Kontynent europejski ma swoje specyficzne problemy ludnościowe wyróżniające go spośród pozostałych kontynentów. Należy do nich obecnie najmniejsze tempo przyrostu ludności, wynika to nie tylko z małego przyrostu naturalnego, ale i ujemnego salda migracji. W ciągu minionego półwiecza Europa przeżyła wiele wstrząsów politycznych, I i II wojna światowa pociągnęły nie tylko wielomilionowe straty bezpośrednie zabitych , ale i straty pośrednie w zabitych , ale i straty pośrednie spowodowane zmniejszoną liczbą urodzeń oraz wyższą śmiertelnością na skutek złych warunków życia w czasie wojny. Średnie wieloletnie za lata 1963-69 wykazują że w Europie jest najniższy współczynnik urodzeń (18%), niemal dwukrotnie niższy od średniej światowej (33%). Afryka ma współczynnik urodzeń 2,5 razy wyższy niż Europa, inne kontynenty również przewyższają Europę pod tym względem.Współczynnik zgonów (10%) jest w Europie niższy od średniej światowej (14%), ale taki sam jak w Ameryce i Australii. Stąd też przyrost naturalny w Europie jest przeszło dwukrotnie niższy od przyrostu światowego.Wszystkie te przyczyny spowodowały, że udział Europy w zaludnieniu świata.zmniejsza się nieustannie.Wyniszczenia wojenne i emigracja wywarły wpływ na strukturę płci ludności. Większość krajów europejskich, a zwłaszcza uczestniczących w II wojnie światowej, miała dużą przewagę kobiet, dochodzącą w skrajnych przypadkach nawet do 124 kobiet na 100 mężczyzn. Takiego układu nie zdołał wyrównać nawet 25 – letni okres, w którym wśród noworodków przeważali chłopcy. W krajach, które nie brały udziału w wojnie proporcje są niewielkie i poza kilkoma wyjątkami przewagę liczebną mają kobiety. Te same przyczyny były powodem szczególnie dotkliwych strat w niektórych grupach wieku (mężczyźni zdolni do służby wojskowej), co spowodowało mniejszy udział roczników produkcyjnych. Na kontynencie europejskim również najbardziej zaawansowany jest proces starzenia się ludności. Tutaj postępy medycyny i opieki społecznej doprowadziły do znacznego wydłużenia się przeciętnej trwania życia, co spowodowało wzrost udziału najstarszych grup wieku, a więc liczbę ludności nieproduktywnej. Prócz przyczyn czysto demograficznych, również nierównomierny rozwój gospodarczy doprowadził do występowania regionalnych nadwyżek lub niedoborów siły roboczej, które z kolei wyzwalały zarówno stałe, jak i sezonowe migracje ludności. Tak więc specyfika demograficznego obrazu europy dotyczy procesów dynamiki i struktury ludności uwarunkowanych historycznie i mających swoje przyczyny w stosunkach społeczno – gospodarczych.
Rozwój i rozmieszczenie ludności
Europa jest małym kontynentem obejmującym zaledwie 7,7% powierzchni lądów, ale skupiającym 17,1% ludności świata (1973 r.). Jej udział w zaludnieniu świata był znaczny. W XIX w. Europa przeżyła rewolucję demograficzną, która dała podwojenie liczby ludności mimo bardzo dużej ekspansji migracyjnej na inne kontynenty. Wzrost ten był jeszcze silniejszy w początkach XX w., który przerwała I wojna światowa.
Wzrost ludności w latach 1920 – 1939 szacuje się na 56,6 miliona. Tempo wzrostu w poszczególnych krajach było nierówne. Kraje Europy pd. i wsch. miały wzrost niekiedy dwukrotnie większy od przeciętnego dla Europy. Wzrost zaludnienia krajów Europy pn. i Zach. Był niewielki i zamykał się w granicach 7 – 14%. Jedynie w Irlandii zanotowano spadek liczby mieszkańców. W konsekwencji zaszły zmiany w rozmieszczeniu ludności Europy, na rzecz wzrostu udziału ludności krajów Europy Wsch.. Duże straty poniosła Europa podczas II wojny światowej, oceniane są na 13,6 milionów, przy czym szacunek ten nie jest zbyt ścisły ze względu na poważne zmiany granic państw europejskich oraz silne procesy migracyjne. W latach 1950 – 1971, ludność Europy wzrosła o 114 milionów mieszkańców. Oznacza to wzrost 2,5 razy większy niż w stuleciu między 1650 – 1750 rokiem , natomiast niewiele mniejszy niż w stuleciu między 1750 – 1850 r.
Czołową pozycje wśród państw europejskich, pod względem ludności zajmuje ZSRR (część europejska). Z 188 milionów mieszkańców.
W 1973 r. na drugim miejscu znajduje się NRF –59,9 milionów (1973). Polska zajmuje siódmą pozycję – 33,4 miliony mieszkańców.
Inna będzie kolejność jeśli za podstawę porównania przyjmiemy gęstość zaludnienia, średnia w Europie wynosi 62 mieszkańców na kilometr kwadratowy. Najgęściej zaludnione są państwa:
- Europy zach.:
· Holandia – 329
· Belgia – 320
· NRF –242
· Wielka Brytania – 229
Niższa dla naszego kontynentu jest gęstość zaludnienia w krajach Europy pn.:
· Szwecja – 18
· Finlandia – 2
· Norwegia – 12
· Islandia – 2
Jedynym wyjątkiem w Europie zach. jest Irlandia – 43
Trudne warunki środowiska geograficznego, szczególnie klimat i rzeźba terenu przyczyniają się do niskiej gęstości zaludnienia Europy pn. oraz obszarów górskich. Nie wyklucza to większych skupisk ludności na obszarach bogatych w minerały lub obszarach turystyczno – uzdrowiskowych.
Charakterystyczną cecha Europy jest wielki rozwój miast, w których skupia się przeszło 60% ludności kontynentu. Rośnie nie tylko liczba miast, ale gwałtownie przyrasta ludność dużych miast, za które uważa się miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców. Proces urbanizacji ma w Europie długą tradycję i w ciągu dziejów przechodził wiele zmian. Współcześnie powszechnemu wzrostowi liczby ludności miejskiej towarzyszy rozwój wielkich miast wchłaniających pobliskie mniejsze miasta i okoliczne wsie.W ten sposób powstają wielkie aglomeracje, otoczone miastami satelitami, bądź też konurbacje, czyli zespoły miast zgrupowane na niewielkiej przestrzeni często bezpośrednio sąsiadujące z sobą, powiązane więzami produkcyjnymi i gospodarczymi. Po II wojnie światowej tempo wzrostu ludności miejskiej było szybsze niż ludności wiejskiej. Odbywało się to przede wszystkim drogą napływu ludności ze wsi do miast, a także przez włączenie w granice miast okolicznych terenów wiejskich i nadawanie praw miejskich wsiom.
Większość krajów europejskich charakteryzuje przewaga ludności miejskiej. Na czoło wysuwają się:
- Belgia
- Wielka Brytania
- Szwecja
- NRF, gdzie udział ludności miejskiej przekroczył 80%. Wysoki odsetek ludności miejskiej występuje ponadto w:
- Danii
- Holandii
- Islandii
- NRD
- Francji.
Kraje Europy pd. i wsch. są stosunkowo mniej zurbanizowane, do wyjątkowo mało zurbanizowanych należą:
- Portugalia
- Jugosławia
- Albania.
Ruch naturalny ludności
Gwałtowny wzrost zaludnienia na początku XIX w. Zaczął się od zmniejszania śmiertelności. Następstwem rewolucji przemysłowej była rewolucja demograficzna, która dzięki opanowaniu plagi głody i chorób, przy wysokiej stopie urodzeń przyniosła wysoki przyrost naturalny. Wojny światowe niosły za sobą nie tylko olbrzymie straty w ludziach, ale i obniżenie rodności. Po wojnach następowały procesy kompensacji urodzeń, poprzedzone wzrostem liczby zawieranych małżeństw, co dawało przejściowy wzrost przyrostu naturalnego.
W większości krajów stopa urodzeń przekracza 20 na 100 mieszkańców, a w Albanii, Jugosławii i w Polsce nawet 30. W dwunastu krajach współczynnik urodzeń był wyższy niż przed wojną, mi. we:
- Francji
- Austrii
- Szwajcarii
- Norwegii
- Albanii.
Przyczyny obniżania się współczynnika zgonów należy upatrywać w dalszych postępach medycyny, organizacji higieny publicznej i sukcesach w walce ze śmiercią wśród najmłodszych. O ile w latach 1935 – 1939 w wielu krajach na 1000 żywo urodzonych dzieci umierało w pierwszym roku życia ponad 100, o tyle obecnie maksymalne wartości notujemy w:
- Portugalii – 45
- Jugosławii –43
- Rumunii – 38, a zatem przeszło dwukrotnie niższe od maksymalnych przedwojennych.
Polska mimo poważnych osiągnięć należy wciąż do krajów europejskich o dość wysokim współczynniku zgonów niemowląt.
Wszystkie kraje Europy z wyjątkiem NRD i NRF wykazują dodatni przyrost naturalny, a w szeregu krajów Europy zach. i środkowej jest on obecnie wyższy niż przed II wojną światową. Wyższy przyrost miały również niektóre państwa Skandynawskie oraz Europy pd., zwłaszcza Hiszpania. Przyrost naturalny ludności w Polsce (1973) wynosił 9,6% i był niższy niż przed wojną. Do krajów o najwyższym przyroście należy:
- Rumunia – 11,2%
- Hiszpania – 10,7%
- Jugosławia – 9,3%,
skrajnie wysoki przyrost naturalny jest w Albanii – 27,8% w 1969 roku.
Struktura płci i wieku ludności
W europejskim kręgu kulturowym występują wyższe urodzenia chłopców niż dziewcząt, niemniej na skutek szybszego wymierania mężczyzn oraz strat wojennych obserwujemy przewagę liczebna kobiet.
Do krajów, gdzie notuje się przewago mężczyzn należą:
- Albania – 51,4%
- Islandia, Irlandia, Bułgaria, Szwecja – 50%
W większości krajów Europy udział mężczyzn waha się w granicach – 48,5 – 49,5%.
W Polsce chociaż straty wojenne były duże udział mężczyzn wynosi – 48,6%.Generalnie można stwierdzić, że kraje Europy wsch. mają niski udział mężczyzn spowodowany stratami wojennymi. Ciekawym przykładem może być Portugalia – 48,2%, gdzie niski odsetek mężczyzn spowodowany był ich emigracją. W przeciwieństwie do Irlandii z której w znacznym stopniu emigrowały kobiety.
Struktura wieku ludności i jej cech analizujemy trzy grupy wieku:
- przedprodukcyjna uznajemy młodzież w wieku 0 – 19 lat. Maksymalny jej udział występował pod koniec lat sześćdziesiątych w
· ZSRR – 38%
· Jugosławii, Polsce, Finlandii, Holandii, Portugalii, Rumunii – 35%
Bardzo niski był natomiast w krajach:
· Europy środkowej – 31%
· Wielkiej Brytanii, Bułgarii, Szwecji – 28%
- produkcyjna, która mieści się w przedziale wieku 20 – 64 lata w poszczególnych państwach waha się w granicach od 50% do 60%. Najniższy występuje w:
· ZSRR - 50%
· Następnie w Holandii, Jugosławii, Polsce, wysoki w takich krajach jak:
· Szwecja
· Wielka Brytania
Wysoki odsetek ludności w wieku produkcyjnym jest korzystny dla gospodarki, niemniej niski udział młodzieży może wpłynąć na ograniczenie procesów reprodukcji w przyszłości.
- poprodukcyjna ludzie po 65 roku życia. Wskazuje na zaawansowanie procesu starzenia się społeczeństwa. Większość krajów Europy charakteryzuje się dojrzałością demograficzna, a najstarsze społeczeństwa występują w:
· NRD – 17%
· Austrii, Szwajcarii, Belgii – 14%
Ponadto wiele krajów ma powyżej 10% ludności w wieku poprodukcyjnym.Najmniej zawansowany proces starzenia się występuje w:
· Hiszpanii
· Portugalii
· Jugosławii
· Rumunii
· Finlandii
Polska z udziałem 9% należy do grupy państw o stosunkowo małej liczbie ludzi starych.
Skład narodowościowy
Większość współczesnej ludności Europy stanowi mieszaninę czterech typów antropologicznych, zwanych rasami:
- Nordyczna - występuje koło M. Północnego i M. Bałtyckiego.
- Laponoidalna – rozrzucona na arktycznych peryferiach Europy oraz w Europie środkowej od Siedmiogrodu po Francję
- Armenoidalna – występuje w zach. części Płw. Bałkańskiego oraz częściowo na Płw. Pirenejskim i Apenińskim, śródziemnomorskiej
- Dominującej – w zach. części basenu M. Śródziemnego oraz we wsch. części Płw. Bałkańskiego.
- Paleoeuropeidalne - są charakterystyczne dla ludów ugrofińskich występujących w pn. – wsch. Europie.
Powyższe zróżnicowanie rasowe jest oparte na cechach fizycznych budowy ciała i czaszki, karnacji skóry, barwie oczu i włosów.Te cechy nie mogą jednak służyć dla wyróżnienia narodowości, chociaż w pewnych przypadkach istnieją zbieżności występowania typów antropologicznych przez określone narody.Pod względem językowym Europa jest dość jednolita, większość bowiem jej mieszkańców należy do rodziny indoeuropejskiej. Ponad 90% ludności europejskiej wchodzi w skład trzech grup językowych rodziny indoeuropejskiej:
· słowiańskiej
· romańskiej
· germańskiej
Z innych na uwagę zasługują rodziny:
· uralska
· turecka
W skład grupy słowiańskiej, zajmującej Europę Wsch., wchodzą:
- Rosjanie
- Ukraińcy
- Polacy
- Białorusini
- Czesi
- Bułgarzy
- Serbowie
- Chorwaci
- Słowacy
- Słoweńcy
- Macedończycy
- Bośniacy
- Czarnogórcy
- Łużyczanie
Narody romańskie zamieszkują Europę pd. oraz zach. i należą tu:
- Francuzi
- Włosi
- Hiszpanie
- Portugalczycy
- Rumuni
- Walonowie
- Retoromanie
- Mówiący po włosku i francusku Szwajcarzy
Grupa germańska zamieszkuje znaczną część Europy pn., pd. – zach. i środkowej.W jej skład wchodzą:
- Niemcy
- Anglicy
- Austriacy
- Szwedzi
- Norwegowie
- Duńczycy
- Holendrzy
- Flamandowie
- Islandczycy
- Luksemburczycy
- Mówiący po niemiecku Szwajcarzy.
Do innych grup rodziny indoeuropejskich należą:
- Bałtowie
- Celtowie.
Z innych grup należy wspomnieć o:
· Grekach
· Albańczykach.
Do rodziny języków uralskich należą ugrofinowie zamieszkujący głównie wsch. i pn. – wsch. Europę należą do niej:
- Węgrzy
- Finowie
- Karelowie
- Estończycy
- ZSRR
Rodzina języków tureckich obejmuje głównie tereny między Wołgą a Uralem w ZSRR oraz niewielkie skupiska w pd. – wsch. Europie. Zupełnie odrębną grupę językową stanowią Baskowie, zamieszkujący w zach. części Pirenejów.
Granice państw europejskich niekiedy nie pokrywają się z granicami etnicznymi ani językowymi, tym niemniej w Europie, bardziej niż na innych kontynentach można mówić o państwach narodowych. Po I, a zwłaszcza po II wojnie światowej na skutek zmian terytorialnych, masowych przesiedleń oraz eksterminacji niektórych grup narodowościowych, zwłaszcza Żydów, nastąpiło znaczne ujednolicenie struktury etnicznej państw.Europy środkowej i wsch. Należy podkreślić, że procesy współczesnych migracji z jednej strony, a procesy asymilacji z drugiej bezustannie modyfikują układ przestrzenny stosunków narodowościowych i językowych Europy.
Struktura zawodowa
Europa obok Ameryki pn. i Australii należy do kontynentów, gdzie najdalej posunięty jest proces industralizacji. Obecnie do wyjątków należą kraje, gdzie więcej niż połowa zawodowo czynnych pracuje w rolnictwie i leśnictwie. Należą do nich między innymi:
- Jugosławia
- Grecja
- Rumunia
Na przeciwległym biegunie stoją:
· NRF – 8,9
· Belgia – 4,6
· Wielka Brytania – 2,8 z unikalnie niskim w skali światowej odsetkiem zatrudnionych w tym dziale produkcji.Należy podkreślić, że maksymalne zatrudnienie jest w przemyśle i rolnictwie. Do krajów o najwyższym udziale czynnych zawodowo w przemyśle należą bowiem obok NRF:
- Szwajcaria
- Wielka Brytania
- Czechosłowacja
- NRD
Coraz większą rolę odgrywa zatrudnienie w pozostałych sferach działalności, zwłaszcza w usługach kosztem zmniejszania się liczby czynnych zawodowo nie tylko w rolnictwie i leśnictwie, ale także w przemyśle.