Rzeźbiarze powierzchni Ziemi-pojęcia.

Czynniki zmieniające rzeźbę terenu:
Wewnętrzne: Ruch płyt litosfery Trzęsienia ziemi Wulkanizm Ruchy górotwórcze
Zewnętrzne: Siła grawitacji Działalność wody, lodu i wiatru
Człowiek: Wykopy, nasypy Budowa kanałów i zalewów

Wietrzenie fizyczne-zwane mechanicznym, powoduje kruszenie się skał. Na obszarach gdzie temperatura waha się, duży udział ma wietrzenie mrozowe. Woda wypełniająca szczeliny skał zamarzając, zwiększa swoja objętość, co prowadzi do rozsadzenia skały. Ten rodzaj wietrzenia powoduje niszczenie budynków, dróg i pomników. W niektórych strefach klimatycznych skały nagrzewają się w ciągu dnia i zwiększają swoja objętość. W nocy gdy jest chłodniej, skały te się kurczą. Proces ten często powtarzany powoduje zmniejszenie spoistości skał. Efektem jest łuszczenie się powierzchni skalnych lub rozpad ich składników na drobne ziarna. Ostre brzegi bloków skalnych ulegają zaokrągleniu w wyniku procesu łuszczenia. Wietrzenie powodują też sole krystalizujące w szczelinach skalnych oraz rozrastające się korzenie drzew.
Gołoborza(rumowiska skalne)-są skutkiem wietrzenia fizycznego.
Tempo wietrzenia fizycznego zależy od warunków klimatycznych i rodzaju skały.
Wietrzenie chemiczne-prowadzi do zmiany składu chemicznego skał. Z tego powodu staja się one mniej odporne na procesy niszczące efektem wietrzenia skaleni sa materiały ilaste, bogate w związki metali. Wapień wchodząc w reakcję z woda, ulega rozpuszczeniu. Ten rodzaj wietrzenia prowadzi do powstawania na obszarach wapiennych jaskiń i innych form. Wapienie jurajskie należa do skał szczególnie podatnych na wietrzenie chemiczne.
Czynniki przyśpieszające: wysoka temperatura, wilgotność(woda opadowa).
Ruchy masowe-proces przemieszczania się pod siłą grawitacji zwietrzeliny w dół stoku. Wyróżniamy: odpadanie, osuwanie i spełzywanie. Okruchy skalne, staczając się w dół żłobią w zboczu podłużne rynny zwane żlebami. Nagromadzony u ich wylotu materiał skalny tworzy stożki o charakterystycznym kształcie. Powszechnie występują one w Tatrach, gdzie nazywane sa stożkami piargowymi.
Osuwisko-powstaje gdy przesiąknięta wodą zwietrzelina osuwa się w dół stoku. Dzieje się tak również pod wpływem wstrząsów tektonicznych.
Spełzywanie-nazywamy tak procesy podobne do osuwania ale przebiegające dużo wolniej. W jego wyniku przemieszczają się w dół całe stoki.(wygięte drzewa)
Dolina-rezultat erozyjnej działalności rzeki.
Terasa-płaskie dno doliny, po którymś kiedyś znacznie wyżej niż obecnie płynęła rzeka.(erozja wgłębna).
Erozja wgłębna-polega na rozcinaniu przez rzekę podłoża i pogłębianiu doliny. W rezultacie profil poprzeczny doliny rzecznej przybiera kształt litery V. Proces ten dominuje w górnym odcinku rzeki.
Erozja boczna-powoduje przesuwanie się koryta rzecznego w prawo lub lewo w wyniku podcinania brzegów przez nurt. Dzieje się tak, ponieważ woda w rzece nie płynie w całym korycie z taką samą prędkością. Nurt podcina raz jedne raz drugi bok. Tak powstają malownicze meandry. Meandrująca rzeka odcina zakola tworząc starorzecza.
Ławice są skutkiem akumulacyjnej działalności rzeki.
Estuarium(ujście lejkowe) powstaje gdy rzeka wpada do morza o dużych pływach.(Garonna, Jangcy, Parana, Kongo)
Delta powstaje gdy rzeka niesie ze sobą dużo materiału i wpada do morza o małych pływach.(Wisła, Nil, Ganges, Niger)
Siła erozyjna i transportowa rzeki zależy od jej prędkości, ilości wody i rodzaju transportowanego materiału.
Woda opadowa rozpuszcza węglan wapnia zawarty w skale i powstaje forma krasowa.
Czas rozpuszczania skał zależy od ilości i rodzaju opadów.

Formy krasu powierzchniowego:
Żłobki krasowe-to skutek bezpośredniego oddziaływania wód opadowych na odsłonięte stoki skalne. Woda spływająca po powierzchni skał wapiennych tworzy podłużne bruzdy zwane żłobkami krasowymi.
Lejki krasowe-to owalne zagłębienia w skałach wapiennych. W ich dnie znajdują się szczeliny, przez które wnika woda opadowa.
Poljia- to rozległa, płaskodenna kotlina, ograniczona skałami wapiennymi. Tworzą ją łączące się lejki krasowe.
Mogoty-to ostańce krasowe, które nie uległy rozpuszczeniu przez wodę.
Ostaniec(maczugi, igły, bramy, okna)-to wzniesienie utworzone przez fragment skały, który w przeciwieństwie do swego otoczenia nie uległ erozji. Wyrasta z dna polji.
Formy krasu podziemnego:
Kominy
Korytarze
Jaskinie krasowe
Stalaktyt-rośnie z góry ku dołowi. Forma ta zawiera wewnętrzny kanalik, którym ścieka woda. Każda kropla zwisa przez pewien czas. Rozpuszczone w niej związki mineralne wytrącają się, tworząc kolejną warstewkę osadu.
Stalagmit-rośnie z dołu ku górze. Tworzą go spadające na ziemię krople wody zawierające minerały i wytrącają osad.
Stalagnat-powstaje z połączenia stalaktytu z stalagmitem.
Ponor-miejsce w którym woda wpada do jaskini
Wywierzysko- miejsce wypływu wody.
Doliny krasowe- powstają gdy zapada się strop jaskini.

Lodowce powstają powyżej granicy wiecznego śniegu.
Śnieg-szreń-firn-lód firnowy-lód lodowcowy
Firn-powstaje wskutek wielokrotnego topnienia i zamarzania śniegu.
Lód lodowcowy-powstaje gdy grubość firnu przekroczy 50 metrów.
Pole firnowe- miejsce w którym zachodzi przemiana śniegu w firn, a firnu w lód.
Język lodowcowy-tworzy się gdy spływające z pół firnowych masy lodowcowe łączą się.
Cyrk(kar)lodowcowy- półkoliste obniżenie w górnej części doliny górskiej, powstałe przez pogłębienie dawnego zamknięcia doliny przez lodowiec. W dnach karów mogą występować jeziora. Cyrki lodowcowe występują w miejscu dawnych pól firnowych.
Morena-materiał skalny niesiony przez lodowiec.
Morena czołowa-powstaje na skutek nagromadzenia się materiału na czole lodowca podczas postoju.
Morena boczna-wał tworzący się z boku jęzora lodowcowego, usypany z materiału pochodzącego ze zniszczonych zboczy.
Morena denna-tworzy się z materiału pozostającego po stopieniu lodowca. Pozostawia ja cofający się lodowiec. Dolna część to materiał niesiony na dnie lodowca, górna to materiał pozostały po stopieniu lodu. Mogą powstać na niej jeziora morenowe.
Pradolina-to wielkie podłużne obniżenie, którym odpływają wody z topniejącego lądolodu oraz wody rzeczne.
Dolina U-kształtna- powstaje po przekształceniu przez lodowiec doliny V-kształtnej. Dolina o bardzo stromych zboczach i płaskim dnie. Są nimi doliny lodowcowe. Spływający lodowiec urywa zbocza dolin i pogłębia dno.
Jeziora morenowe charakteryzują się rozwinięta linia brzegową, czyli licznymi zatokami, wyspami i półwyspami.
Oczka polodowcowe-powstały w wyniku wytopienia się bryły lodu.
Ozy-wąskie kręte wały których długość dochodzi do kilku kilometrów.
Stożek sandrowy-rozległy i płaski stożek napływowy zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych i wypłukanych przez wody pochodzące z topnienia lodowca.
Glacjał-okres zlodowacenia, charakteryzuje się ochłodzeniem klimatu i wzrostem opadów atmosferycznych.

Przyczyny powstawania pustyń:
Zwrotnikowa-stale wysokie ciśnienie wynikające z krążenia powietrza w strefie międzyzwrotnikowej. (Sahara, Wielka Pust. Wiktorii, Rub al. Chali)
Nadmorska-zimne prądy morskie(Namib, Atakama)
Kontynentalna-duża odległość od mórz i oceanów(Gobi, Kara-kum)

Pustynie dzielimy na:
Skalisto kamieniste(hamada) Żwirowe(serir) Piaszczyste(erg) Ilaste(takyr, playa)

Częstym zjawiskiem na obszarach pustynnych są wiry powietrzne(piaskowe, pyłowe), które mogą unosić drobne cząstki mineralne na wysokość 3000m.
W miejscach, których wiatr wywiewa drobne szczątki skalne, powstają zagłębienia terenu zwane nieckami deflacyjnymi. Jeżeli dno takiej niecki obniży się aż do poziomu wód gruntowych, możliwy jest rozwój roślinności i powstanie oazy. Niekiedy wywiewanie schodzi poniżej poziomu morza. Przykładem jest obniżenie Al.-Kattara w Egipcie.
Korazja-niszczenie powierzchni skalnej poprzez uderzanie w nią ziarnami piasku i okruchami skał. Skutkiem tego zjawiska są grzyby skalne.
Wydmy paraboliczne-środek tej wydmy porusza się szybciej niż ramiona.
Barchan-ramiona poruszają się szybciej niż środek.
Abrazja-niszcząca działalność morza( niszczenie wysokiego brzegu morskiego). W jej wyniku tworzą się klify. U podnóża klifu występują zagłębienia zwane niszami abrazyjnymi.
Fiordy-powstały gdy wody morskie wtargnęły w U-kształtne doliny polodowcowe
Riasowe-morze zalało doliny górskie.
Szkierowe-morze zalało obszar polodowcowy z licznymi pagórkami

Gleby strefowe np. czarnoziemy, gleby brunatne, gleby bielicowe
Gleby astrefowe mady, rędziny, gleby bagienne.
Ściółka, poziom próchniczny, poziom wymywania, poziom wmywania, zwietrzelina skały macierzystej, skałą macierzysta.

Rędziny-gleby na skałach wapiennych