7. podział władzy i jego realizacja w porządku konstytucyjnym.
Art. 10.
· Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
· Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
8. Państwo jednolite i złożone, demokracja i demokratyczne państwo prawa.
Państwo unitarne(jednolite) to takie państwo, w którym władza suwerenna dotyczy całego obszaru w takim samym zakresie. Państwo unitarne charakteryzuje jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów na części składowe, które miałyby cechy „państwowości”, jednolitym system organów naczelnych( głowa państwa, rząd, premier), jedna obowiązująca konstytucja, jednolite obywatelstwo, jeden system prawny, jeden system sadowy( jednolite prawo materialne i procesowe), jednostki terytorialne nie mają samodzielności politycznej. W tego typu państwach niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym. W ramach państw unitarnych można wyodrębnić państwa o różnej wewnętrznej budowie terytorialnej, opartej np. na zasadach centralizacji i decentralizacji. Mogą więc być one mniej lub bardziej scentralizowane. Państwa unitarne dzielą się na pewne jednostki terytorialne, różniące się miedzy sobą wielkością, zakresem kompetencji, charakterem ustrojowym, nazwą i ważnością. Podział ten jest dokonywany w celu lepszego wydatkowania funduszy, sprawniejszego zarządzania państwem, a przede wszystkim ułatwienia obywatelom dostępu do odpowiednich urzędów i instytucji państwowych. Niezwykle ważnym elementem struktury i funkcjonowania wielu współczesnych, unitarnych państw jest samorząd terytorialny.
Państwo złożone to państwo składające się z części zwanych stanami, landami, które posiadają pełną autonomię. Każda z części składowych państwa ma własny system prawny i administracyjny. Państwa złożone dzielą się na: federacje i konfederacje.
Federacja - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów, krajów, prowincji), ale posiadających wspólny (federalny) rząd. Państwa związkowe posiadają zwykle szeroką autonomię wewnętrzną oraz tworzą w niektórych kwestiach własne prawa, wspólna pozostaje najczęściej polityka zagraniczna i obronna. Kraje federacyjne posiadają wspólną walutę. Do państw federalnych należą między innymi Stany Zjednoczone, Kanada, Brazylia i Meksyk (na kontynencie amerykańskim), Niemcy, Austria, Szwajcaria, Belgia i Rosja (w Europie), Indie, Pakistan i Malezja (w Azji), Nigeria (w Afryce) czy Australia. cechy federacji:
1. Terytorium państwa federacyjnego, pod względem polityczno-administracyjnym nie jest jednolitą całością; składa się ono z terytoriów podmiotów federacji, pozbawionych prawa pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych i z reguły nie mających prawa secesji.
2. Podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą, tzn. mają prawo przyjęcia własnej konstytucji i uchwalenia, w ramach podziału kompetencji, ustaw obowiązujących na własnym terytorium. Zgodnie z zasadą subordynacji, akty te powinny być zgodne z ustawodawstwem federacji. Federalne organy ustawodawcze mogą ponadto wydawać specjalne akty prawne dla poszczególnych członków federacji.
3. Części składowe federacji mogą mieć własny system prawny i sądowy.
4. Istnieje podwójne obywatelstwo: każdy obywatel w większości państw jest obywatelem związku i odpowiedniej części składowej federacji (tak jest np. w Austrii, RFN, Szwajcarii, USA).
5. Parlament związkowy jest dwuizbowy; interesy podmiotów federacji reprezentuje izba wyższa. Występują dwie zasady reprezentowania części składowej: zasada równego przedstawicielstwa (np. w USA - po dwóch senatorów z każdego z pięćdziesięciu stanów, a w Szwajcarii - po dwóch deputowanych z każdego z dwudziestu trzech kantonów w Radzie Kantonów) oraz zasada zróżnicowanego przedstawicielstwa - w zależności od liczby ludności (np. w Australii, Kanadzie, RFN).
6. Istnieje podział kompetencji między federację i jej części składowe. Praktyka ustrojowa różnych krajów federacyjnych wskazuje na trojakiego rodzaju rozwiązania w tym zakresie. Są to:
v dualistyczny federalizm (np. w USA, Szwajcarii, Meksyku, Brazylii, Australii), gdzie konstytucja państwa związkowego ustanawia sferę wyłącznej kompetencji związku poprzez wskazanie problemów co do których tylko władze federalne mogą wydawać akty normatywne; wszystkie pozostałe kwestie, nie zastrzeżone przez konstytucje, należą do kompetencji podmiotów federacji;
v zasada wyłącznej kompetencji związku i sfery tzw. konkurencyjnych kompetencji (np. w Austrii, RFN);
v trójczłonowy system rozgraniczania kompetencji, polegający na wyróżnieniu wyłącznych kompetencji związku, wyłącznych kompetencji części składowych związku oraz wspólnych kompetencji władz centralnych i władz podmiotu federacji (np. w Indiach).
Konfederacja –jest to związek państw charakteryzujący się istnieniem wspólnych organów naczelnych, których decyzje są wiążące dla państw członków, nie wiążą one jednak w żadnym razie obywateli. Regulacja stosunków z obywatelami należy do wyłącznej kompetencji organów państw członków konfederacji. Współcześnie nie znane są przykłady państw konfederacyjnych, z wyjątkiem Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Forma ta pozwala bowiem jednoczyć odrębne organizmy państwowe przy zachowaniu dużej samodzielności.
Demokracja, ludowładztwo, termin określający rodzaj rządów, w którym władza należy do ogółu obywateli danego państwa. Zakłada zapewnienie swobód i praw obywatelskich, poza tym jest metodą rządzenia i szukania kompromisu , łączenia wolności i posłuszeństwa, ochrony określonych praw ludzkich oraz zapobiegania dyktatowi większości. Cechy:
Pluralizm demokratyczny
Poszanowanie interesów mniejszości
Brak i zakaz istnienia cenzury
Działanie organów państwa na podstawie prawa
Oparcie rządów na ideałach równości i wolności
Państwo demokratyczne - państwo konstytucyjne, państwo prawa, które realizuje zasady: suwerenności narodu, pluralizmu, podziału władz.
1.Zasada suwerenności narodu - źródłem władzy jest naród, który jest uprawniony do decydowania i rozstrzygania w sprawach najważniejszych dla państwa (sprawowanie władzy pośredniej- wybierając parlament, prezydenta itp., bezpośredniej- uczestnicząc w referendum lub korzystając z prawa weta i inicjatywy ludowej)
2.Zasada pluralizmu - realizowana w płaszczyźnie politycznej, społecznej, ideowej i ekonomicznej. Pluralizm polityczny polega na tym, że w państwie istnieje wiele partii które są niezależne od władz państwowych ani od siebie wzajemnie. Mogą tworzyć programy i strukturę organizacyjną, maja różną tożsamość ideową. Mogą też swobodnie ze sobą rywalizować(w ramach prawa i ustalonych reguł)o poparcie wyborców, dzięki któremu niektóre z nich będą rządzić państwem, a inne będą tworzyć opozycję parlamentarną bądź pozaparlamentarną. Opozycja polityczna; Parlament
3.Zasada podziału władz - władza państwowa dzieli się na ustawodawczą (odpowiedzialną za stanowienie prawa), wykonawczą (mającą je realizować w praktyce) i sądowniczą (rozstrzygająca spory na podst. obowiązujących norm prawnych)
4.Zasada państwa prawa - Państwo prawa istnieje wtedy, gdy organizacja i działanie władzy publicznej oparte są na prawie. Prawo określa wzajemne stosunki między władzą i jednostkami jako podmiotami prawa. W takim państwie zagwarantowana jest równość obywateli. Dozwolone jest wszystko, czego nie zabrania prawo. Prawem związane jest społeczeństwo i władza. Prawo stoi ponad władzą. Podstawą rozstrzygania praw publicznych jest zasada większości.
5.Konstytucjonalizm i praworządność - Konstytucjonalizm współcześnie rozumiany jest jako ustrój oparty na konstytucji,a także jako określenie sprawowania władzy zgodnie z ustawą zasadniczą. Jest on również związany z praworządnością, czyli rządzeniem zgodnie z obowiązującym prawem. WOS wyd. WSiP
9. Formy rządów
System parlamentarny - system rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa. System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie. Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w parlamencie. Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z pewnymi ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej Brytanii).
System parlamentarny występuje zarówno w republikach (zróżnicowane formy), jak i monarchiach (gdzie przeważnie zaznacza się dominacja premiera nad monarchą). Spośród systemów parlamentarnych wyróżnia się następującego jego rodzaje:
system kanclerski; system parlamentarno-gabinetowy; system gabinetowo-parlamentarny;
system parlamentarno-komitetowy.
System parlamentarno-gabinetowy - system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany i odwołany przez głowę państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem. Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo rozwiązywać parlament. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli partii (lub koalicji) mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ja natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. Cechy:
o parlament jest wybierany w wyborach powszechnych
o układ sił w parlamencie (lub podjęte w nim uzgodnienia gdy żadna z partii nie posiada większości) przesądza o powołaniu premiera i powołaniu rządu
o rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, który może wyrazić wotum nieufności, oznaczające ustąpienie co najmniej jednego ministra, najczęściej zaś całego gabinetu
o rząd ma wpływ na rozwiązanie parlamentu przed upływem kadencji, co powoduje konieczność rozpisanie przedterminowych wyborów
o między parlamentem a rządem istnieje system powiązań organizacyjnych, funkcjonalnych i personalnych (ministrowie mogą być i często są deputowanymi) co oznacza brak separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej
o głowa państwa (w postaci prezydenta lub monarchy) nie kreuje polityki wewnętrznej, ani zagranicznej, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a także wobec woli większości parlamentarnej (powołuje premiera, zarządza wybory przedterminowe)
System prezydencki (prezydencjalizm) - system polityczny w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej, oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu. W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje pełnia władzy wykonawczej, oraz zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem - pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.
Przykładem prezydenckiego systemu rządów są Stany Zjednoczone oraz liczne republiki południowoamerykańskie. Prezydent Stanów Zjednoczonych pełni również funkcję Zwierzchnika Sił Zbrojnych (ale parlament - Kongres - decyduje o budżecie na wojnę i o wojnie i pokoju), powołuje przedstawicieli dyplomatycznych i najwyższych urzędników państwowych. Senat zatwierdza kandydatury większością 2/3 głosów. Prezydent ma prawo weta, które może być jednak odrzucone większością 2/3 głosów obu izb Kongresu. Prezydent jest odpowiedzialny tylko przed narodem i konstytucją, nie ponosi natomiast odpowiedzialności politycznej. Niemniej jednak Kongres może zastosować tzw. impeachment - uchylenie władzy prezydenta w wypadku złamania przez niego prawa. 1/3 Senatu jest zmieniana co 2 lata w wyborach powszechnych. Sąd Najwyższy bada zgodność prawa z konstytucją. Cechy :
· prezydent jest wybierany w głosowaniu powszechnym;
· kadencja prezydenta jest określona w czasie
· ministrowie wchodzący w skład rządu odpowiadają jedynie przed prezydentem;
· istnieje jeden ośrodek władzy wykonawczej;
· akty wydawane przez prezydenta nie wymagają kontrasygnaty;
· prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie, ale w przypadku złamania konstytucji lub prawa może zostać odwołany (przez parlament lub naród w referendum);
· prezydent ma możliwość wydania dekretów z mocą ustawy w sytuacjach nadzwyczajnych
System parlamentarno-komitetowy - system rządów występujący w konstytucji jakobińskiej z 1793, Komunie Paryskiej, oficjalnie w ustroju niektórych państw Bloku Wchodniego oraz we współczesnej Szwajcarii. Najważniejszą zasadą jest zasada jedności władzy, co oznacza, że nie wsytępuje jej trójpodział. Całość władzy należy do parlamentu. Parlament powołuje pozostałe organy, określa również ich zadania i sprawuje nad nimi kontrolę. Rząd jako komitet wykonawczy parlamentu jest bezpośrednio wybierany przez parlament, przed którym jest odpowiedzialny. Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem kadencji. System taki funkcjonuje np. w Szwajcarii. Cechy:
· jednolitość władzy państwowej;
· parlament jest organem władzy najwyższej (posiada władzę ustawodawczą i wykonawczą);
· rząd powoływany jest przez parlament a nie przez głowę państwa (rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu);
· rząd odpowiada politycznie przed parlamentem, ale konflikt na linii rząd-parlement może zostać rozstrzygnięty tylko na korzyść parlamentu;
· ministra nie można odwołać (ustępuje sam lub gdy nie zostanie wybrany do parlamentu w następnych wyborach);
· głową państwa zostaje członek rządu o najdłużyszym stażu;
· głowa państwa odpowiada politycznie przed parlamentem
· głowa państwa nie ma prawa rozwiązania parlamentu przed upływem jego kadencji
System mieszany łączy w sobie formy systemów parlamentarno-gabinetowego i prezydenckiego . posiadający szerokie kompetencje prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych . Prezydent odgrywa istotną rolę w kierowaniu rządem. Polska.
11. Obywatelstwo
Nabycie obywatelstwa
Obywatelstwo można nabyć poprzez zasadę krwi, albo poprzez zasadę ziemi.
· Pierwotne (poprzez urodzenie się)
W poszczególnych krajach regulacje dotyczące nabywania obywatelstwa mogą być zróżnicowane. Do podstawowych sposobów nabywania obywatelstwa należy urodzenie – z samego faktu przyjścia na świat jednostka staje się obywatelem państwa. Sposób ten nazywany pierwotnym nabyciem obywatelstwa.
Praktyka państw doprowadziła w tym zakresie do wykształcenia się dwóch głównych trendów, zasad:
· zasady prawa ziemi - dziecko nabywa obywatelstwo państwa, na terytorium którego następują narodziny;
· zasady prawa krwi - dziecko nabywa obywatelstwo, które posiadają jego rodzice, bądź jedno z nich
W Polsce obowiązuje zasada prawa krwi (Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi - art. 34 ust. Konstytucji RP). Jednak posiłkowo stosowana jest także zasada ziemi (dziecko urodzone lub znalezione w Polsce nabywa obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice są nieznani bądź nieokreślone jest ich obywatelstwo lub nie posiadają żadnego obywatelstwa – art. 5 Ustawy z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim)
· Wtórne nabycie obywatelstwa
Sposoby nabycia obywatelstwa inne niż poprzez urodzenie się określane są jako wtórne. Należą do nich:
o naturalizacja – legalne zamieszkiwanie na terenie jakiegoś kraju przez określony czas może uprawniać do starania się o jego obywatelstwo. Dodatkowo mogą się pojawiać wymogi dotyczące znajomości języka, kultury, historii kraju, itp.
o Małżeństwo- 3 lata w związku
o urodzenie- w przypadku znalezienia dziecka gdy rodzice są nie znani lub nie określone jest ich obywatelstwo.
o reintegracja
o repatriacja
o opcja - art.6 i art.7 ust. O obywatelstwie
Przy wtórnym nabywaniu obywatelstwa, część państw wymaga zrzeczenia się poprzedniego obywatelstwa, ale niektóre dopuszczają podwójne obywatelstwo.
Utrata obywatelstwa
Część państw ustanawia także odrębne przepisy dotyczące utraty obywatelstwa. np. z powodu zdrady państwa, ucieczki za granicę przed odbywaniem służby wojskowej, itp. W Polsce Konstytucja RP jednoznacznie określa, że jedynym sposobem utraty polskiego obywatelstwa jest jego zrzeczenie się za zgodą Prezydenta RP. Państwo samo nie może odebrać obywatelstwa jednostce. W okresie PRL, prawo polskie przewidywało szereg powodów, z których można było utracić obywatelstwoOsoba, która traciła jedyne posiadane obywatelstwo stawała się apatrydą (bezpaństwowcem).
12. Prawa i wolności człowieka i obywatela
Prawa człowieka to pojęcie reprezentujące koncepcję, według której każdemu człowiekowi przysługują pewne prawa, wynikające z godności człowieka, które są niezbywalne (nie można się ich zrzec) i nienaruszalne (istnieją niezależnie od władzy i nie mogą być przez nią regulowane). Państwu przypisuje się rolę instytucji, której zadaniem jest ochrona owych praw. Poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej bywa uznawane za podstawę sprawiedliwości i pokoju na świecie.
Wolność jednostki – kategoria uprawnień jednostki, która ma na celu zapewnienie jej sfery prywatności, czyli sfery wolnej od ingerencji państwa. W sferze określanej jako wolność, jednostka jest uprawniona do podejmowania decyzji, zachowań oraz działań określonych przez własną wolę, jest to więc ważne dobro chronione prawnie.
Prawa człowieka
prawo do życia;
prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania;
prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej;
zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania;
zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie;
zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego popełnienia;
zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych.
a) prawa osobiste:
zobacz też Art. 38 - 56 Konstytucji RP
prawa do:
v dobrego życia
v rzetelnego sądu (patrz "gwarancje formalne" poniżej)
v decydowania o swoim życiu
v prawo jednego człowieka kończy się tam gdzie zaczyna się prawo innego człowieka
v szczęścia
b) prawa i wolności polityczne:
zobacz też Art. 57 - 63 Konstytucji RP
prawo do obywatelstwa
możliwość uczestniczenia w życiu publicznym
czynne prawo wyborcze - możliwość uczestnictwa w wyborach
bierne prawo wyborcze - możliwość kandydowania w wyborach
wolność zrzeszania się
prawo do uczestniczenia i organizowania pokojowych manifestacji
prawo do składania wniosków, petycji, skarg
dostęp do informacji o działaniach władz i osób publicznych
równy dostęp do służby publicznej.
c) wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
zobacz też Art. 68, 75 Konstytucji RP
· ochrony zdrowia
· nauki
· odpowiedniego i zadowalającego wynagrodzenia, zapewniającego jednostce i jej rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej
· pomocy socjalnej (ogólnie)
· rozrywki (np. granie w piłkę nożną, pływanie)
2. prawa ekonomiczne: zobacz też Art. 64 Konstytucji RP
prawo do pracy
prawo do własności
prawo dziedziczenia
3. prawa solidarnościowe (w większości nie posiadają sformalizowanego charakteru prawnego) - wszystkie prawa przysługujące grupom społecznym, np. prawo narodów do samostanowienia
4. prawa kulturalne: zobacz też Art. 73 Konstytucji RP
q prawo do wolności twórczości artystycznej
q prawo do badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników
q prawo do wolności korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania
Gwarancje:
· materialne (dotyczą głównie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturowych)
· formalne (prawo do ochrony prawnej jednostki)
· prawo każdego człowieka do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły sąd
· prawo do fachowej obrony w postępowaniu przed organami aparatu państwowego
· prawo do skargi konstytucyjnej
13. Obowiązki człowieka i obywatela
Art. 82.
Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne.
Art. 83.
Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 84.
Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie.
Art. 85.
Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny.
Zakres obowiązku służby wojskowej określa ustawa.
Obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, może być obowiązany do służby zastępczej na zasadach
określonych w ustawie.
Art. 86.
Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.
15. Akty międzynarodowe
Europejska Konwencja Praw Człowieka
pełna nazwa: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w skrócie "Konwencja Europejska" lub EKPC), to umowa międzynarodowa zawarta przez państwa członkowskie Rady Europy. Weszła w życie 3 września 1953 r. Skargi do tego Trybunału mogą składać zarówno: państwa (tzw. skarga międzypaństwowa), jak i (b) osoby indywidualne, grupy osób oraz organizacje pozarządowe (tzw. skarga indywidualna). Istota i szczególny charakter Konwencji polega nie tylko na wyliczeniu praw i wolności, do których każda osoba jest uprawniona; polega przede wszystkim na ustanowieniu procedury kontrolnej, wciąż unikalnej w skali światowej, która umożliwia żądanie przywrócenia praw oraz przyznanie stosownego zadośćuczynienia finansowego tym, którzy uważają, że ich prawa zostały naruszone.
Katalog praw i wolności
gwarantowanych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka i protokoły dodatkowe EKPC (1950 r.)
· prawo do życia
· zakaz tortur
· zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej
· prawo do wolności i bezpieczeństwa
· prawo do rzetelnego procesu
· zakaz karania bez ustawy
· poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego
· wolność myśli, sumienia i wyznania
· wolność słowa
· wolność zrzeszania się i stowarzyszania
· prawo do zawarcia związku małżeńskiego
· prawo do skutecznego środka odwoławczego
· zakaz dyskryminacji przy korzystaniu z praw i wolności EKPC
Z praw i wolności konwencyjnych mogą korzystać wszystkie osoby pozostające pod jurysdykcją (władzą) państw-stron Konwencji. Co to oznacza? Chodzi tu przede wszystkim o obywateli tych państw, ale nie wyłącznie. Uprawnieni do korzystania z praw i wolności są również obcokrajowcy odwiedzający te państwa, a więc zarówno obywatele innych państw, jak i bezpaństwowcy - osoby nie posiadające żadnego obywatelstwa. Warto pamiętać, że zastosowanie Konwencji nie jest ograniczone do terytorium określonego państwa, ale może rozciągać się poza nie. Tak więc z praw i wolności konwencyjnych można skorzystać na pokładzie samolotu, statku morskiego czy statku kosmicznego należącego do tego państwa-strony Konwencji. Kontrola przestrzegania Konwencji dokonywana jest na dwu płaszczyznach: skargi międzypaństwowej oraz skargi indywidualnej (petycji). Ta pierwsza sprowadza się do tego, że każde państwo-strona Konwencji może wszcząć spór z innym państwem-stroną, któremu zarzuca naruszenie tej właśnie Konwencji (lub jej protokołów dodatkowych). Bardzo rzadko państwa korzystały z tej możliwości. Obawiały się tego, że państwo, przeciwko któremu skierowałyby skargę, uznałoby takie działanie za akt nieprzyjazny, co w konsekwencji mogłoby doprowadzić do pogorszenia stosunków pomiędzy nimi.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
(często używany skrót MPPOiP) Powstał w wyniku konferencji ONZ w Nowym Jorku w 1966 roku obok Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Zakładał podstawowe prawa i wolności człowieka oraz zobowiązania Państwa wobec obywateli. Posiadał wiążący charakter prawny w przeciwieństwie do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku. Dokument został otwary do ratyfikacji przez państwa, które zobowiązywały się przestrzegać jego postanowień na własnym terytorium. Czwarta część Paktu powoływała do życia Komitet Praw Człowieka, który stoi na straży przestrzegania postanowień Paktu. Szczegóły działalności Komitetu określał wydany tego samego roku Pierwszy Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. W 1989 roku, w Nowym Jorku sporządzony został Drugi Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, postulujący zniesienie kary śmierci.Polska ratyfikowała Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w 1977 roku.
Prawa zapewnione w MPPOiP
Część I(art. 1) -nadanie Narodom prawo do samostanowienia i decydowania o kierunkach własnego rozwoju oraz prawo do korzystania z własnych bogactw naturalnych; nakazuje także wzajemne poszanowanie tych praw przez Państwa-Strony, zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych.
Część II(art. 2-5) -określa zobowiązania Państw-Stron Paktu wobec wykonywania jego postanowień; zapewnienie zapewnienia praw obywatelskich i politycznych kobietom i mężczyznom na równych zasadach; Państwo może podjąć kroki mające na celu częściowe ograniczenie niektórych praw wobec zagrożenia Narodu, jednak działania takie muszą być adekwatne do zaistniałej sytuacji i nie mogą pociągać za sobą dyskryminacji ze względu na rasę, płeć, język, religię lub pochodzenie społeczne.
Część III(art. 6-27) -zapewnia podstawowe prawa obywatelskie i polityczne takie jak: zakaz dyskryminacji, prawo do życia, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania, prawo do wolności osobistej, humanitarne traktowanie więźniów, wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, obowiązek argumentacji wydalenia obcokrajowca, równość przed sądami i trybunałami, prawo do uznawania swojej podmiotowości prawnej wszędzie, ochrona życia prywatnego, wolność myśli, sumienia i wyznania, prawo do posiadania własnych poglądów, prawo do gromadzenia się i tworzenia stowarzyszeń (w tym związków zawodowych), ochrona rodziny ze strony Państwa, prawo uczestniczenia w wyborze władzy, równość wobec prawa, ochrona mniejszości etnicznych, religijnych i językowych.
Komitet Praw Człowieka
Powołany został na mocy 28 artykułu MPPOiP; Część IV(art. 28-47) wyznacza m.in. zasady wybierania członków i działalności Komitetu, jako instytucji, stojącej na straży wykonywania postanowień MPPOiP; nie daje jednak możliwości składania skargi do Komitetu przez obywateli Państw-Stron MPPOiP oraz interwencji w razie stwierdzenia złamania postanowień Paktu. Sytuację to zmienia dopiero ratyfikacja Pierwszego Protokołu Fakultatywnego; W istocie jednak Komitet nie może wydawać wiążących wyroków wobec państw, które naruszyły postanowienia Paktu, lecz jedynie po stwierdzeniu takowych naruszeń może zażądać od Państwa zaprzestania dalszych praktyk tego typu. Państwo to jednak bez żadnych konsekwencji może notę taką odrzucić.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
jest jednym z dwóch Paktów Praw Człowieka, o których utworzeniu zdecydowano już w roku 1947. Ze względu na głębokie rozbieżności, co do zawartości Paktu dopiero w 1954 roku Komisja Praw Człowieka ONZ przekazała dokumenty Zgromadzeniu Ogólnemu Narodów Zjednoczonych, te zaś zakończyło pracę w roku 1966 i przyjęło jednomyślnie 16 grudnia w Nowym Jorku razem z Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych. Oba Pakty weszły w życie 3 stycznia 1976.
Polska ratyfikowała Pakt 3 marca 1977, w stosunku do Polski wszedł on w życie 18 marca tegoż roku. Obecnie Pakt ratyfikowało 151 państw. Pakt konkretyzuje i rozszerza katalog praw zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w przeciwieństwie do niej nie jest jedynie rezolucją Zgromadzenia Ogólnego, a umową międzynarodową, dlatego jako prawo międzynarodowe jest obowiązujący dla państw, które go ratyfikowały.
16. Skarga konstytucyjna jako środek ochrony praw człowieka
Instytucja skargi została uregulowana w art. 79 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że każdy, czyje konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone, ma prawo na zasadach określonych w ustawie wnieść skargę do TK w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego na podstawie, którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Prawo skargi nie dotyczy prawa do azylu. Przyznanie tego uprawnienia stwarza każdej jednostce niezbywalne prawo zwracania się do sądu konstytucyjnego o udzielenie ochrony przed naruszeniem jednego z jej praw konstytucyjnych przez organ państwowy lub inna władzę publiczną. Skarga rozpatrywana jest jako kontrola abstrakcyjna. Obywatel musi skorzystać z pomocy prawnej radcy lub adwokata. Z tej pomocy nie muszą korzystać samodzielni pracownicy naukowi.
Przesłanki merytoryczne i materialne do wniesienia skargi:
a) skarga służy tylko i wyłącznie ochronie praw lub wolności ustanowionych w Konstytucji,
b) przysługuje podmiotowi, którego prawa lub wolności zostały naruszone. Gdyby to uprawnienie przysługiwało każdemu bez konkretnego związku z naruszonymi prawami i wolnościami jednostki, instytucja ta miałaby charakter skargi powszechnej.
c) wyczerpanie wszelkich dostępnych procedur (wyczerpanie toku instancyjnego).
Bardzo ważne jest to, ze skarga przysługuje wyłącznie w sytuacji niezgodności z Konstytucją podstawy prawnej orzeczenia. Prawo do skargi maja obywatele polscy, cudzoziemcy, bezpaństwowcy, organizacje, stowarzyszenia, partie polityczne, itp. W skardze konstytucyjnej podnieść można wyłącznie zarzut, że ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji wydane zostało na podstawie ustawy lub aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją.
Skarga powinna zawierać:
a) określenie aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji wydał decyzję,
b) powinna wskazywać, jakie konstytucyjne prawa i wolności, i w jaki sposób zostały naruszone,
c) uzasadnienie skargi.
17. Środki ochrony praw człowieka
1. Droga sądowa
a) Sądy powszechne
W państwie prawnym zasadniczym systemem ochrony gwarantowanych praw i wolności człowieka jest sądownictwo krajowe, przed którym każdy może domagać się zapewnienia ochrony przed naruszeniami i naprawienia już zaistniałych szkód lub krzywd. W myśl zasady podziału władz sądom bowiem powierza się sprawowanie wymiaru sprawiedliwości (art. 175 ust. 1 Konstytucji), obejmującego kontrolę działań administracji publicznej (art. 184 Konstytucji). Zwrócenie się do sądu - instytucji niezawisłej, niezależnej od innych organów oraz specjalizującej się w rozstrzyganiu sporów prawnych, stanowi pewną gwarancję przestrzegania prawa. Może się zdarzyć sytuacja, że ustawodawca uzależni wystąpienie na drogę sądową od przekazania przez wnioskującego obywatela sprawy do wstępnego rozpoznania organowi, który naruszył jego prawa (wolności). Jest to, według doktryny, dopuszczalne pod warunkiem, że negatywny wynik takiego rozpoznania nie zamknie obywatelowi postępowania sądowego.
b) Sądy szczególne
W zakresie omawianej problematyki wojewódzkie sądy administracyjne rozpatrują skargi wniesione przez uprawnione ustawowo podmioty na nielegalne decyzje administracyjne oraz milczenie administracji, czyli uchylanie się od podjęcia wymaganych przez prawo działań. Jak stanowi art. 50 1 ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi "Uprawnionym do wniesienia skargi jest każdy, kto ma w tym interes prawny (...)". Założenie oparcia legitymacji do wniesienia skargi na kryterium interesu prawnego oznacza, że osoba, która stwierdziła naruszenie aktem organu administracji swoich praw lub wolności musi wykazać się podstawą prawną, uzasadniającą złożenie skargi. Sąd ustala wystąpienie związku pomiędzy przepisem prawa a zaskarżonym działaniem lub zaniechaniem organu. Brak związku zaskarżonego działania (zaniechania) z interesem prawnym skarżącego powoduje oddalenie skargi przez sąd. Sąd może wydać postanowienie o wstrzymaniu wykonania w całości lub w części aktu lub czynności jeśli zajdzie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody lub spowodowania trudnych do odwrócenia skutków za wyjątkiem przepisów prawa miejscowego, które weszły w życie, chyba że ustawy szczególne wyłączą wstrzymanie ich wykonania (art. 61 3 u.p.p.s.a.). Od orzeczenia sądu wojewódzkiego kończącego postępowanie w sprawie przysługuje stronie, Rzecznikowi Praw Obywatelskich i prokuratorowi skarga kasacyjna do NSA (art. 173 u.p.p.s.a.)
c) Trybunał Konstytucyjny
Kontrola konstytucyjności aktów prawnych jest dopuszczalna wtedy, kiedy podmiot skarżący wyczerpie przed złożeniem skargi wszystkie przysługujące mu w sprawie środki ochrony prawnej. Nie dotyczy to oczywiście sytuacji bezczynności organu, w której podmiot skarżący nie ma do swojej dyspozycji innych poza skargą konstytucyjną środków prawnych
2. Rzecznik Praw Obywatelskich
stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych.Rzecznik Praw Obywatelskich jest w swojej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem, na zasadach określonych w ustawie.
3. Organizacje pozarządowe
Środkami jakie organizacje pozarządowe stosują dla zwiększenia skuteczności działań na rzecz praw i wolności człowieka są: własne „śledztwa", monitoring i analiza sytuacji przestrzegania zobowiązań państwa wobec jednostek w konkretnych krajach, regionach czy okolicznościach, przedstawianie raportów, obecność przedstawicieli w procesach sądowych. Ponadto świadczą bezpośrednią lub pośrednią pomoc ofiarom naruszeń praw poprzez składanie skarg do instytucji międzynarodowych działających na podstawach konwencyjnych. Stosują tzw. lobbing w kręgach politycznych i działają na rzecz uwrażliwiania społeczeństwa na problemy łamania praw lub wolności człowieka, korzystając w tym celu ze wsparcia massmediów i organizując publiczne debaty poświęcone tej tematyce. Organizacje pozarządowe znajdują się przeważnie bardzo blisko konkretnych problemów ludzkich.
4. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu
Rozpatruje skargi osób, które uważają, iż dopuszczono się wobec nich naruszeń praw ujętych w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Polska ratyfikując konwencję dnia 19 stycznia 1993 r. zobowiązała się do respektowania określonych w tym akcie praw i wolności. Skargę może wnieść indywidualna osoba, grupa osób lub organizacji pozarządowych powołując się na przepisy art. 34 Konwencji. Warunkiem umożliwiającym skuteczne wniesienie skargi jest wyczerpanie przez skarżącego wszystkich dostępnych w kraju środków odwoławczych. Są nimi w sprawach administracyjnych odwołanie do organu drugiej instancji, a w sprawach sądowych odwołanie do sądu drugiej instancji oraz skarga kasacyjna. Innymi słowy — jeśli istnieje w systemie krajowym dostępny środek umożliwiający sądom krajowym zareagowanie na zarzut naruszenia prawa określonego w konwencji należy z niego skorzystać. Postępowanie przez ETPCz zakończone zawarciem ugody może doprowadzić do modyfikacji obowiązującego systemu prawnego w danym państwie lub ustalenia odszkodowania bądź zadośćuczynienia. Istotne jest to, że ugoda powinna w całości naprawiać wyrządzona szkodę. W sytuacji, kiedy nie jest możliwe przywrócenie stanu poprzedniego, odszkodowanie traktowane jest jako środek naprawczy.
21. Inicjatywa obywatelska
Istnieje również możliwość zgłoszenia inicjatywy ustawodawczej lub weta obywatelskiego. Obywatele mogą w ten sposób inicjować tworzenie aktów prawnych lub ich odrzucenie. Określona liczba obywateli (w Polsce 100 000 mających prawo udziału w wyborach parlamentarnych) może przedłożyć konkretną propozycję lub tylko założenia.
22. Prawa wyborcze
Prawo wyborcze - ogół norm prawnych regulujących proces wyborów i ustalania ich wyników.Najczęściej termin "prawo wyborcze" (właściwie: prawa wyborcze) stosowany jest jako uprawnienie do głosowania. Wyróżnia się wówczas czynne i bierne prawo wyborcze
Czynne prawo wyborcze (prawo wybierania) – prawo przysługujące obywatelom, które zapewnia im możliwość udziału w głosowaniu i oddania głosu na swojego kandydata do organów przedstawicielskich państwa, do organów samorządu terytorialnego bądź w referendum.W Polsce czynne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom polskim, którzy ukończyli 18 lat (najpóźniej w dniu głosowania), a którym prawo to nie zostało odebrane prawomocnym wyrokiem sądowym (pozbawienie praw publicznych) i nie są ubezwłasnowolnieni. Prawo to przysługuje także pełnoletnim obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej w wyborach do Parlamentu Europejskiego (pod warunkiem stałego zamieszkiwania w Polsce) oraz w wyborach do rad gmin (pod warunkiem stałego zamieszkiwania na obszarze gminy) – o ile nie zostali pozbawieni praw wyborczych w kraju pochodzenia.
Bierne prawo wyborcze – prawo do kandydowania. Przykładowo w Polsce bierne prawo wyborcze do Sejmu, czyli prawo bycia wybranym na posła, ma każdy obywatel polski mający prawo wybierania (czyli mający czynne prawo wyborcze), który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat. W przypadku senatorów granica wieku jest wyższa i wynosi 30 lat. Wynika to z faktu, iż Senat z założenia ma być "izbą rozsądku", powinien zatem składać się z osób mających określone doświadczenie i wiedzę oraz obycie polityczne.
Cenzusy wiekowe obowiązujące w Polsce
· do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw – 18 lat ukończone w dniu wyborów
· do Sejmu – 21 lat
· do Parlamentu Europejskiego – 21 lat
· na urząd wójta, burmistrza i prezydenta miasta – 25 lat
· do Senatu – 30 lat
· na urząd prezydenta Rzeczypospolitej – 35 lat
W przypadku kandydata na radnego obowiązuje ponadto wymóg stałego zamieszkiwania na obszarze działania danej rady.
25. Organizacja i przeprowadzanie wyborów do Sejmu i Senatu
Art. 96.
1. Sejm składa się z 460 posłów.
2. Wybory do Sejmu są powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym.
Art. 97.
1. Senat składa się ze 100 senatorów.
2. Wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym.
Art. 98.
1. Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje. Kadencje Sejmu i Senatu rozpoczynają się z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie i trwają do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji.
2. Wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent Rzeczypospolitej nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu.
3. Sejm może skrócić swoją kadencję uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Skrócenie kadencji Sejmu oznacza jednoczesne skrócenie kadencji Senatu. Przepis ust. 5 stosuje się odpowiednio.
4. Prezydent Rzeczypospolitej, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu, może w przypadkach określonych w Konstytucji zarządzić skrócenie kadencji Sejmu. Wraz ze skróceniem kadencji Sejmu skrócona zostaje również kadencja Senatu.
5. Prezydent Rzeczypospolitej, zarządzając skrócenie kadencji Sejmu, zarządza jednocześnie wybory do Sejmu i Senatu i wyznacza ich datę na dzień przypadający nie później niż w ciągu 45 dni od dnia zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu. Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje pierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu nie później niż na 15 dzień po dniu przeprowadzenia wyborów.
6. W razie skrócenia kadencji Sejmu stosuje się odpowiednio przepis ust. 1.
Art. 99.
1. Wybrany do Sejmu może być obywatel polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat.
2. Wybrany do Senatu może być obywatel polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 30 lat.
Art. 100.
1. Kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy.
2. Nie można kandydować równocześnie do Sejmu i Senatu.
3. Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa.
Art. 101.
1. Ważność wyborów do Sejmu i Senatu stwierdza Sąd Najwyższy.
2. Wyborcy przysługuje prawo zgłoszenia do Sądu Najwyższego protestu przeciwko ważności wyborów na zasadach określonych w ustawie.
26. Organizacja i przeprowadzanie wyborów na Prezydenta RP
Art. 127.
1. Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany przez Naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym.
2. Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany na pięcioletnią kadencję i może być ponownie wybrany tylko raz.
3. Na Prezydenta Rzeczypospolitej może być wybrany obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu. Kandydata zgłasza co najmniej 100.000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu.
4. Na Prezydenta Rzeczypospolitej wybrany zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, czternastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponowne głosowanie.
5. W ponownym głosowaniu wyboru dokonuje się spośród dwóch kandydatów, którzy w pierwszym głosowaniu otrzymali kolejno największą liczbę głosów. Jeżeli którykolwiek z tych dwóch kandydatów wycofa zgodę na kandydowanie, utraci prawo wyborcze lub umrze, w jego miejsce do wyborów w ponownym głosowaniu dopuszcza się kandydata, który otrzymał kolejno największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu. W takim przypadku datę ponownego głosowania odracza się o dalszych 14 dni.
6. Na Prezydenta Rzeczypospolitej wybrany zostaje kandydat, który w ponownym głosowaniu otrzymał więcej głosów.
7. Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej określa ustawa.
Art. 128.
1. Kadencja Prezydenta Rzeczypospolitej rozpoczyna się w dniu objęcia przez niego urzędu.
2. Wybory Prezydenta Rzeczypospolitej zarządza Marszałek Sejmu na dzień przypadający nie wcześniej niż na 100 dni i nie później niż na 75 dni przed upływem kadencji urzędującego Prezydenta Rzeczypospolitej, a w razie opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej - nie później niż w czternastym dniu po opróżnieniu urzędu, wyznaczając datę wyborów na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów.
Art. 129.
1. Ważność wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej stwierdza Sąd Najwyższy.
2. Wyborcy przysługuje prawo zgłoszenia do Sądu Najwyższego protestu przeciwko ważności wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej na zasadach określonych w ustawie.
3. W razie stwierdzenia nieważności wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej przeprowadza się nowe wybory, na zasadach przewidzianych w art. 128 ust. 2 dla przypadku opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej.
27. Pozycja ustawodawcza Sejmu i Senatu
Art. 119.
1. Sejm rozpatruje projekt ustawy w trzech czytaniach.
2. Prawo wnoszenia poprawek do projektu ustawy w czasie rozpatrywania go przez Sejm przysługuje wnioskodawcy projektu, posłom i Radzie Ministrów.
3. Marszałek Sejmu może odmówić poddania pod głosowanie poprawki, która uprzednio nie była przedłożona komisji.
4. Wnioskodawca może wycofać projekt ustawy w toku postępowania ustawodawczego w Sejmie do czasu zakończenia drugiego czytania projektu.
Art. 120.
Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość. W tym samym trybie Sejm podejmuje uchwały, jeżeli ustawa lub uchwała Sejmu nie stanowi inaczej.
Art. 121.
1. Ustawę uchwaloną przez Sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi.
2. Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy może ją przyjąć bez zmian, uchwalić poprawki albo uchwalić odrzucenie jej w całości. Jeżeli Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy nie podejmie stosownej uchwały, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm.
3. Uchwałę Senatu odrzucającą ustawę albo poprawkę zaproponowaną w uchwale Senatu uważa się za przyjętą, jeżeli Sejm nie odrzuci jej bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Art. 122.
1. Po zakończeniu postępowania określonego w art. 121 Marszałek Sejmu przedstawia uchwaloną ustawę do podpisu Prezydentowi Rzeczypospolitej.
2. Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
3. Przed podpisaniem ustawy Prezydent Rzeczypospolitej może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności ustawy z Konstytucją. Prezydent Rzeczypospolitej nie może odmówić podpisania ustawy, którą Trybunał Konstytucyjny uznał za zgodną z Konstytucją.
4. Prezydent Rzeczypospolitej odmawia podpisania ustawy, którą Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodną z Konstytucją. Jeżeli jednak niezgodność z Konstytucją dotyczy poszczególnych przepisów ustawy, a Trybunał Konstytucyjny nie orzeknie, że są one nierozerwalnie związane z całą ustawą, Prezydent Rzeczypospolitej, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu, podpisuje ustawę z pominięciem przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją albo zwraca ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności.
5. Jeżeli Prezydent Rzeczypospolitej nie wystąpił z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego w trybie ust. 3, może z umotywowanym wnioskiem przekazać ustawę Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Po ponownym uchwaleniu ustawy przez Sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Prezydent Rzeczypospolitej w ciągu 7 dni podpisuje ustawę i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. W razie ponownego uchwalenia ustawy przez Sejm Prezydentowi Rzeczypospolitej nie przysługuje prawo wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego w trybie ust. 3.
6. Wystąpienie Prezydenta Rzeczypospolitej do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności ustawy z Konstytucją lub z wnioskiem do Sejmu o ponowne rozpatrzenie ustawy wstrzymuje bieg, określonego w ust. 2, terminu do podpisania ustawy.
Struktura organizacji wewnętrznej
31. Kompetencja parlamentu i formy zrzeszania parlamentarzystów
32. Status prawny przedstawiciela i pojęcie mandatu przedstawicielskiego
33. Prawa i obowiązki posłów i senatorów, immunitety – art. 198 i nast.
34. Zgromadzenie Narodowe
Art. 114.
1. W przypadkach określonych w Konstytucji Sejm i Senat, obradując wspólnie pod przewodnictwem Marszałka Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałka Senatu, działają jako Zgromadzenie Narodowe.
2. Zgromadzenie Narodowe uchwala swój regulamin.
Art. 131 ust 2 pkt. 4
uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności Prezydenta Rzeczypospolitej do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia, uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego,
35. Władza wykonawcza, prezydent, pozycja ustrojowa, kompetencje, akta urzędowe prezydenta art. 126 i nast.
36. Rada Ministrów (rola ustrojowa, procedura powoływania rządu RP, jego zmiany i zmiany w tym składzie, organizacja, funkcjonowanie i kompetencje RM, PRM i ministrów – art. 146 i nast.
REFERENDUM LOKALNE I OGÓLNOKRAJOWE.
Tryb i zasady przeprowadzania referendum ogólnokrajowego określa ustawa o referendum z 14 marca 2003 r.
Referendum ogólnokrajowe ma zawsze charakter fakultatywny. Ani art. 125, ani pozostałe przepisy nie przewidują takiej sytuacji, w której przeprowadzenie takiego głosowania było obowiązkowe. W myśl tej ustawy referendum polega na udzieleniu pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na postawione pytanie lub na dokonaniu wyboru miedzy zaproponowanymi wariantami rozwiązań. Obywatele w drodze głosowania wyrażają swoją wolę co do sposobu rozstrzygnięcia sprawy poddanej pod referendum. W głosowaniu mogą uczestniczyć obywatele polscy posiadający czynne prawo wyborcze do Sejmu.
Referendum ogólnokrajowe może być przeprowadzone:
· w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa” (art. 125 ust 1),
· w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację określonej umowy międzynarodowej (art. 90 ,,Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.”),
· w sprawie zatwierdzenia zmian w określonych przepisach Konstytucji RP (art. 235 ust. 6).
Prawo udziału w referendum ma obywatel polski, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat (art. 62 Konstytucji i art. 3 ustawy).
Referenda nie są przeprowadzane poza granicami kraju – wyjątkiem było referendum konstytucyjne z 1997 r.
Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125 ust 1) ma prawo zarządzić Sejm (uchwałą podjętą większością bezwzględną w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów), Prezydent RP (za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów). Sejm postanawiając o zarządzeniu referendum może działać z własnej inicjatywy, a także na wniosek Senatu, Rady Ministrów lub obywateli (poparcie co najmniej 500 tys. obywateli mających prawo do udziału w referendum). Wniosek ten przybiera postać inicjatywy sformułowanej, co oznacza, że wnioskodawca ma w nim zawrzeć dokładne propozycje pytań lub wariantów rozwiązania w sprawie poddanej pod referendum.
Referendum przeprowadza się w terminie 90 dni od dnia zarządzenia referendum. rozstrzygnięcie w referendum – w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa – następuje, jeżeli:
· w odpowiedzi na postawione pytanie oddano większość ważnych głosów pozytywnych lub negatywnych,
· na jeden z zaproponowanych wariantów rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano najwięcej ważnych głosów
Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej
Prezes RM zawiadamia Marszałka Sejmu o podpisaniu umowy międzynarodowej, której ratyfikacja wymaga zgody w trybie określonym w art. 90 ust. 2-4 Konstytucji RP. Sejm decyduje najpierw o wyborze trybu wyrażania zgody na ratyfikację takiej umowy, w drodze uchwały podjętej bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jeżeli Sejm zdecyduje, że będzie to referendum to prawo jego zarządzenia służy samemu Sejmowi (bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów) lub Prezydentowi RP za zgodą Senatu (zgoda musi być wyrażona bezwzględna większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów). Referendum przeprowadza się w terminie 90 dni od dnia zarządzenia referendum. Rozstrzygnięcie referendum polega na tym, że jeżeli większość głosów ważnych oddano za odpowiedzią pozytywną Prezydent uzyskuje zgodę na ratyfikację określonej umowy międzynarodowej. Jeżeli natomiast więcej głosów ważnych było za odpowiedzią negatywną, głowa państwa nie uzyskuje zgody na ratyfikację tejże umowy.
Jeżeli wynik referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej jest niewiążący, Sejm może ponownie podjąć uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację tej umowy.
Referendum zatwierdzające zmianę Konstytucji RP
Z wnioskiem do Marszałka Sejmu o przeprowadzenie takiego referendum może wystąpić: co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat, Prezydent. Są to te same podmioty, które są uprawnione do inicjowania zmian przepisów Konstytucji. Wniosek o przeprowadzenie referendum składa się w terminie 45 dni od dnia uchwalenia przez Senat ustawy o zmianie Konstytucji. Ważną przesłanką do przeprowadzenia referendum w sprawie zmiany Konstytucji jest to, że zmiany muszą dotyczyć przepisów zawartych w rozdziałach I, II lub XII Konstytucji. Marszałek Sejmu ma niezwłocznie wydać postanowienie o zarządzeniu referendum, wyznaczając jego datę na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku. Zarządzenie o przeprowadzeniu referendum ogłasza się w Dzienniku Ustaw RP.
Wynik każdego z referendum jest wiążący, jeśli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania. Rozstrzygnięcie w referendum polega na przyjęciu tych zmian większością głosujących.
O ważności referendum ogólnokrajowego rozstrzyga Sąd Najwyższy (art. 125 ust. 4) na mocy uchwały podjętej nie później niż 60 dni od dnia ogłoszenia wyniku referendum. Uchwałę tę ogłasza się w Dzienniku Ustaw RP.
Właściwe organy państwa mają obowiązek podjęcia niezwłocznie czynności w celu realizacji wiążącego wyniku referendum zgodnie z jego rozstrzygnięciem. Czynności te mogą wyrazić się w szczególności poprzez wydanie aktów normatywnych bądź podjęcie innych decyzji, nie później jednak niż w terminie 60 dni od dnia ogłoszenia uchwały SN o ważności referendum w D.U. RP.
Referendum lokalne ma podstawy konstytucyjne (art. 170). Pełna regulacja znajduje się w ustawie z 15 września 2000r o referendum lokalnym. Referendum lokalne polega na udzieleniu na urzędowej karcie do głosowania pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na postawione pytanie albo na dokonaniu wyboru pomiędzy zaproponowanymi wariantami.
Wyróżnić możemy:
· Referendum obligatoryjne – odwołanie organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego przed upływem kadencji, samoopodatkowania się mieszkańców na cele publiczne mieszczące się w kompetencji organów gminy oraz referendum w sprawie odwołania organu wykonawczego (wójta, burmistrza, prezydenta),
· Referendum fakultatywne – jego przedmiotem mogą być inne ważne sprawy dotyczące danej wspólnoty.
Referendum przeprowadza się:
· Z inicjatywy organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego (rada Gminy, Rada Powiatu, Wojewódzki Sejmik samorządowy). Uchwalę w sprawie przeprowadzenia referendum organ stanowiący podejmuje bezwzględną większością głosów swojego ustawowego składu. Rada gminy może podjąć uchwałę o przeprowadzenie referendum w sprawie odwołania wójta (z powodu nie udzielenia wójtowi absolutorium,
· Na wniosek co najmniej 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy lub powiatu lub na wniosek co najmniej 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa. Z inicjatywą mogą wystąpić trzy podmioty: grupa co najmniej 15 obywateli, (którym przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej jednostki samorządu, w gminie tylko 5 osób), statutowa struktura terenowa partii politycznej, organizacja społeczna posiadająca osobowość prawną.
Referendum przeprowadzają i ustalają jego wynik powołane w tym celu właściwe terytorialnie (wojewódzka, powiatowa i gminna) komisje ds. referendum i obwodowe komisje ds. referendum. W referendum mają prawo brać udział osoby stale zamieszkujące na terenie danej jednostki samorządu, posiadające czynne prawo wyborcze do organu stanowiącego tej jednostki. Referendum jest ważne, gdy wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania. Referendum ma charakter rozstrzygający, jeżeli za jednym z rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano więcej niż połowę ważnych głosów. Wyjątek stanowi referendum gminne w sprawie samoopodatkowania się mieszkańców: staje się rozstrzygające, jeżeli opowie się za tym co najmniej 2/3 głosujących.
Partie polityczne
Pojęcie partii politycznych:
Słowo „partia” wywodzi się od łacińskich –pars-część i partie-dzielić. Partie polityczne stanowią ważny element współczesnych systemów politycznych i w różnych formach istnieją we wszystkich państwach. Ich rola i XX w. systematycznie wzrasta. Partia jest to dobrowolna organizacja, reprezentująca interesy określonej grupy społecznej, która zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego.
Partie polityczne dzielimy:
ze względu na strukturę organizacyjną
- komitetowe - pełniące rolę komitetu wyborczego (klasyczne przykłady to amerykańskie
partie: Demokratyczna i Republikańska: w Polsce zbliżoną strukturę ma Platforma
Obywatelska)
- rozwinięte - z rozwiniętą strukturą organizacyjną (np. niemieckie CDU, polskie PZPR, SLD)
ze względu na genezę organizacyjną
- parlamentarno- wyborcze - wyłonione z grupy deputowanych, wokół której tworzą się komitety
wyborcze, stopniowo integrujące się w jedną organizację (np. niemiecka FDP. brytyjska Partia
Konserwatywna)
- pozaparlamentarne - powstałe z inicjatywy organizacji, której dotychczasowym celem nie był
udział w wyborach (np. niemieckie SPD polskie PSL)
ze względu na stopień upartyjnienia kandydatów
- masowe - skupiające dużą liczbę osób, z której wyłaniają się elity partyjne (częściej spotykana
forma wśród partii lewicowych, np. francuska Partia Socjalistyczna)
- kadrowe - zrzesza niewielki procent swych wyborców (częściej partie centrowe, np. Partia
Demokratyczna - dcmokraci.pl)
ze względu na typ członkostwa
- z członkostwem bezpośrednim (np. niemieckie FDP)
- z członkostwem pośrednim (np. brytyjska Partia Pracy, Austriacka Partia Ludowa)
ze względu na rozdział kompetencji w strukturze partyjnej
- scentralizowane - skupiające władzę w strukturach centralnych partii (np. brytyjska Partia
Konserwatywna)
- zdecentralizowane - z szeroką autonomią instancji niższych w podejmowaniu decyzji (np.
francuska Partia Socjalistyczna)
ze względu na rodzaj komórki podstawowej
- zakładowe - z komórką podstawową partii w zakładzie pracy, przedsiębiorstwie (np. radziecka
KPZR)
- terytorialne - z komórką podstawową obejmującą daną jednostkę terytorialną (np. polskie
ZChN. PPS)
ze względu na sposób powoływania władz
- demokratyczne - z władzą powoływaną i kontrolowaną przez członków (np. niemieckie CSU.
FDP)
- niedemokratyczne - z władzą pochodzącą z mianowania, tzw. zasada wodzostwa
- z kierownictwem wieloosobowym (kolegialnym) - najwyższa, władzę sprawuje kongres, czyli
zjazd partyjny (np. SLD. PO)
- parlamentarne - z dominacją frakcji parlamentarnej w kierownictwie partyjnym (np. brytyjska
Partia Konserwatywną)
- pozaparlamentarne - z kierownictwem organu partyjnego, znajdującego się poza parlamentem
(np. radziecka KPZR)
ze względu na cele partii
- wyborcze (np. amerykańskie partie: Demokratyczna i Republikańska)
- społeczne (np. polskie SLD)
- totalitarne (np. włoska Narodowa Partia Faszystowska)
Sytuacja prawna
Sytuację prawną partii politycznych w Polsce reguluje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej i Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych. Ustawa definiuje partię polityczną jako dobrowolną organizację, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Artykuł 13. Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Rozpoznawanie spraw o stwierdzeniu sprzeczności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych należy do właściwości Trybunału Konstytucyjnego.
Jeżeli Trybunał Konstytucyjny wyda orzeczenie o sprzeczności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznej, Sąd wydaje niezwłocznie postanowienie o wykreśleniu wpisu partii z ewidencji.
Tworzenie Partii politycznych
Partie w RP założyć może 1000 obywateli, którzy ukończyli 18 lat. Trzy osoby pośród nich mogą dokonać zgłoszenia faktu powstania partii politycznej do Sądu Okręgowego w Warszawie. Jest on właściwy w zakresie prowadzenia ewidencji partii politycznych. Prawo polskie przyjęło tu tryb rejestracyjny, co oznacza, że Sąd bada jedynie, czy warunki zawarte w ustawie zostały spełnione.
Zgłoszenie partii do ewidencji powinno zawierać:
— nazwę, skrót nazwy i określenie siedziby partii oraz dane personalne osób wchodzących w skład organów uprawnionych do reprezentowania partii,
— statut partii politycznej, który określa cele, strukturę i zasady działania partii,
— dane personalne i numery ewidencyjne osób zakładających partię.
Jeżeli warunki te są spełnione. Sąd Okręgowy dokonuje wpisu do ewidencji, co skutkuje nabyciem przez partię osobowości prawnej. Z zasady uprawę rozpoznaje na posiedzeniu niejawnym, wydając orzeczenie w formie postanowienia. W przypadku odmowy wpisu do ewidencji stronie przysługuje w terminie 14 dni apelacja.
Wpis do ewidencji ogłasza się w „Monitorze Sądowym i Gospodarczym", a postanowienie Sądu przekazywane jest także Państwowej Komisji Wyborczej. Ewidencja jest jawna i każdy może uzyskiwać odpisy i wyciągi z ewidencji i statutów partii.
Podkreślić jednakże trzeba, że na gruncie obowiązującego prawa także partie polityczne, które nie poddały się wpisowi do ewidencji, działają legalnie, gdyż wpis nie jest obowiązkiem. Partie nie zaewidencjonowane nie mają osobowości prawnej.
Sama ustawa o partiach politycznych nie nakłada ograniczeń co do przynależności bądź działalności na rzecz partii. Czynią to natomiast inne ustawy.
Likwidacja partii politycznych:
Partia polityczna podlega likwidacji w skutek:
1. rozwiązania mocą uchwały uprawnionego statutowego organu partii,
2. postanowienia Sądu o wykreśleniu wpisu partii z ewidencji.
-W razie rozwiązania się partii politycznej na podstawie własnej uchwały właściwy organ partii niezwłocznie przesyła Sądowi uchwałę o samorozwiązaniu partii oraz o wyznaczeniu jej likwidatora.
-Sąd, po zakończeniu likwidacji, wydaje postanowienie o wykreśleniu wpisu partii politycznej z ewidencji. Postanowienie Sądu nie podlega zaskarżeniu.
-Koszt likwidacji pokrywa się z majątku likwidowanej partii politycznej. Jeżeli majątek partii wystarcza jedynie na pokrycie części kosztów jej likwidacji, pozostałą część tych kosztów pokrywa Skarb Państwa.
Finansowanie partii politycznych
Źródła finansowania partii politycznych w Polsce są jawne. Majątek partii powstaje ze
składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, z dochodów z majątku oraz z dotacji i
subwencji państwowych. Partia nie może prowadzić działalności gospodarczej, jednak za
takową nie uważa się sprzedaży przez partię publikacji z nią związanych i przedmiotów ją
symbolizujących.
Od 2001 r. głównym źródłem finansowania partii są subwencje oraz dotacje z budżetu państwa. Subwencje mogą otrzymywać partie, które w ostatnich wyborach do Sejmu przekroczyły próg 3% (jeśli samodzielnie tworzyły komitet wyborczy) lub 6% głosów (jeśli wchodził} w skład koalicyjnego komitetu wyborczego). Dotacje otrzymują partie za każdy głos zdobyty w Sejmie lub Senacie. Zasada finansowania partii politycznych znajdują się w:
1. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych Dz.U. 1997. NT 604, poz. 98.
2. Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.JJ.2001, Nr 46, poz. 499.
Funkcje partii politycznych:
Partie polityczne, realizując swoje podstawowe zadanie, pośredniczą miedzy społeczeństwem a państwem. W warunkach systemów niedemokratycznych partie polityczne zmierzają do podporządkowania społeczeństwa rządzącej elicie. W państwach demokratycznych partie zapewniają obywatelom udział we władzy państwowej. Współcześnie w poczynaniach partii dominują przedsięwzięcia zmierzające do uzyskania poparcia elektoratu.
Cele partii politycznych:
Pełne upodmiotowienie obywateli w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym- troska o zasady i instytucje demokratycznego państwa, decentralizacja zadań i finansów publicznych, rozwój wszelkich form samorządności, wspieranie inicjatyw i działań obywatelskich. Zapewnienie szybkiego wzrostu gospodarczego i umocnienie międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki, przy jednoczesnym dążeniu do pełnego, produktywnego zatrudnienia. Zagwarantowanie ludziom równych szans rozwoju, w szczególności poprzez powszechny i bezpłatny dostęp do edukacji na wszystkich szczeblach kształcenia. Tworzenie optymalnych warunków startu życiowego młodzieży.
System partyjny jest to:
1. konfiguracja partii politycznych rywalizujących bądź kooperujących ze sobą na podstawie ustabilizowanych wzorów zachowań, które podlegają procesowi instytucjonalizacji, określają wzajemne powiązania między nimi zarówno na arenie wyborczej, jak i parlamentarno- gabinetowej.
2. układ wzajemnych powiązań miedzy partiami, który decyduje przede wszystkim o trwałości samego systemu.
3. układ kooperacyjno- rywalizacyjnych powiązanych między partiami, którego zasadniczym celem jest przenoszenie i realizacja interesów społecznych w ramach państwowego procesu decyzyjnego.
4. układ powiązań ukształtowany na różnych poziomach systemu politycznego: wyborczym, parlamentarno- gabinetowym oraz organizacyjnym.
Poza partiami w skład systemu partyjnego wchodzą także:
• normy - regulujące stosunki pomiędzy poszczególnymi partiami, relacje wewnątrzpartyjne oraz stosunki pomiędzy partiami a strukturami państwowymi. Normy te mogą mieć charakter uregulowań
prawnych lub zwyczajów.
• relacje - pomiędzy partiami, jak i wewnątrz nich. Opisują one stosunki pomiędzy ugrupowaniami rywalizującymi ze sobą w celu przejęcia władzy, lub też współpracują w celu jej sprawowania.
• funkcje - zadania, jakie system partyjny musi wypełnić w danym systemie politycznym. Funkcje systemu partyjnego można podzielić na dwie grupy: polityczne i kulturalne. Funkcje polityczne to m.in. spełnianie roli jedynego forum legalnej walki o władzę, mobilizowanie społeczeństwa do działalności politycznej, selekcja liderów politycznych, przeprowadzanie wyborów. Funkcje kulturowe to przede wszystkim kształtowanie kultury politycznej polityków i ich wyborców.
Rodzaje systemów partyjnych:
system jednopartyjny - istnieje tylko jedna legalna partia, zaś działanie ewentualnych
organizacji opozycyjnych jest przez nią skutecznie hamowane - np. w ZSRR Komunistyczna
Partia Związku Radzieckiego;
system partii hegemonicznej - wśród kilku istniejących partii jedna z nich pełni funkcję
hegemona zmuszając pozostałe partie (tzw. partie satelickie) do całkowitego
podporządkowania - np. w Polsce 1948-1989 układ PZPR-ZSL-SD;
system partii dominującej - wśród wielu istniejących partii jedna z nich, zwykle
wykorzystując uwarunkowania historyczne, ma zdecydowaną przewagę pozostając niemal bez
przerwy u władzy - np. w Indiach Indyjski Kongres Narodowy, w Meksyku Partia
Rewolucyjno-Instytucjonalna;
system dwupartyjny - istnieją dwie partie zdecydowanie dominujące nad pozostałymi,
zmieniające się co jakiś czas u władzy - np. w Stanach Zjednoczonych Partia Demokratyczna i Partia Republikańska;
system dwuipółpartyjny - istnieją dwie partie zdecydowanie dominujące nad pozostałymi,
zmieniające się co jakiś czas u władzy, jednak potrzebujące zwykle współpracy z inną
mniejszą partią, ewentualnie utworzenia "wielkiej koalicji" - np. w Niemczech SPD i
CDU/CSU + Zieloni lub FDP;
system wielopartyjny - istnieje wiele partii, które rywalizują ze sobą o zdobycie i utrzymanie
władzy. Żadna z nich nie ma szans zdobyć przewagi w parlamencie (większość mandatów), aby samodzielnie utworzyć rząd. Tworzą się więc rządy koalicyjne. System ten świadczy o zróżnicowaniu ludności, daje im możliwość lepszej, pełniejszej reprezentacji ich poglądów w parlamencie. Jednak czasem może też utrudniać rozwiązywanie pewnych problemów społecznych, doprowadzając do konfliktów.
system dwublokowy - istnieje wiele partii, które rywalizują ze sobą podczas kampanii wyborczej, jednak po wyborach formują się w dwa bloki np. prawica i lewica i współdziałają w ramach tych bloków.
system kooperacji partii - istnieje wiele partii, które rywalizują ze sobą w okresie przedwyborczym. Po wyborach wszystkie lub większość partii współpracuje ze sobą ponad podziałami i tworzą koalicyjny rząd, który działa zgodnie z ustaleniami międzypartyjnymi. System możliwy w tzw. starych demokracjach, np. obecnie Szwajcarii lub sytuacjach przełomowych Austria w latach 1955-1966.
Grupa interesu
Grupa nie będąca aktorem politycznym, lecz chcąca wywierać wpływ na zarys polityki prowadzonej przez rząd, często pojęcie grupy interesu związane jest z lobbingiem.
Grupy interesu:
1. reprezentują interesy określonych grup społecznych wobec innych osób.
2. przekazują postulaty swoich członków ośrodkom decyzyjnym.
3. oddziałują na rząd, parlament, partie polityczne, opinie publiczną i tym samym wpływają na polityczne rozstrzygnięcia.
Rodzaje grup interesu:
1. ekonomiczne
a) podstawowe
- kapitalistyczne
- robotnicze
b) nie podstawowe
- rolnicze
- drobnokapitalistyczne
- wolne zawody
- spółdzielnie
- konsumenci
2. nieekonomiczne (socjalne)
a) organizacje o celach politycznych niepowiązane z partiami
b) kościoły i zrzeszenia religijne
c) zrzeszenia kulturowe, filantropijne i humanistyczne.
Podstawowe instytucje demokracji bezpośredniej.
Plebiscyt (łac. plebis scitum = 'uchwała zgromadzenia ludowego, plebejuszy') - termin używany w podobnym znaczeniu jak referendum. Nie jest on jednak do końca określone i zależy od tradycji danego państwa. I tak na przykład:
· W warunkach polskich plebiscyt oznacza powszechne głosowanie na jakimś obszarze w sprawie jego przynależności terytorialnej do jakiegoś państwa. Używano niekiedy tej nazwy dla referendów o innej tematyce, np. referendum "3 x tak" z 1946 nazywano wówczas plebiscytem ludowym.
· We Francji oznacza głosowanie na jednostkę, podczas gdy referendum używane jest na określenie głosowania w kwestii rozwiązania jakiegoś problemu.
· W Szwajcarii obu tych pojęć używa się zamiennie.
Ważniejsze plebiscyty w historii
· 14 marca 1920 - plebiscyt w południowym Szlezwiku w sprawie przyłączenia do Niemiec lub Danii
· 13 stycznia 1935 - plebiscyt w Zagłębiu Saary w sprawie przyłączenia do Niemiec lub Francji
Plebiscyty w sprawie Polski
· 11 lipca 1920 - plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu w sprawie przyłączenia do Niemiec lub Polski
· 20 marca 1921 - plebiscyt na Górnym Śląsku w sprawie przyłączenia do Niemiec lub Polski
Veto ludowe - jest to uprawnienie ogółu członków zbiorowości (obywateli państwa bądź mieszkańców określonego terytorium) do zakwestionowania decyzji podjętych przez organy przedstawicielskie.
Inicjatywa ludowa - jeden z elementów demokracji bezpośredniej (poza tym: veto ludowe, skarga ludowa czy referendum) umożliwiający ściśle określonej przez prawo grupie obywateli, posiadających pełnię praw wyborczych (w Polsce co najmniej 100 tys.), wnieść projekt ustawy do laski marszałkowskiej, skąd będzie przechodził kolejne etapy trybu ustawodawczego. Jednak po pierwszym czytaniu, które następuje po 3 miesiącach, od wniesienia projektu do Marszałka Sejmu, nie jest określony żaden termin w którym Sejm powinien poddać projekt pod głosowanie, stąd w Polsce żaden projekt inicjatywy ustawodawczej nie został wprowadzony w życie.
Występuje w: Polsce, Włoszech, Szwajcarii, Irlandii, Islandii, Norwegii, Estonii, Gruzji, Macedonii, Tadźykistanie.
Eklezja– Zgromadzenie Ludowe, zgromadzenie obywateli w demokracji ateńskiej w V i IV w. p.n.e. najwyższa władza w państwie, decydująca o polityce zagranicznej, sprawach wojskowych i niektórych sądowych; mogli w nim uczestniczyć wszyscy pełnoprawni obywatele, którzy ukończyli 20 lat; podczas obrad obowiązywała wolność wypowiedzi (isogoria) i składania wniosków. Obrady zaczynały się od modlitwy oraz zarżnięcia świni i skropienia jej krwią mównicy, aby przepędzić złe duchy. Następnie przedstawiano porządek obrad. W pierwszej kolejności głos zabierali uczestnicy, którzy ukończyli 50 lat. Głosowano poprzez podniesienie rąk (decyzje podejmowano na podstawie większości optycznej), w szczególnych przypadkach w sposób tajny, za pomocą skorupek. Od 403 r. p.n.e. za udział w obradach płacono diety. Zgromadzenie Ludowe zbierało się początkowo raz w miesiącu, później cztery razy. Każde obrady dotyczyły innego zakresu tematycznego:
I. Wybierano nowych urzędników, oceniano ustępujących, rozpatrywano sprawy dotyczące rozdawnictwa zboża oraz sądów skorupkowych. II. Rozpatrywano sprawy dotyczące obywateli. III. i IV. Omawiano sprawy religijne oraz sprawy zastrzeżone dla posłów i heroldów
Miejscem spotkań była początkowo Agora, następnie specjalnie usypane wzgórze Pnyks. W ostatniej fazie istnienia demokracji Teatr Dionizosa.
Eklezja liczyła sobie 30-40 tys. obywateli; kworum wynosiło 6 tys. Na zebraniach obywatele głosowali nad uchwałami, zajmowali się polityką zagraniczną, decydowali o wojnie i pokoju, prowadzili tzw. sąd skorupkowy (ostracyzm), kontrolowali urzędników. Na jednym posiedzeniu podejmowano około 10 uchwał, a każda opatrzona była podpisem: "edoxse to demo" ("uchwalone przez lud"). Najważniejsze decyzje wykuwane były na płycie i ustawiane w centrum miasta, tak aby każdy mógł się z nimi zapoznać.
W starożytnej Sparcie miejsce zgromadzenia obywatelskiego zajmowała apella. Do jej zadań należało przyjmowanie lub odrzucanie ustaw oraz wybór gerontów i eforów. Wyboru dokonywano przez aklamację - strona która głośniej krzyczała zwyciężała.
Konsultacja społeczna (ludowa) — instytucja demokracji bezpośredniej (inne instytucje: referendum, inicjatywa ludowa, zgromadzenie ludowe)
Polega na wyrażeniu przez członków zbiorowości, w drodze głosowania, opinii w przedstawionej sprawie. W odróżnieniu od referendum wyniki konsultacji nie sa wiążące dla organów władzy publicznej.
Podział władz, jest jedną z podstawowych zasad ustrojowych państwa demokratycznego, polegającą na podziale władzy. Ową zasadę sformułował Monteskiusz. W myśl jego koncepcji w każdym państwie powinny występować rozdzielone od siebie i wzajemnie się hamujące trzy władze: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Władze te miały być sprawowane przez organy odrębne, niezależne od siebie, w zakresie powierzonych im zadań. Przewidywał też Monteskiusz mechanizmy wzajemnego hamowania się władz, tak aby żadna z nich nie mogła zdominować innej.
Podział władzy zarysowany został w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w: Rozdziale 1, Art. 10, który mówi:
1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy: ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej
2. Władzę ustawodawczą sprawują: Sejm i Senat, władzę wykonawczą: Prezydent RP i Radę Ministrów, a władzę sądowniczą: sądy i trybunały
Współcześnie zasada trójpodziału władz ma przede wszystkim znaczenie funkcjonalne i organizacyjne, dlatego też bardziej dostrzega się elementy współdziałania parlamentu i rządu, wzajemnego ich na siebie oddziaływania.
Prezydent sprawuje władzę wykonawczą przez odpowiedzialnych ministrów. Do jego kompetencji należy: reprezentowanie państwa w stosunkach międzynarodowych(Art. 133, ustęp 1), zwoływanie, odraczanie, zamykanie sesji Sejmu(Art.144), mianowanie i odwoływanie członków rządu, stosowanie prawa łaski(Art.139), zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi(Art. 134, ustęp 1). Tylko za zgodą Sejmu Prezydent może wypowiedzieć wojnę (Art.136), zawrzeć pokój oraz umowy handlowe i celne, a także inne, które trwale obciążałyby państwo pod względem finansowym lub zawierałyby przepisy obowiązujące obywateli lub też wprowadzające zmianę granic, a także przymierza. W stosunku do innych umów nie było tego rodzaju ograniczenia.
Prezydent może wydawać rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia, rozkazy i zakazy z możliwością zagwarantowania ich skuteczności środkami przymusu.
Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej(art. 134, ustęp 1)
Władzę wykonawczą sprawuje również Rada Ministrów, która prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej. Podstawowe zadania Rady można sprowadzić do trzech funkcji:
Pierwszą stanowią kompetencje Rady Ministrów związane z działalnością Sejmu. Należy tu prawo inicjatywy ustawodawczej. Obowiązkiem rządu było też składanie sprawozdania z wykonania budżetu i planu gospodarczego. Druga grupa obejmująca kompetencje o charakterze kierowniczo – koordynacyjnym w stosunku do całej administracji państwowej. Ważnym środkiem koordynacji i kierowniczego oddziaływania jest prawo stanowienia prawa. Rada Ministrów mogła to czynić w dwu formach – albo wydając rozporządzenia, albo w postaci uchwał. Rada Ministrów ma także prawo uchylania rozporządzeń i zarządzeń wydawanych przez ministrów. Trzecia funkcja obejmowała zadania o charakterze wykonawczym, do których należało wykonywanie ustaw, wydawanie na ich podstawie rozporządzeń wykonawczych, czuwanie nad zabezpieczeniem ochrony porządku publicznego, interesów państwa i praw obywateli.
Władzę ustawodawczą w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sejm i Senat.
Sejm sprawuje kontrolę nad działalnością Rady Ministrów w zakresie określonym przepisami Konstytucji i ustaw.
Sejm składa się z 460 posłów. Senat składa się ze 100 senatorów. Wybory do Sejm u i Senatu są: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, proporcjonalne.
Sejm i Senat są wybierane na czteroletnią kadencję.
Wybrany do Sejmu może być obywatel polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat. Natomiast do Senatu wybrany może być obywatel polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 30 lat.
Nie można kandydować jednocześnie do Sejmu i Senatu.
Sejm i Senat obradują na posiedzeniach.
Sejm ma przyznane następujące funkcje: ustrojodawczą, kontrolną i kreacyjną. Cechą polskiego parlamentu jest występowanie dość rozbudowanego systemu wewnętrznych organów izb. Stanowią go: marszałkowie, Prezydium, konwent Seniorów i komisje.
Funkcję ustrojodawczą spełnia wyłącznie Sejm i nie może jej przekazać w zastępstwie żadnemu organowi państwa. Do zmiany Konstytucji wymagane jest przy tym szczególne quorum(1/2 ogólnej liczby posłów) i większość kwalifikowana(2/3 głosujących).
Funkcja kontrolna Sejmu polega na przeprowadzenia dyskusji nad expose premiera, głosowanie w sprawie wniosków powołania i odwołania rządu lub poszczególnych jego członków, udzielanie rządowi absolutorium po rozpatrzeniu sprawozdania z wykonania budżetu i planu gospodarczego, działalność komisji sejmowych, a także interpelacje i zapytania poselskie. W ramach funkcji kreacyjnej, do Sejmu należy powoływanie i odwoływanie różnych organów państwowych: Rady Państwa, Rady Ministrów poszczególnych ministrów, Prezesa NIK, a także członków Trybunały Stanu, Trybunały Konstytucyjnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich. Do uchwalonej przez Sejm ustawy Senat ma prawo wnosić poprawki, które jednak Sejm może odrzucić większością głosów.
Rola Senatu była i jest niewielka.
Władzę sądowniczą sprawują: sądy i trybunały, które są władzą odrębną i niezależną od innych władz.
System polskiego sądownictwa tworzą :
1. Sąd Najwyższy
2. Sądy powszechne
3. Sądy szczególne
Zarówno Konstytucja jak i ustawa określają Sąd Najwyższy jako naczelny organ sądowy RP. Sąd Najwyższy jest organem złożonym i dzieli się na cztery izby: Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilną, Karną, Wojskową .
Sądami powszechnymi są: sądy rejonowe, sądy wojewódzkie, i sądy apelacyjne. Do właściwości sądów powszechnych należy: rozstrzyganie wszelkich spraw z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
Do sądów szczególnych, wyodrębnionych ze struktury sądów powszechnych w Polsce należą: Naczelny Sąd Administracyjny oraz Sądy Wojskowe.
Naczelny Sąd Administracyjny – sąd orzekający w sprawach skarg na decyzje administracyjne.
Sądy Wojskowe sprawują wymiar sprawiedliwości w Siłach Zbrojnych w sprawach karnych.
Wyróżniamy konstytucyjne zasady organizacji i funkcjonowania sądów.
Trybunał Konstytucyjny na podstawie obowiązujących przepisów konstytucyjnych i ustawowych realizuje trzy zasadnicze funkcje. Po pierwsze orzeka o zgodności z konstytucją aktów ustawodawczych oraz z konstytucją. Po drugie ustala powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw. Po trzecie orzeka o sprzeczności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Pierwsza i najważniejsza z wymienionych funkcji stanowi istotę kontroli konstytucyjności prawa( zgodność prawa z konstytucją). Pozostałe dwie funkcje należą do grupy uprawnień szeroko pojętej ochrony konstytucyjności i praworządności.Za naruszenie konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą: Prezydent RP, Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem orz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.
Odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą również posłowie i senatorowie.
Wyróżniamy również : ORGANY KONTROLI PAŃSTWOWEJ I OCHRONY PRAWA
Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej. NIK podlega Sejmowi.
NIK przedkłada Sejmowi:
1. analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej
2. opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów
3. informacje o wynikach kontroli, wnioski i wystąpienia określone w ustawie
4. NIK przedstawia Sejmowi coroczne sprawozdanie ze swojej działalności
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest w swojej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem, na zasadach określonych w ustawie.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji wydaje rozporządzenia, a sprawach indywidualnych podejmuje uchwały.
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.