Jaskinia Raj i Zygmuntówka

Jaskinia Raj - położona w Górach Świętokrzyskich jest uważana za najpiękniejszą jaskinię w Polsce. Jest ona również jedną z największych atrakcji turystycznych regionu Gór Świętokrzyskich. Jej nazwa - Raj jest przeciwieństwem znajdującej się w pobliżu wcześniej odkrytej, ubogiej jaskini, zwanej Piekło. Bogactwo i uroda jaskini polega na tym, że znajdują się w niej nacieki skalne o różnorodnych, niezwykłych kształtach. Zwisające ze stropu sople to stalaktyty, natomiast sople wyrastające z dna ku górze to stalagmity. Draperie na ścianach jaskini Raj są także naciekami tworzącymi oryginalne wzory. Robią one ogromne wrażenie na zwiedzających. Wybierając się w Góry Świętokrzyskie należy koniecznie zwiedzić to niecodzienne miejsce.

Wyjątkowa jaskinia Raj została przypadkowo odkryta w roku 1963 przez mieszkańców okolicznych wsi. Dwa lata później, aby zabezpieczyć jaskinię przed zniszczeniami jej wejście zamknięto kratą. W jaskini przeprowadzono badania, podczas których znaleziono ślady obecności człowieka sprzed 50-60 tysięcy lat oraz szkielety takich zwierząt jak niedźwiedź, żubr, mamut czy piżmowół. W roku 1972 jaskinię udostępniono publicznie dla turystów.

Jaskinia Raj jest otwarta dla zwiedzających w okresie od stycznia do listopada, w godzinach od 10.00 Do 17.00, Z wyjątkiem poniedziałków. Można ją podziwiać jedynie pod opieką przewodnika w grupach maksymalnie 15 - osobowych.

Jaskinia Raj jest typową jaskinią krasową rozwiniętą w wapieniach. Choć niewielka, wyróżnia się wśród polskich jaskiń bogatą i dobrze zachowaną szatą naciekową. Należy do nielicznych w kraju jaskiń oświetlonych elektrycznie (oświetlenie światłowodowe) i udostępnionych do zwiedzania pod opieką przewodnika.
W pawilonie wejściowym urządzona została wystawa muzealna przedstawiająca prehistoryczne obrazy życia codziennego. Jest jaskinią niewielką, o łącznej długości korytarzy wynoszącej 240 metrów. Temperatura wewnątrz jaskini jest stała i wynosi 9 stopni. Jaskinia Raj wyróżnia się dobrze zachowaną szatą naciekową. Korytarze powstały w dewonie ok. 350 mln lat temu. W późnym trzeciorzędzie i czwartorzędzie jaskinia powiększała się. Zamieszkiwana była przez neandertalczyków. W ciągu ostatnich tysięcy lat wejście do jaskini zostało całkowicie zasypane (co zapewne ochroniło szatę naciekową jaskini).

Od 1972 roku jaskinia udostępniona jest do zwiedzania pod opieką przewodnika. Zainstalowane jest oświetlenie elektryczne. Długość trasy wycieczkowej to 180 m. Rozpoczyna się w muzeum, gdzie wystawione są znaleziska z jaskini np. kawałki narzędzi, kości zwierząt. Znajdują się też tutaj figury woskowe przedstawiające neandertalczyków, jacy mogli mieszkać kiedyś w tym miejscu. W samej jaskini można obejrzeć różne formy naciekowe, czasem o oryginalnych kształtach, jak stalaktyty, stalagmity, kolumny naciekowe i perły jaskiniowe, jeziorka i pola ryżowe.

Korytarze jaskini wytworzone zostały w wapieniach środkowego dewonu, które ok. 360 milionów lat temu powstały na dnie płytkiego morza. Rozwój jaskini zachodził w kilku etapach, głównie pod koniec trzeciorzędu i w czwartorzędzie.
Długość naturalnych korytarzy jaskini - 240m
Długość sztucznego chodnika - 40m
Długość trasy turystycznej we wnętrzu jaskini - 150m
Temperatura we wnętrzu jaskini - 8-10 C
Wilgotność - Powyżej 95%

Wejście do jaskini prowadzi sztolnią wykonaną w miejscu, gdzie znajdował się dawny otwór jaskini, który w ciągu ostatnich tysiącleci został całkowicie zasypany naturalnym osypiskiem ze zbocza.

HISTORIA

Jaskinia Raj została odkryta w latach 1963/64. Ze względu na bogatą szatę naciekową, walory naukowe i dydaktyczne objęta jest ochroną jako rezerwat przyrody, jest też chronionym stanowiskiem archeologicznym. Udostępnienie jaskini zapewniło trwałe zabezpieczenie jaskini i jej szaty naciekowej, a ponadto umożliwiło przeprowadzenie ważnych badań naukowych. Otwarcie jaskini dla ruchu turystycznego nastąpiło w 1972 roku.

1963 - Józef Kopeć i Feliks Wawrzeńczak podczas wydobywania wapienia w łomiku na zboczu wzgórza Malik przypadkowo natrafili na prowadzącą w głąb skały szczelinę, przez którą wkrótce potem do jaskini przedostali się kilkunastoletni chłopcy z pobliskiej Sitkówki, dokonując pierwszych zniszczeń szaty naciekowej. Odkrywcy szczeliny zasypali ją blokami skały, aby uniknąć ewentualnych wypadków.

1964 - Powtórnymi, świadomymi odkrywcami jaskini byli uczniowie Technikum Geologicznego z Krakowa (Bohdan Bałdun, Zbigniew Bochajewski, Włodzimierz Łucki i Wojciech Pucek). Podczas letniej praktyki terenowej przedostali się przez szczelinę do wnętrza jaskini, zwiedzili ją i zachwyceni jej pięknem oraz bogactwem nacieków nazwali jaskinię Rajem. Kilka dni później zwiedzili powtórnie jaskinię wraz z prowadzącą praktykę nauczycielką Mirosławą Boczarową. Otwór wejściowy był maskowany, a fakt istnienia jaskini utrzymywany w tajemnicy. O dokonanym znalezisku poinformowano Ryszarda Gradzińskiego z Sekcji Speleologicznej Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, z którym ponownie odkrywcy zwiedzili jaskinię, wykonując jej plan i dokumentację fotograficzną.

1965 - w styczniu członkowie zarządu Sekcji Speleologocznej - R. Gradziński, K. Kowalski, W. Szymczakowski - zwiedzili jaskinię. O odkryciu zawiadomiono Państwową Radę Ochrony Przyrody oraz Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i zaczęto zastanawiać się nad sposobami jej trwałego zabezpieczenia. W czerwcu do prasy kieleckiej przeniknęły bliższe informacje o istnieniu jaskini, co spowodowało masowe, niekontrolowane zwiedzanie i przyniosło szereg zniszczeń. Zbigniew Rubinowski i Tymoteusz Wróblewski z Oddziału Świętokrzyskiego Instytutu Geologicznego doprowadzili do tymczasowego zabezpieczenia jaskini przez zamknięcie kratą szczeliny wejściowej.

1966 - w porozumieniu ze Stefanem Kozłowskim z Państwowej Rady Ochrony Przyrody ustalono, że najwłaściwszym sposobem trwałej ochrony jaskini będzie udostępnienie jej dla ruchu turystycznego, pomimo wiążących się z tym zniszczeń szaty naciekowej podczas budowy trasy dla zwiedzających. Koło Naukowe Geodetów Studentów AGH wykonało mierniczy plan jaskini i jej otoczenia. Grupa kieleckich inżynierów (J. Medyński, M. Pamuła, K. Stąpor pod kierunkiem Z. Rubinowskiego i T. Wróblewskiego) opracowała wstępny projekt udostępnienia jaskini i związanych z tym prac.

1967 - 10 lipca Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach zdecydował o objęciu jaskini ochroną jako stanowiska archeologicznego.

1968 - 5 października Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego utworzył rezerwat przyrody "Jaskinia Raj", obejmujący jaskinię i jej najbliższe otoczenie.

1967-1972 - Prace górnicze, budowlane i instalacyjne w jaskini i jej otoczeniu, połączone z naukowymi badaniami osadów wypełniających dno jaskini: archeologicznymi, paleontologicznymi, geologicznymi.

1972 - 10 maj uroczyste otwarcie jaskini dla ruchu turystycznego

7 października Państwowa Rada Ochrony Przyrody powołuje Naukowy Komitet Opiekuńczy Rezerwatu Przyrody "Jaskinia Raj", którego głównym zadaniem jest czuwanie nad właściwą eksploatacją jaskini jako obiektu turystycznego.

MAPA JASKINI

1 Sztolnia wejściowa
2 Sala studentów
3 Korytarz niedostępny
4 Sala stalaktytowa
5 Mostek
6 Sala kolumnowa
7 Szyb
8 Sala wysoka
9 Komora złomisk

OPIS TRASY

Długość trasy turystycznej wynosi 180 metrów i rozpoczyna się w pawilonie, gdzie zorganizowana jest wystawa muzealna wprowadzająca turystów w tematykę krasu. Można zobaczyć tu znalezione w namulisku krzemienne narzędzia pracy człowieka neandertalskiego, zamieszkującego jaskinię ok. 50.000 lat temu, a także szczątki prehistorycznych zwierząt - mamuta, nosorożca włochatego, niedźwiedzia jaskiniowego - będących obiektem polowań i szukających w jaskini schronienia. W muzeum odtworzone zostało obozowisko rodziny neandertalskiej z trzema naturalnej wielkości postaciami.

Z pawilonu, do wnętrza jaskini prowadzi sztuczna sztolnia o długości 21 metrów. Pełni ona rolę śluzy zabezpieczającej mikroklimat jaskini. Tuż za nią znajduje się obszerna Komora Wstępna łącząca trzy ciągi korytarzy jaskini. W górnej części komory usytuowany był otwór, którym odkrywcy dostali się do jaskini. Kolejna - Komora Złomisk - jest największą salą w jaskini. Widać tu ogromne głazy, które oderwały się od stropu, a później zostały pokryte naciekami. Na uwagę zasługuje kolumna naciekowa o nazwie Harfa, prześwitująca po podświetleniu. Następnie 40 metrowy, sztuczny tunel rozszerza się i przechodzi do Sali Kolumnowej, w której znajdują się pełne uroku kolumny naciekowe i stalaktyty, w ścianach liczne skamieniałości koralowców, zaś dno pokrywają jeziorka, misy martwicowe i pola ryżowe. Wielką rzadkością są pizoidy, czyli luźne nacieki w kształcie kulek, zwane perłami jaskiniowymi. Przerzucony nad niewielkim jeziorkiem mostek prowadzi do Sali Stalaktytowej. Występują tu setki stalaktytów w różnych stadiach rozwoju. Ich liczba sięga ponad 200 szt./m2. Na spągu występują stalagmity oraz nacieki zespolone, tworzące ciekawe formy, np. kolumnę naciekową zwaną "Pagodą". Kolejnym fragmentem jaskini jest Sala Wysoka ze stropem - 8 m ponad poziomem chodnika. Przechodząc dalej ponownie trafiamy do Komory Wstępnej, zamykając pętlę trasy turystycznej.

Zygmuntówka Góry Świętokrzyskie, perm

Utwory permskie w Górach Świętokrzyskich leżą niezgodnie na sfałdowanych w czasie ruchów waryscyjskich skałach niższej części paleozoiku obrzeżając je cienkim pasem od zachodu i północy. Są to w zdecydowanej przewadze skały okruchowe. Zazwyczaj nie osiągają dużych miąższości (zwykle poniżej 100 m) i nie budują większych wzniesień. Jednym z niewielu wyjątków jest Czerwona Góra (326 m n.p.m.) w Grzbiecie Bolechowickim, położona w odległości ok. 3 km na północny-wschód od Chęcin. Na południowym stoku wzgórza znajduje się eksploatowany do niedawna, słynny kamieniołom Zygmuntówka. Zarówno nazwa kamieniołomu, jak i wydobywanych w nim skał - zlepieńców zygmuntowskich - pochodzi od imienia króla Zygmunta III Wazy. W roku 1643 na Placu Zamkowym w Warszawie ustawiono jego pomnik na kolumnie wykonanej z monolitu wykutego w tym kamieniołomie (zastąpiono ją w 1885 roku wykonaną z granitoidu fińskiego a tę z kolei, zniszczoną w czasie ostatniej wojny - granitoidową pochodzącą ze Strzegomia). Kamieniołom Zygmuntówka został założony w miejscu, w którym na zerodowanej powierzchni wapieni dewońskich północnego skrzydła synkliny gałęzickiej leżą z dużą niezgodnością kątową odsłaniające się w kamieniołomie grube (do 6 m) warstwy zlepieńców nachylone pod kątem ok. 10 stopni w kierunku południowo-wschodnim. Osiągają one tutaj największą w G. Świętokrzyskich miąższość - prawie 150 m.

Historia eksploatacji zlepieńca zygmuntowskiego

W wyrobisku "Zygmuntówka" eksploatowane były zlepieńce permskie zaliczane do tzw. marmurów świętokrzyskich, ponieważ do tej grupy zalicza się wszystkie skały węglanowe regionu dające się szlifować i polerować. Zlepieńce są skałą osadową okruchową, zbudowaną z okruchów skalnych (w tym wypadku otoczaków wapiennych i dolomitycznych) zlepionych spoiwem kalcytowym. Spoiwo to jest dosyć charakterystyczne ponieważ w swoim składzie oprócz CaCO3 zawiera tlenki żelaza które nadają mu czerwono-krwisty kolor co po oszlifowaniu i wypolerowaniu daje niepowtarzalny efekt. Otoczaki natomiast mają barwę od jasno szarej do czarnej. Na zdjęciu przedstawionym na rysunku 1 widać fragment zlepieńca w złożu oraz wypolerowaną płytkę ze zlepieńca zygmuntowskiego. W Polsce było
to jedno z nielicznych miejsc eksploatacji tego typu surowca. Wiek zlepieńca

zygmuntowskiego po przebadaniu spoiwa określono na perm]. Trudno określić dokładnie początki eksploatacji zlepieńców zygmuntowskich. Wiadomo jednak że początki eksploatacji surowców budowlanych na tym terenie to okres budowy zamku w Chęcinach czyli przełom XIII i XIV wieku. Eksploatacje w samej Zygmuntówce można datować na okres nieco późniejszy, a mianowicie wiek XVI, o czym świadczy płyta w przedsionku Kieleckiej Katedry, datowana na rok 1583. Rozkwit eksploatacji na tym terenie to okres panowania Zygmunta III Wazy (1566-1632) kiedy to eksploatowane były okoliczne złoża jak Zelejowa, Szewce, Ołowianka i Kajetanów, a więc zapewne i Zygmuntówka. Temu też królowi złoże zawdzięcza swoją nazwę, a właściwie jego synowi Władysławowi IV (1632-1648), który to postawił pierwszą kolumnę Zygmunta III Wazy wykonaną z materiału pochodzącego z obecnej Zygmuntówki. Kolumna wyciosana została z monolitu skalnego, przetransportowana do Wisły i spławiona rzeką do Warszawy. Kolumna stanęła w Warszawie w 1644 roku. Stała tam przez blisko 250 lat. W 1885 roku ze względu na zły stan techniczny, spowodowany niską odpornością zlepieńca na czynniki atmosferyczne zastąpiona została kolumną z granitu fińskiego, która z kolei zniszczona została podczas II Wojny Światowej w 1944 roku. Obecnie zrekonstruowana kolumna wykonana została z granitu strzegomskiego. Właśnie ze względu na tą kolumnę kamieniołom stanowi ciekawy obiekt historyczny, zasługujący na poświęcenie mu większej uwagi. Po II wojnie światowej eksploatacja zlepieńca zygmuntowskiego prowadzona była przez Pińczowskie Zakłady Kamienia Budowlanego w ramach Kopalni Wapienia Zbitego "Zygmuntówka". Eksploatacji zlepieńca zaprzestano w 1993 roku. Obecnie wyrobisko pozostawione jest bez widocznej rekultywacji. Przytoczone fakty z historii eksploatacji regionu i złoża wydają się być wystarczające do rozważenia możliwości ciekawego zagospodarowania tego terenu. Dodatkowym atutem wyrobiska jest jego malownicze usytuowanie, a także ciekawy kształt i wygląd stanowiący o atrakcyjności obiektu.