Bitwa pod Stalingradem

W II połowie czerwca 1942r. dowództwo niemieckie skoncentrowało swe główne siły na froncie południowym, celem podjęcia ofensywy na Woroneż -Rostow- Stalingrad- Kaukauz ( operacja „Edelweiss”, w której uczestniczyło 41 dywizji w składzie Grupy Armii „A”). Natarcie w kierunku stalingradzkim (operacja „Fischreiher”, zrealizowane siłami 14 dywizji spośród 30, jakimi dysponowała Grupa Armii „B”), miała zabezpieczyć od północy urzeczywistnienie głównego zadania kampanii – zdobycie ważnego regionu gospodarczego ZSRR ( Kaukazu Północnego i Zakaukazia), na który przypadało ponad 4/5 całego wydobycia ropy i ponad połowa rudy manganu w Związku Radzieckim. Innym celem ofensywy było przecięcie Wołgi i okrążenie Moskwy od południowego wschodu. Ofensywę planowano na II połowę maja.

Radzieckie Naczelne Dowództwo zdawało sobie sprawę, że nieprzyjaciel starać się będzie dotrzeć najkrótszą drogą do Wołgi pod Stalingradem aby pozbawić środkowe regiony kraju najprostszych i najdogodniejszych linii komunikacyjnych z Kaukazem. Dlatego postanowiono wprowadzić do walki odwody strategiczne na kierunku stalingradzkim, zagrozić skrzydłu i tyłom głównego zgrupowania nieprzyjaciela nacierającego na Kaukaz. Postanowiono jednocześnie zmusić wroga do prowadzenia walki w rejonie Stalingradu oraz nie dopuścić do zdobycia ważnego stalingradzkiego regionu ekonomicznego i zakłócić wołżańskiej arterii transportowej.
Cały świat uważnie obserwował przebieg niezwykle napiętych działań sił zbrojnych ZSRR przeciwko siłom bloku faszystowskiego w rejonie Stalingradu.
W II połowie 1942r. rejon ten stał się punktem węzłowym nie tylko Wielkiej Wojny Narodowej, ale i całej II wojny światowej.
W przededniu wojny Stalingrad był jednym z ważnych ośrodków przemysłowych ZSRR. Liczył 450 tys. mieszkańców. Znajdowało się w nim 126 przedsiębiorstw przemysłowych.
W dyrektywie Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu z 23 lipca 1942r. zostało postawione Grupie Armii „B” zadanie, aby wraz z utworzeniem pozycji obronnych nad Donem uderzyć na Stalingrad i rozbić ześrodkowane tam zgrupowanie wojsk radzieckich, zdobyć miasto, przeciąć przesmyk między Donem i Wołgą oraz przerwać przewozy na Wołdze. Wykonanie tego zadania powierzono 6 armii pod dowództwem gen. Friedricha von Paulusa.

Podejmowano kroki w celu wzmocnienia obrony Stalingradu. Pod koniec czerwca w strefie pomiędzy Wołgą i Donem wznowiono budowę 3 obwodów obronnych, a następnie również 4. Sformowano bataliony niszczycieli. Gdy wojska nieprzyjaciela wkroczyły na tereny obwodu stalingradzkiego, wprowadzono w nim stan wojenny. Kontynuowano też ewakuację ludności. Powstawały oddziały i grupy partyzanckie do prowadzenia działań na tyłach wroga. Robotnicy zakładów przemysłowych w mieście pracowali w dzień i w nocy na potrzeby frontu.
Kwatera Główna w I połowie lipca skierowała z odwodów na kierunek stalingradzki 62, 63 i 64 armie i utworzyła 12 lipca Front Stalingradzki pod dowództwem marsz. Siemiona Timoszenki (23 lipca zastąpił go gen. Wasilij Gordow). W skład frontu wchodziły także cofające się w ciężkich bojach armie 21, 28, 38 i 57 oraz 8 armia powietrzna i Wołżańska Flotylla Wojenna.
Do 17 lipca Niemcy rzucili do ofensywy 14 dywizji z 6 armii, liczących około 270 tys. ludzi i mających w uzbrojeniu ponad 3 tys. dział i moździerzy oraz około 500 czołgów. Po stronie radzieckiej w wielkim łuku Donu znajdowało się 12 dywizji 62 i 63 armii ( ok. 160 tys.ludzi, 2,2 tys. dział i moździerzy i ok. 400 czołgów). Wspierało je około 600 samolotów z 8 armii lotniczej.
Niemcy mieli przewagę liczebną nad wojskami radzieckimi.

Od 17 do 22 lipca oddziały przednie 62 i 63 armii toczyły ciężkie walki z awangardami 6 armii niemieckiej. Walki te zapoczątkowały bitwę stalingradzką, która trwała ponad 6 miesięcy – do 2 lutego 1943r.
23 lipca rozwinęły się walki o główne pozycje obronne wojsk radzieckich na dalekich przedpolach Stalingradu. Uderzeniami na skrzydła 62 i 64 armii wróg próbował okrążyć je i zniszczyć w wielkim łuku Donu oraz przedostać się do Stalingradu.

Dzięki uporczywej obronie wojsk tych zgrupowań oraz przeciwuderzeń 1 i 4 armii pancernych, a także 21 armii plan nieprzyjaciela nie powiódł się. Walki stały się przewlekłe i trwały do połowy sierpnia. Wojska radzieckie wycofały się na lewy brzeg Donu i zatrzymały siły niemieckie na zewnętrznym obwodzie obronnym Stalingradu.
Przeciwnikowi nie powiodła się łatwa ofensywa. W ciągu trzech tygodni zaciętych walk najeźdźca posunął się naprzód tylko o 60 do 80 km.
Wzrastający opór wojsk radzieckich zmusił dowództwo hitlerowskie do wzmacniania od 19 lipca sił 6 armii. Zaciętość walk narastała z każdym dniem. Żołnierze i oficerowie radzieccy dawali dowody wysokich umiejętności wojskowych i masowego bohaterstwa.
Powstała groźba przedarcia się przeciwnika do miasta. Dowództwo radzieckie umacniało pośpiesznie południowo-zachodnie przedpola miasta. Nie udało się jednak zakończyć prac obronnych przed nową ofensywą wroga.

W pierwszych dniach sierpnia na południowy zachód od Stalingradu rozpoczęły się walki z czołowymi jednostkami przeciwnika. Do obrony tego kierunku wyodrębniony został 7 sierpnia z Frontu Stalingradzkiego nowy Front Południowo- Wschodni w składzie 64, 57, 51 armii, 1 armii lotniczej gwardii i 8 armii lotniczej, a od 30 sierpnia również 62 armii. Oba fronty otrzymały zadania zatrzymania natarcia wroga ku Wołdze i rozbicia go na bliskich przedpolach miasta.
Gdy hitlerowcy od południa zbliżyli się do zewnętrznego obwodu obrony i silnym uderzeniem pancernym próbowali przełamać obronę 64 armii oraz zdobyć miasto, żołnierze radzieccy stawili im zacięty opór. Nieprzyjaciel stracił wiele czołgów
i został odrzucony na pozycje wyjściowe, gdzie rozpoczął przegrupowanie sił do nowych ataków.
Dzięki energicznym przedsięwzięciom dowództwa oraz wyjątkowemu bohaterstwu i wytrwałości żołnierzy radzieckich nieprzyjacielski plan zdobycia Stalingradu z marszu został udaremniony. Niemców zatrzymano na zewnętrznym obwodzie obrony, dzięki czemu zyskano na czasie dla lepszej organizacji obrony. Tak zakończyła się bitwa obronna na dalekich przedpolach Stalingradu.

Wróg spieszył się. W drugiej połowie sierpnia w rejonie Stalingradu na bliskich przedpolach miasta rozpoczęły się zażarte walki. Wojskom 6 armii niemieckiej udało się sforsować Don i 22 sierpnia uchwycić przyczółek na jego lewym brzegu, w rejonie miejscowości Wiertiaczij i Pieskowatka, skąd nastąpiło później uderzenie i przełamana została obrona w pasie 62 armii. Czołgi i piechota zmotoryzowana dotarły do wewnętrznego pierścienia obrony Stalingradu, na który wychodziła radziecka 35 dywizja piechoty gwardii. Żołnierze radzieccy bohatersko bronili dostępu wroga do Wołgi.

Pod koniec dnia jednostki niemieckie dotarły do rzeki na północ od Stalingradu i usiłowały wedrzeć się do miasta ale bezskutecznie dzięki 107 pułkowi artylerii przeciwlotniczej. W ciągu 2 dni bohaterscy żołnierze tych jednostek zniszczyli 83 czołgi i strącili 14 samolotów.
Przeciwnik został zatrzymany na obwodzie miasta. Kilkaset samolotów 4 floty powietrznej 23 sierpnia dokonało masowych uderzeń na miasto. Radzieccy lotnicy i żołnierze obrony przeciwlotniczej strącili tego dnia 120 samolotów nieprzyjacielskich.

Miasto stało w płomieniach, a jego centrum leżało w gruzach. Zginęło wiele mieszkańców. Był to jeden z najbardziej krytycznych momentów walk obronnych o miasto.
25 sierpnia ogłoszono w Stalingradzie stan oblężenia, w przyśpieszonym tempie wznoszono barykady w mieście. Na kierunek stalingradzki napływały z kraju posiłki i środki materiałowe.
Zażarte walki przedłużały się. Powstała groźba przedarcia się przeciwnika bezpośrednio do Stalingradu.
Front Stalingradzki 24, 66 i 1 armii gwardii przy wsparciu armii lotniczej uderzył na wroga. Nacierające siły wroga zostały zatrzymane na wewnętrznym pierścieniu obrony do 13 września.
Od tego dnia rozpoczęły się zacięte bezpośrednie walki o Stalingrad oraz działania zaczepne wojsk radzieckich na północ i południe od miasta aby zatrzymać wroga. Przeciwnikowi nie udało się zdobyć miasta w marszu. Ugrzęzły tu duże jego siły, które nie mogły być użyte na innych odcinkach frontu. Wróg poniósł znaczne straty. Tempo posuwania się wojsk niemieckich naprzód gwałtownie spadło.
Wojska radzieckie były wyczerpane nieustannymi walkami. Poniosły też duże straty. Każda dywizja broniła odcinka średnio o długości ponad 10 km. Główne siły frontu były ześrodkowane w rejonie miasta w pasie długości 65 km broniły się wojska liczące w sumie 90 tys. żołnierzy i oficerów. Przeciwko nim walczyło 170 tys. Niemców.
Na naradzie w hitlerowskiej Kwaterze Głównej, w dniu 12 września, postanowiono wzmocnić wojska pod Stalingradem. Decydujące natarcie na centralną część miasta, zaplanowano na 13 września.

W dniu 13 września rozpoczął się szturm nieprzyjacielski na miasto. W wyniku zaciętych walk przeciwnik, mający przewagę ilościową, zdołał za cenę dużych strat, wbić się klinem w ugrupowanie wojski radzieckich. Przedostał się do centrum miasta i zdobył jego najwyższy punkt- Kurhan Mamaja.
Dowództwo radzieckie postanowiło podjąć przeciwuderzenie. Przez Wołgę przerzucono z odwodów 13 dywizję piechoty gwardii, która odbiła Kurhan Mamaja i szereg innych, ważnych obiektów w mieście. W następnych dniach walki jeszcze bardziej zaostrzyły się. Po ich zakończeniu na każdym metrze kwadratowym kurhanu znaleziono około 1250 odłamków pocisków, min i bomb.

Dzięki wzmacnianiu wojsk wzrastał ich opór. Pomagały im nieustanne uderzenia zgrupowań frontów, wykonywane na północ i południe od miasta. W toku walk ulicznych, które trwały od 13 do 26 września, niektórym oddziałom wojsk nieprzyjaciela udało się dotrzeć na styku 62 i 64 armii do Wołgi.
Nieprzyjaciel nie zdołał zdobyć miasta. Do końca września zacięte walki toczyły się w rejonach Orłowki, osiedli fabrycznych i Kurhanu Mamaja. Walki toczyły się nie tylko o dzielnice, ale i o rozbite domy, ocalałe piętra, klatki schodowe. Ruiny miasta stały się twierdzą. Walkę z hitlerowcami prowadziły nie tylko wojska, ale także cała ludność przebywająca w mieście.

W dniu 14 października wróg przystąpił do generalnego szturmu w Stalingradzie, by zdobyć rejon fabryczny. Przeciwko znacznie osłabionym wojskom, liczącym zaledwie 55 tys. żołnierzy i oficerów, dowództwo niemieckie rzuciło zgrupowanie uderzeniowe w sile 90 tys. ludzi.
W historii bitwy stalingradzkiej odznaczył się m.in. strzelec W. Zajcew, który zlikwidował 242 faszystów, oraz wyczyn Matwieja Putiłowa, który- śmiertelnie ranny- ścisnąwszy zębami końce przewodu telefonicznego, zapewnił w ten sposób łączność sztabu 308 dywizji piechoty z podległymi jednostkami.
Walki o Stalingrad przestały być jedynie bitwą o miasto. Tutaj, na kierunku stalingradzkim, latem i jesienią 1942 r., rozegrały się główne wydarzenia Wielkiej Wojny Narodowej i drugiej wojny światowej. W drugiej połowie października i na początku listopada siły wojsk radzieckich w rejonie Stalingradu nieustannie wzrastały, natomiast możliwości działań przeciwnika zmniejszyły się coraz bardziej. Nie oczekiwano nadejścia nieprzyjaciela. Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa wysłała pod Stalingrad coraz to nowe wojska, ale już nie wzmocnienia obrony, lecz przygotowania kontrofensywy.

Ani na kierunku stalingradzkim, ani na kaukaskim dowództwu niemieckiemu nie udało się osiągnąć wyznaczonych celów. Jednak od czerwca 1941 r. do listopada 1942 r. okupanci zagarnęli terytorium Związku Radzieckiego o powierzchni prawie 1 800 tys. km², na którym zamieszkiwało przed wojną około 80 mln ludzi, czyli prawie 42% całej ludności kraju. Na terenach tych znajdowały się wielkie ośrodki przemysłowe, duże bogactwa naturalne i ważne regiony rolnicze. Siły zbrojne ZSRR poniosły znaczne straty w ludziach i środkach materialnych.

Lato i jesień 1942 r. były jednym z krytycznych okresów dla narodu radzieckiego w latach Wielkiej Wojny Narodowej.
W połowie listopada 1942 r. zakończył się ostatni etap kampanii letnio- jesiennej na froncie radziecko-niemieckim i okres obronny głównego jego wydarzenia, bitwy stalingradzkiej. Najważniejszym wynikiem krwawych walk obronnych pod Stalingradem, trwających cztery miesiące, było to, że wojska radzieckie nadwerężyły siłę ofensywną wroga, zadając mu ogromne straty: około 700 tys. zabitych i rannych, powyżej 2 tys. dział i moździerzy, ponad 1 tys. czołgów i dział szturmowych oraz powyżej 1,4 tys. samolotów.
Dzięki bohaterskiej walce narodu stalingradzkiego, przeciwnik zmuszony był ponownie przejść do obrony strategicznej. Nadchodził nowy etap walki z agresorem w Wielkiej Wojnie Narodowej i w całej drugiej wojnie światowej.

OKRĄŻENIE I ROZGROMIENIE WOJSK NIEMIECKICH POD STALINGRADEM
W szybkim tempie formowały się odwody strategiczne Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa. Wyposażone były w wystarczającym stopniu w sprzęt wojskowy i ześrodkowane w rejonie Stalingradu. Tworzono zapasy, przede wszystkim we frontach na kierunku stalingradzkim.
Kwatera Główna dokładnie przygotowała kontrofensywę. Zamierzano rozbić przede wszystkim główne zgrupowanie nieprzyjacielskie pod Stalingradem.

Przeciwko wojskom przeciwnika, liczącym na kierunku stalingradzkim ponad 1 mln ludzi, wyposażonym w 10 290 dział i moździerzy, 675 czołgów i dział szturmowych oraz 1216 samolotów bojowych, działały wojska radzieckie w składzie: 1,1 mln ludzi, 15 500 dział i moździerzy, 1463 czołgi i 1350 samolotów bojowych.
Wczesnym pochmurnym rankiem 19 listopada w stepach pod Stalingradem rozpoczęło się największe radzieckie natarcie. Działania lotnictwa ograniczały niekorzystne warunki meteorologiczne. Tego dnia potężne zgrupowanie Radzieckich Sił Zbrojnych na północ od Stalingradu, następnego dnia również na południe od miasta, przystąpiło do zdecydowanego natarcia. Już w pierwszych dwóch gadzinach bitwy żołnierze radzieccy wbili się klinem w obronę wroga na głębokość kilku kilometrów. Następnie wprowadzono do walki armie pancerne, zmechanizowane i kawaleryjskie. Podejmowane przez faszystów próby okazały się nieskuteczne.
Następnego dnia zwiększył się opór przeciwnika i niespodziewanie przeszły do natarcia wojska Frontu Stalingradzkiego. Okrążenie wojsk nieprzyjaciela stawało się coraz bardziej realne. Na spotkanie z przeciwnikami nacierał korpus zmechanizowany Frontu Stalingradzkiego. 23 listopada czołgiści spotkali się z żołnierzami 36 brygady zmechanizowanej. Oznaczało to zakończenie okrążenia dużego zgrupowania wojsk niemieckich pod Stalingradem. W okrążeniu znalazło się ponad 300 tys. ludzi. Dla okrążonych wojsk było to zaskakujące wydarzenie.
Dowództwo radzieckie tworzyło front okrążenia o długości ponad 450 km. Aby zapobiec próbom odblokowania okrążonego zgrupowania, postanowiono izolować je jak najskuteczniej.

Do 30 listopada obszar zajmowany przez nieprzyjaciela zmniejszył się ponad dwukrotnie. Okrążenie przeciwnika zakończyło ważny etap kontrofensywy pod Stalingradem.

Wojska radzieckie posunęły się w ciągu dwóch tygodni naprzód do 200 km. Zostały rozbite armia włoska i resztki armii rumuńskiej. Wojska Frontu Stalingradzkiego zadały poważną porażkę kotjelnikowskiemu zgrupowaniu wroga.
Wzięły do niewoli lub zlikwidowały 16 tys. żołnierzy i oficerów niemieckich oraz zdobyły dużo sprzętu wojskowego. Wojska te wyzwoliły ponad 130 miejscowości.
W ostatnich dniach 1943r. armie Frontu Stalingradzkiego szykowały się do kontynuowania natarcia, a wojska Frontu Południowo-Zachodniego rozpoczęły przegrupowanie sił.
Okrążone pod Stalingradem zgrupowanie wroga zostało wzięte w kleszcze przez wojska Frontu Dońskiego. Sytuacja wojsk niemieckich pogarszała się z każdym dniem.

W pierwszych dniach 1943r. wojska radzieckie rozpoczęły intensywne przygotowania do decydującego natarcia. Operację zaplanowano na 10 stycznia 1943r. Wojska radzieckie miały przewagę nad przeciwnikiem. W planowanym dniu rano żołnierze radzieccy przystąpili do ataku. Wróg zmuszony był wycofać się w kierunku miasta.
Wśród cofających się Niemców panował chaos – tłumy rzuciły się na wschód. Kierowali się w ruiny Stalingradu w nadziei ukrycia się przed silnym mrozem i artylerią radziecką. Wzrastała liczba zabitych, zmarłych z głodu, zimna i chorób.
W wyniku 6-dniowych walk front okrążenia znacznie się zmniejszył. Jednak wojska nieprzyjacielskie walczyły z zawziętością, tylko nieliczni żołnierze poddawali się. 22 stycznia natarcie radzieckie zostało wznowione. Od 10 do 25 stycznia okrążone wojska straciły ponad 100 tys. zabitych, rannych i wziętych do niewoli ale nie zaniechały oporu.
W dniu 26 stycznia wczesnym rankiem zorganizowano uderzenie. W rejonie osiedla robotniczego w „Krasnyj Oktjabr” i Kurhanu Mamaja doszło do historycznego spotkania żołnierzy 21 i 62 armii. Okrążeni Niemcy zostali podzieleni na dwie części: grupa południowa kontynuowała opór w centralnej części miasta, północna zaś w rejonie „Barrikada” i „Traktornyj”.
Dnia 30 stycznia, gdy w ruinach Stalingradu dogorywali żołnierze 6 armii, w Niemczech świętowano dziesięciolecie niezdobycia władzy przez faszystów. Uroczystość ta nie mogła jednak ukryć wielkiej klęski armii faszystowskiej.
31 stycznia grupa południowa skapitulowała. Następnego dnia zaczęły się również poddawać wojska grupy północnej.
2 lutego rozległy się w Stalingradzie ostatnie wystrzały. Bitwa stalingradzka zakończyła się chlubnym zwycięstwem Radzieckich Sił Zbrojnych.
W toku przeciwnatarcia pod Stalingradem zostało zniszczone silne zgrupowanie strategiczne przeciwnika. Tylko w czasie jednej operacji od 10 stycznia do 2 lutego 1943r. wojska radzieckie wzięły do niewoli ponad 91 tys. żołnierzy i oficerów przeciwnika.

Z pola walki zebrano i pochowano ponad 140 tys. poległych żołnierzy i oficerów hitlerowskich. Łączne straty przeciwnika pod Stalingradem od 19 listopada 1942r. do 2 lutego 1943r. wyniosły ponad 800 tys. ludzi. Ponadto Niemcy stracili duże ilości broni i sprzętu wojskowego. Wehrmacht utracił 32 dywizje i 3 brygady, aż 16 jego dywizjom zadano ciężkie straty.
Z punktu widzenia rozmachu, długotrwałości, natężenia i liczby uczestniczących sił bitwa stalingradzka nie miała sobie równej w światowej historii wojennej. Toczyła się na obszarze 100 tys. km² i trwała 200 dni i nocy. Na początku kontrofensywy wojsk radzieckich uczestniczyło w niej po obu stronach ponad 2 mln ludzi, użyto 26 tys. dział i moździerzy, około 2100 czołgów i dział szturmowych oraz ponad 2600 samolotów bojowych. Straty przeciwnika wyniosły 1,5 mln zabitych, rannych, wziętych do niewoli i zaginionych. Była to czwarta część sił, którymi dysponował wówczas blok faszystowski na froncie radziecko-niemieckim. Armia Radziecka zadała wrogowi cios, który wstrząsnął całą machiną wojenną faszyzmu.
Ojczyzna wysoko oceniła wielki wyczyn bohaterów Stalingradu: 44 związkom i jednostkom, które szczególnie wyróżniły się w walkach, nadano zaszczytne nazwy a 55 związków i jednostek odznaczono orderami, 112 najbardziej wyróżniających się żołnierzom nadano tytuł Bohatera Związku Radzieckiego, ponad 700 tys. uczestników bitwy otrzymało medal „Za Obronę Stalingradu”.
Klęska zgrupowania niemieckiego wywarła ogromny wpływ na dalszy bieg wojny.
„Zwycięstwo naszych wojsk pod Stalingradem zapowiadało początek zasadniczego przełomu w wojnie na korzyść Związku Radzieckiego i początek wypędzania wojsk hitlerowskich z terytorium naszego państwa” – pisał marszałek Związku Radzieckiego, Georgij Żukow.