Rozwój szkolnictwa w Galicji

Po początkowo silnej germanizacji, w 1861 Galicja uzyskała autonomię z sejmem krajowym i rządem w stołecznym Lwowie. W 1867 roku, w związku z ustanowieniem monarchii dualistycznej (Królestwo Galicji i Lodomerii pozostało w składzie Cesarstwa Austrii), autonomię prowincji poszerzono. Rząd austriacki zagwarantował, że namiestnicy będą powoływani spośród miejscowych Polaków. Sejm miał prawo uchwalać ustawy dotyczące gospodarki krajowej, komunikacji, szkolnictwa i zdrowia. Dzięki temu Galicja stała się ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego.
Konstytucje wydawane, cofane i zmieniane od roku 1860 nie zdławiły z miejsca germanizacyjnego centralizmu, ale niewątpliwie znacznie osłabiły więzy, które do tej pory pętały życie umysłowe Galicji. Wyrazem tego było na przykład ograniczenie języka niemieckiego w szkolnictwie ludowym: w 1861 roku usunięto go ze szkół wiejskich, a w miejskich przesunięto dopiero na drugie półrocze klasy drugiej. Na sejmie lwowskim w 1863 roku podniesiono żądanie krajowej komisji edukacyjnej , która miałaby na nowych zasadach oprzeć budowę szkolnictwa.
Autor tego wniosku Józef Dietl poświęcił wiele energii reformie wychowania w duchu narodowym. W latach 1865-1866 ogłosił dzieło oparte na znajomości współczesnego szkolnictwa Pt. ? O reformie szkół krajowych?, w którym rozwinął dążenia społeczeństwa w dziedzinie oświaty. Wystąpił mocno przeciwko dwóm czynnikom ujarzmiającym rozwój szkolnictwa: centralistycznej biurokracji we Wiedniu oraz wpływowi Kościoła, któremu przyznał prawo do religijnego wychowania młodzieży. Przemawiał przez niego liberalizm, żądał decentralizacji szkolnictwa (miałyby się nim zająć komisje szkolne gminne i obwodowe , złożone z przedstawicielstwa rodziców i pedagogów, najwyższym urzędem natomiast zostać miała Rada Szkolna Krajowa, w której większość powinni mieć reprezentanci wszystkich typów szkolnych). Szkolnictwo polskie musi być unarodowione, język wykładowy polski, względnie rosyjski (tam gdzie większość ruska). Żądał również radykalnej poprawy kształcenia dziewcząt.
Dzięki nawoływaniom Dietla w roku 1866 sejm galicyjski uchwalił statut Rady Szkolnej Krajowej , którego zatwierdzenie uzyskano w czerwcu 1867 roku. Jednakże zanim jeszcze Rada Szkolna weszła w życie ? nastąpiły znaczne ograniczenia samorządu szkolnego w Galicji przez parlament wiedeński i rozporządzenie cesarskie na rzecz ustawodawstwa państwowego oraz centralnego ministerstwa oświaty. Odmówiono Radzie Szkolnej prawa określania zasadniczego kierunku szkolnictwa ludowego i średniego, uniwersytety ani na chwilę nie były od niej uzależnione. Kilka lat czekano na uchwalenie ustaw pozwalających jej na realną działalność.
Pierwsi działacze Rady Szkolnej Krajowej (z Kawczyńskim i Czerkawskim na czele) rozwinęli bardzo owocną działalność, której sprzyjała atmosfera w społeczeństwie. Szkolnictwo średnie zostało spolszczone co do osób, książek i ducha. Po usunięci zmory germanizacyjnej i nauczycieli obcokrajowców podnosiło się na coraz wyższy poziom w porównaniu z tym co było przed postaniem Rady Szkolnej. Otwarto polskie szkoły realne, do których napłynęło sporo młodzieży (1872- 1874), a także 9 seminariów nauczycielskich (3-letnie) i 3 żeńskie (4-letnie), na których kierownictwo znaleziono światłych pedagogów. Wzięto się również za zakładanie szkół ludowych, tak bardzo wcześniej zaniedbanych. Frekwencja we wszystkich rodzajach szkół wzrastała gwałtownie.
Niestety, już w roku 1875 zaczęły się gromadzić ciemne chmury nad Radą Szkolną Krajową, która była coraz bardziej sprowadzana do roli biurokratycznego urzędu podległego ministerstwu i urzędnikom administracyjnym. Wielkie utrudnienia wprowadzał sejm galicyjski i wydział krajowy, który postulował aby obniżono poziom nauki w seminariach, rozdział szkół ludowych na wiejskie i miejskie, nadanie im charakteru szkółek zawodowych , odcięcia dzieciom chłopskim dostępu do szkoły średniej i poddania szkoły ludowej pod silniejszy wpływ kleru. Rada broniła się przed tego rodzaju postulatami, na co sejm obcinał budżet na budowę szkół i podwyższanie płac nauczycielskich. Na tych sporach traciła coraz więcej oświata kraju oraz upadała coraz bardziej powaga Rady Szkolnej, marniało szkolnictwo, malała frekwencja i znacznie obniżał się poziom naukowy nauczycielstwa.
Poprawa nastąpiła dopiero w roku 1890, dzięki mianowaniu odpowiedzialnego kierownika Rady Szkolnej tytułem jej wiceprezydenta. Pierwszym wiceprezydentem został Michał Bobrzyński. Silną dłonią, nie dopuszczającą oporu poczynił znaczne ustępstwa, zwłaszcza na polu szkolnictwa ludowego, ale za to do działalności Rady wprowadził ład i sprężystość oraz uzyskał dla niej znaczną samodzielność w stosunku do poprzednich lat, zdobył dla niej większy wpływ na szkolnictwo realne, przemysłowe i handlowe, wywalczył fundusze na budowę nowych szkół średnich i niższych, oraz na uposażenie nauczycielstwa. Pod względem wewnętrznym dbał, zabiegał o opracowanie oryginalnych podręczników szkolnych odpowiadających wymaganiom współczesnej wiedzy.
Rządy Bobrzyńskiego przypadły na okres jaskrawych przeobrażeń w życiu społecznym Galicji: szerokie masy uzyskiwały prawo wyborcze do parlamentu i sejmu krajowego, rozwinęły się główne stronnictwa ludowe i robotnicze, wśród zaciętej walki z panującym konserwatyzmem. W sferze szkolnej następstwem tych przeobrażeń był między innymi ogromny napływ dzieci chłopskich do gimnazjów, rozbudzenie się prądów radykalno- narodowych i konspiracyjnych stowarzyszeń wśród starszej młodzieży oraz nastrój opozycyjny wszelkiego odłamu nauczycielstwa ludowego. Dobrzyński wobec tych zmian zajmował stanowisko oporne, był przeciwny opozycji, zaostrzał więc dyscyplinę wśród młodzieży i nauczycielstwa, wzmacniał władzę dyrektorów i inspektorów, wprowadził mundury dla uczniów szkół średnich, popierał internaty przy seminariach nauczycielskich, przenosił, a nawet usuwał nauczycieli opozycjonistów. Pomimo tego nie można mu jednak wypowiedzieć ogromnych zasług jakie wniósł do oświaty: uporządkowania i rozmnożenia szkolnictwa wszelkich typów, oraz działalność, która po jego ustąpieniu umożliwiła znaczny rozkwit jakościowy i ilościowy szkół.
Rada szkolna krajowa otrzymała w końcu, w 1905 roku statut, który dopuszczał do niej przedstawicieli społeczeństwa, przywrócono jej również prawo mianowania nauczycieli szkół średnich.
Ostatnie przed wojną (1913 rok) sprawozdanie Rady krajowej wykazywało, iż W Galicji istniało 5703 czynnych szkół ludowych oraz 243 prywatne, a uczęszczało do nich przeszło 11000000 dzieci, seminariów nauczycielskich było 18 męskich i 4 żeńskie, gimnazjów 62, a nadto 34 męskie i 28 żeńskich, szkół realnych 14. Mimo szybkiego zwiększania ilości szkół, społeczeństwo nie było całkowicie zadowolone z ich jakości. W szkolnictwie ludowym dominowały szkółki jednoklasowe, szkoły wydziałowe nie dawały pożądanych rezultatów, seminaria nauczycielskie podzielono w 1907 roku mimo protestu na dwa typy: językowo- rysunkowy oraz przyrodniczo- gospodarczy jako wstęp do nadania szkole wiejskiej odrębnego od miejskiej typu. W szkolnictwie średnim niepokoił zbyt duży napływ młodzieży do gimnazjów przy równoczesnej niezbyt dużej popularności szkół realnych. Państwo sprzeciwiało się uporczywie tworzeniu rządowych szkół średnich żeńskich, chociaż od 1896 roku kobiet zostały dopuszczone do egzaminów dojrzałości, a w 1897 do uniwersytetów jako studentki nadzwyczajne.
Ciasne warunki społeczno- gospodarcze, wśród których żyło społeczeństwo galicyjskie, brak przemysłu, nędza materialna oddziaływały niekorzystnie na szkołę, obniżając nieraz ideały i młodzieży i nauczycieli. Ścisła zależność od rządu centralnego zmuszała władze szkolne do pewnego lojalizmu, który u jednostek słabszych nabierał czasem cech serwilistycznych. Ale wszystkie te ujemne aspekty nie mogą przesłonić ogromnych zasług jakie dla podniesienia oświaty kraju i uszlachetnienia ogólnonarodowej kultury oddała 50letnia działalność Rady Szkolnej krajowej. Dzięki niej Galicja została wyrwana z największej ciemnoty, analfabetyzmu, a uświadomienie narodowe dotarło do szerokich warstwy, zwłaszcza do mas chłopskich.