpu i wielkich bohaterów mitycznych (przykłady: gromowładny Zeus, rózanopalca Jutrzenka, prędkonogi Achilles). W teorii literatury występuje także pojęcie opis homerycki, czyli bardzo rozbudowanego, szczegółowego, wręcz drobiazgowego opisu.
Największą sławę zyskały jednak tzw. porównania homeryckie. Są to właściwe epopei, bardzo rozbudowane, oryginalne, kunsztowne porównania. Iliada przewyższa pod tym względem Odyseję. W Iliadzie znajduje się aż cztery razy więcej porównań niż w Odysei. Homer stosuje tu niezwykłą technikę, pozwalającą wyobraźni poetyckiej na konstruowanie rozległych, panoramicznych i barwnych obrazów. Po przedstawieniu samego porównania następuje jego daleko idące uzupełnianie i dookreślanie. Drugi człon porównania jest przez to rozwinięty do rozmiaru samodzielnego epizodu czy długiej dygresji. Na samym końcu poeta ponownie przywołuje sytuację, która wywołała to porównanie.
Przykład (opis oczekiwania Hektora na Achillesa):
*On na Achilla strasznego, co już nadchodził, wciąż czekał.
Tak jak wśród gór, przy jaskini, wąż oczekuje człowieka,
jadowitymi, obżartymi ziołami i rozjątrzony,
patrząc groźnymi oczyma, zwinięty w kłąb przy jaskini –
tak z nieugiętą dzielnością tam Hektor trwał niewzruszony.*
(Pieśń XX, w. 92-96)
Tego rodzaju zabieg stylistyczny należy postrzegać w związku z technikami retardacyjnymi. Retardacja to celowe opóźnianie relacji o jakimś zdarzeniu, co ma na celu zwiększenie zaciekawienia czytelnika lub słuchacza. Służy to stopniowaniu napięcia poprzez odwlekanie przedstawienia wiadomości o wydarzeniach przełomowych dla biegu akcji. Retardacja jest w Iliadzie często wykorzystywaną techniką obrazowania. Najczęściej polega na tym, że poeta wprowadza szereg rozbudowanych, obszernych opisów (elementów statycznych) lub piętrzy kolejne drobne scenki sytuacyjne.
