Wiodąca i integrująca rola języka polskiego w nauczaniu początkowym

Edukacja językowa i literacka z metodyką

WIODĄCA I INTEGRUJĄCA ROLA JĘZYKA POLSKIEGO W NAUCZANIU POCZĄTKOWYM

Język jest to uporządkowany system znaków dźwiękowych (fonemy, głoski) lub graficznych (litery). Jest to zestaw umownych symboli wytworzonych w sposób naturalny przez człowieka, ich znaczenie zostało ustalone przez ludzi w wyniku konwencji. Język służy do porozumiewania się. Każdy naród posiada swój język narodowy, którym się posługuje.
Członkowie danej społeczności czują się w pewien sposób do niego przywiązani i starają się o nią dbać. Dla każdego z nas język jest czymś ważnym, tak jak to ujął w swoich słowach Czesław Miłosz: ?Język jest moją matką. I pewnie moim domem, z którym wędruję po świecie??.

Nadrzędną wartością edukacji polonistycznej w klasach początkowych jest nauka komunikatywnego posługiwania się przez dzieci w mowie i w piśmie językiem ojczystym ? językiem polskim. Język ma charakter funkcjonalny w stosunku do rzeczywistości poznawczej. Między językiem a rzeczywistością poznawczą istnieje jednoznaczne przyporządkowanie. Określona sytuacja rzeczywistości poznawczej wymaga adekwatnej tradycyjnie przyjętej w danym języku konstrukcji składniowej dla zakomunikowania tej sytuacji w kontaktach interpersonalnych. Rzeczywistość poznawcza składa się z elementów treści różnego rodzaju (przedmiotów, właściwości i cech tychże przedmiotów, czynności i stanów) oraz stosunków i zależności występujących w obrębie poszczególnych elementów treści.
Istotą edukacji polonistycznej jest proces poznawania znaków języka mówionego i pisanego w kontekście kontaktów dziecka ze światem zewnętrznym, otoczeniem społeczno-przyrodniczym. Bardzo ważna jest początkowa nauka czytania i pisania, następnie jej kontynuacja jest nauka mówienia w języku ojczystym, kontakt z tekstem literackim. Występują trzy elementy, wątki tematyczne określające zakres edukacji polonistycznej dzieci w młodszym wieku szkolnym:
? początkowa nauka czytania i pisania,
? kształcenie językowe
? kształcenie literackie.
Są to zarazem podstawowe treści dla kierunku edukacji polonistycznej, one wyznaczają ramy aktywności edukacyjnej nauczycieli i formy aktywności poznawczej dzieci.

Dziecko przekraczające po raz pierwszy próg szkoły cechuje okres pewnego przełomu rozwoju psychicznego, w którym jedne procesy dojrzewania na tym etapie kończą się, a drugie rozpoczynają. Moment wstąpienia do szkoły jest początkiem tego okresu, w którym dziecko kieruje się do świata obiektywnego, budząc i rozwijając swoje zainteresowania przyrodnicze. Chce ono poznać świat, który stanowi z nim nierozerwalną całość. Przez własne przeżycia, porównywanie własnej osoby z innymi dziecko zaczyna rozumieć swą odrębność w stosunku do otaczającego je świata. Po stwierdzeniu owej inności własnej osoby i otoczenia, z wrodzoną sobie ciekawością chce poznać wszystko, co stoi poza nim, chce dużo wiedzieć i dużo umieć. A więc wchodzi w okres najbardziej odpowiadający procesowi uczenia się.
Dzieci rozpoczynające naukę szkolną różnią się od siebie pod względem psychicznym i fizycznym. Wynika to z faktu, że do momentu rozpoczęcia nauki mały człowiek znajduje się pod opieką rodziny i najbliższego otoczenia. Z kolei te dzieci, które uczęszczają do przedszkoli nie są objęte nauką w pełnym tego słowa znaczeniu. Środowiska te przekazują dzieciom przyjęte przez siebie obyczaje, normy zachowania, elementy kultury osobistej. Uczy wykonywania określonych ról społecznych. W rodzinie dziecko przed pójściem do szkoły- zdobywa zasób utrwalonych wyobrażeń o świecie i ludziach, które przez całe życie będzie bezrefleksyjnie traktować jako oczywiste. Wiadomym jest fakt, iż z chwilą podjęcia nauki zmienia się zasadniczo tryb życia małego dziecka. Spotyka się ono z przepisami normującymi jego zachowanie, z pewnymi obowiązkami i pracą, które musi podjąć. W jego organizmie oraz psychice pojawiają się dalsze zmiany rozwojowe. Dzieci w młodszym wieku szkolnym mają zwiększone możliwości fizyczne i psychiczne.

Nabywanie przez dzieci rozpoczynających naukę szkolną umiejętności czytania i pisania jest podstawowym elementem tzw. edukacji polonistycznej w klasach początkowych. Umiejętność czytania jest integralnie związana z umiejętnością pisania, jednak najpierw dziecko zdobywa umiejętności czytania, później pisania.
Wyróżniamy trzy podstawowe elementy umiejętności czytania:
1. znajomość znaków języka pisanego,
2. umiejętność rozszyfrowania, tłumaczenia tych znaków,
3. zdolność ujmowania przy jednorazowym spojrzeniu na tekst napisany coraz większej liczby znaków graficznych.

Podstawowym zadaniem w zakresie rozwijania umiejętności czytania (techniki czytania, rozumienia czytanego tekstu) jest wrażenie oka dziecka do ujmowania podczas jednego skoku coraz większej liczby znaków graficznych.

Istotą umiejętności czytania jest zdolność dziecka do tłumaczenia albo rozszyfrowywania określonych znaków języka pisanego. Jedną z form pracy zmierzającą do podwyższenia zrozumienia czytanych tekstów jest integralne połączenie głośnego czytania z odpowiednią inscenizacją.
Następuje odnoszenie tekstu językowego, z natury mającego charakter symboliczny, do realnej rzeczywistości. Inscenizacja jest formą, która łączy różne elementy przedmiotów nauczania w klasach niższych: recytacja, śpiew, muzyka, tańce.
Inscenizując dzieci uczą się wyodrębniać zdarzenia, porządkują je w odpowiedniej kolejności, wyróżniają logiczne związki między obrazami, porównują postaci i oceniają ich postępowanie,
Wśród wielu cech dobrego czytania możemy wyróżnić płynność, poprawność, biegłość i wyrazistość (ekspresyjność).

Ważnym czynnikiem wpływającym na prawidłowy rozwój dziecka, decydującym o sukcesach w nauce szkolnej, jest prawidłowy rozwój analizatorów wzroku i słuchu. One to odgrywają bardzo ważną rolę w procesie poznawania otoczenia.
Na wszystkich lekcjach dziecko poznaje nowe treści między innymi poprzez ogląd i słowo.
Rozwój wzroku i słuchu dokonuje się w procesie nauczania oraz spontanicznej działalności dziecka. Narządy te pozwalają dziecku na dokładne poznawanie rzeczywistości, a więc na odbieranie różnorodnych wrażeń. Zarówno wrażenia wzrokowe, jak i słuchowe wchodzą w skład spostrzeżeń i rozwijają się wraz z nimi. Dziecko, rozwiązując zadania przed nim stojące, wykorzystuje różne spostrzeżenia.
Dzięki temu dzieci w wieku 7-10 lat potrafią dokonywać już uogólnień. Przyswajają pojęcia bardziej ogólne, które wyrażone są słowem. Na podstawie zdobytej w szkole wiedzy potrafią już wyciągnąć wnioski. Stąd też powiększają swój zasób pojęć, wiadomości i wyobrażeń o otaczającym je świecie. Wiąże się to z umiejętnością" uważnego słuchania wypowiedzi innych, rozumienia poleceń, swobodnego wypowiadania się w mowie potocznej, zamykania myśli w obrębie zdania. Wiadomym jest, że dziecko 7-letnie potrafi wypowiadać się na określony temat używając zdań nadrzędno-podrzędnych, skupionych wokół zdania głównego.

Mowa dziecka w wieku szkolnym dostępna jest obserwacji i badaniom w dwu postaciach:
1)w formie mowy ustnej, akustycznej (monologi dzieci, dialog, rozmowy dzieci między sobą, rozmowy dzieci z dorosłymi, głośne myślenie dziecka w toku wykonywanych badań, spontaniczne albo wywoływane dłuższe opowiadanie itp.),
2)w formie mowy pisanej. Pierwsza z nich, czyli mowa ustna rozwija się już w wieku po niemowlęcym. Dziecko w ciągu 2-go i 3-go roku życia potrafi posługiwać się elementarnym zasobem słów oraz komunikować się z innymi osobami poprzez kontakt werbalny. Początkowo posługuje się ono prostymi wyrazami lub krótkimi zdaniami, często pozbawionymi gramatycznej struktury oraz odpowiednich form fleksyjnych.
W okresie przedszkolnym dziecko poszerza zasób słownictwa o coraz to nowe słowa, które poznaje w związku z nowym otoczeniem. Potrafi już posługiwać się poprawnymi formami fleksyjnymi i gramatycznymi danego wyrazu oraz bez trudu porozumiewać się z innym. Natomiast dziecko wstępujące do szkoły potrafi wypowiadać się na dany temat za pomocą zdań nadrzędno-podrzędnych, skupionych wokół danego tematu. Używanie przez dziecko mowy wiązanej umożliwia analizę rzeczywistości oraz pozwala na przeprowadzenie rozumowania. Mowa jest więc narzędziem służącym do komunikowania się z najbliższym otoczeniem. Jej zakres słownictwa coraz bardziej rozszerza się i doskonali.
W trakcie nauki szkolnej dziecko zaczyna poszerzać swoje słownictwo, doskonalić mowę oraz zdobywać wiedzę o języku. Tu także zapoznaje się z drugą formą mowy-pisaną.

Język pisany to drugi język człowieka, z którym zapoznaje się dziecko. Wiąże się z nim wiele nowych reguł, które musi ono opanować. Mowa pisana, w odróżnieniu od ustnej, pozbawiona jest następujących elementów: intonacji, mimiki, gestów.Za jej pomocą nie można wyrazić uczuć, emocji ponieważ brak w niej działania. Aby dziecko sprawnie posługiwało się mową pisaną, musi posiąść umiejętność analizy i syntezy. Tutaj niezmiernie ważny jest prawidłowy rozwój analizatorów: słuchowego, wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego. Innymi ważnymi czynnikami w mowie pisanej są także:
? odpowiedni rozwój drobnych grup mięśniowych w dłoni i palcach oraz zdolność ich koordynacji;
? umiejętność dowolnego uważania;
? odpowiedni poziom rozwoju pamięci i szeregu nawyków należących do rzędu tzw. wyższych, jak ogólne zdyscyplinowanie(wyrażające się m.in. w umiejętności spokojnego siedzenia w ławce);
? stosowanie się do wskazówek nauczyciela.
Wszystkie wymienione elementy składają się na psychofizjologiczne podstawy procesu pisania. Warto dodać, że mowa pisana charakteryzuje się występującymi po sobie stadiami rozwoju. Są to: "
1. odwzorowywanie;
2. przepisywanie;
3. pisanie z pamięci;
4. pisanie ze słuchu:
a. utrwalające;
b. sprawdzające;
5. pisanie samodzielne.
Przez pierwsze trzy lata nauki dzieci opanowują pisanie stopniowo. Jest ono bardzo zbliżone u wszystkich uczniów. Dzieci w tym okresie naśladują i dokładnie odtwarzają wzory pisma, dlatego jest ono nazywane pismem szkolnym, sztucznym lub "dziecinnym". Stąd też w tym okresie wyróżnia się kilka etapów: pisanie w zakresie elementarnym-klasa I, pisanie swobodne-klasa II i III, pisanie płynne i sprawne-klasa III.
Treści polonistyczne dobierane do nauki czytania powinny odpowiadać psychice dziecka, jego zainteresowaniom. Istotną rolą jest język ? wyrazy powinny być łatwe do zapamiętania dla dziecka, prosta wymowa fonetyczna i graficzna, jednocześnie przemawiająca do jego wyobraźni
Dzieci w przedszkolu i klasach 1-3 mogą uczyć się pisać i czytać przy okazji wykonywania różnych przedmiotów, swoista i oryginalna jest także koncepcja graficzna oparta na koncepcji wychowania przez sztukę.
Reasumując, dziecko 7-letnie,które przekracza próg szkolny i rozpoczyna naukę, musi samo osiągnąć pewien poziom rozwoju fizycznego i psychicznego, który składa się na dojrzałość szkolną. Ona to jest niezbędna przy pokonywaniu zadań szkolnych nie tylko takich, o jakich mówi powyższy artykuł, ale wszystkich, z jakimi w czasie nauki spotyka się dziecko. Dojrzałość szkolna wyraża się w takim stopniu rozwoju fizycznego, umysłowego, społecznego i emocjonalnego, który czyni dziecko podatnym na oddziaływanie szkoły w postaci regularnej nauki.
Wybór środków dydaktycznych stosowanych na zajęciach zintegrowanych warunkują cele nauczania. Takie bezpośrednie powiązanie doświadczeń zmysłowo-motorycznych ułatwi dziecku obraz wycinka rzeczywistości przedstawiony w formie plastycznej (ilustracja, obrazek, cykl obrazków, lub sylweta).
Analizując treść obrazu, S. Frycie uważa, że: uczeń odtwarza swe własne przeżycia i doświadczenia niejako zatrzymane w czasie. Celem interpretowania treści obrazów wykorzystywanych w procesie kształtowania pojęć językowych jest rozwijanie wyobraźni i myślenia językowego. Dla uczniów u progu szkoły, ze względu na niski stopień myślenia abstrakcyjnego, łatwiejsze jest opanowanie nazw przedmiotów, ich cech bądź czynności w bezpośrednim spostrzeżeniu. Dziecko kojarzy konkretną sytuację z określonym słowem na podstawie dostrzeżonej właściwości bodźca. Trudniej jest mu zrozumieć i stosować w mowie wyrazy, które nie posiadają desygnatów lub nie oznaczają czynności lub cechy dostrzeganej bezpośrednio zmysłami. ARLETA
W opinii H. Baczyńskiej, obrazki ilustrujące pojedyncze słowa bogacą zasób rzeczowników. Są też podstawą wyróżniania przymiotnika towarzyszącego rzeczownikowi. Obrazki przedstawiające oddzielne przedmioty są również doskonałym materiałem do rozmaitych ćwiczeń logicznych, np. do klasyfikacji, układania zdań pojedynczych, do uściślania wyobrażeń zawartych w znaczeniu wyrazu.
Wprowadzenie obrazków jako materiałów bardzo atrakcyjnych dla uczniów, a jednocześnie stymulujących, bardziej od innych procesy poznawcze i kształcenie mowy, wymaga również wskazania dzieciom odpowiedniego słownictwa. Np. pod drzewem, pięknie pisze, Kasia i Marysia, itp.
Treści programowe, ustalając zadania związane z kształceniem języka dziecka, wskazują konieczność wzbogacania zasobu przyimków, spójników oraz przysłówków, które pozwolą wyrazić dostrzegane fakty i zależności występujące na obrazkach i historyjkach obrazkowych. To właśnie dynamiczna akcja sytuacji obrazkowej stwarza możliwość lepszego rozwoju mowy i myślenia, gdyż przedstawia wyobrażone w niej związki przestrzenne, czasowe, cel i obrazy działań.

Podobną rolę spełnia teatrzyk wycinanek gdzie, praca rozpoczyna się od scenografii. Na podstawie tekstu powstają projekty z dekoracji, kostiumy dla lalek, następnie układa się scenariusz z wykorzystaniem dialogów i monologów wyodrębnionych z tekstu.
Formą pracy, którą można stosować w celu zachęcenia uczniów do czytania książek jest przedstawianie im ilustrowanych katalogów albumowych, po opracowaniu lektury, uczniowie mogą także samodzielnie wykonać takie karty na lekcjach plastyki, następnie można je wykorzystać w bibliotece szkolnej.
Mając na uwadze fakt, że uczniowie klas początkowych spędzają dużą część czasu w domu, można wykorzystać pomoc rodziców w rozbudzaniu i rozwijaniu zainteresowań czytelniczych.
Aby dziecko poprawnie pisało pod względem ortograficznym czy stylistycznym, niezbędne jest prowadzenie ćwiczeń "w celu opanowania przez dzieci pisma czytelnego, kształtnego i płynnego. Ćwiczenia te dotyczą:
a. utrwalenia kształtów liter;
b. pisania płynnego liter złożonych z kilku elementów;
c. łączenia liter w wyrazie;
d. właściwego rozmieszczenia liter w wyrazie i wyrazów w linii;
e. nadawania pismu jednolitego pochylenia;
f. wyrabiania szybkości pisania".
Najwięcej czasu na te ćwiczenia przeznacza się w klasie pierwszej. W następnych ?klasach II i III- stosuje się ćwiczenia w kształtnym pisaniu, prowadzone systematycznie i okolicznościowo, które powinny doprowadzić do:
1. pisania liter z ich wszystkimi szczególnymi cechami;
2. prawidłowego łączenia, to znaczy pisania tak, jak tego wymaga sąsiedztwo liter(łączenie stykowe, przez kreskę, i łączenie naturalne);
3. pisanie liter w wyrazach ruchem możliwie nie przerywanym, lecz ciągłym;
4. przestrzegania proporcjonalnego układu liter w wyrazie(tzn. równej szerokości i wysokości znaków);
5. zachowania należytego odstępu między wyrazami;
6. nadawania literom równomiernego i jednolitego położenia prostego lub lekko pochylonego w prawo;
7. znacznego zwiększania szybkości pisania

Bibliografia

1. Baczyńska H., Metodyka języka polskiego w klasach 1-3 szkoły podstawowej. Wyd. 1. Warszawa 1985, WsiP.
2. R. Więckowski, Pedagogika Wczesnoszkolna. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1995
3. S. Frycie, Kształcenie literackie w okresie wczesnoszkolnym. WSP Warszawa1998.
4. J. Silberg, Nauka czytania przez zabawę. Liber. Warszawa 2005.
5. Lelonek M., Środki dydaktyczne. W: Lelonek M., Wróbel T. /red./ , Praca nauczyciela i ucznia w klasach I-III. Warszawa 1990.
6. Kulpa J., Więckowski R., Metodyka nauczania języka polskiego w klasach początkowych Warszawa 1983.
7. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972.
8. Wróbel T.(red.),Z zagadnień psychodydaktyki nauczania początkowego, Warszawa 1967.
9. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1977