Symboliczny interakcjonizm. Socjologia humanistyczna.
Socjologia humanistyczna jest określana także mianem socjologii rozumiejącej. Zainteresowanie socjologii humanistycznej obejmuje wiele zróżnicowanych teorii, których jednak wspólną osią pozostaje zainteresowanie przeżyciami jednostek. Jest to socjologia antynaturalistyczna, co oznacza, iż odrzuca pogląd, iż rzeczywistość społeczna jest częścią przyrody, uznaje ją jako samą w sobie (sui generis), ale powinna być jednak poddawana analizie. Teoria interakcjonizmu symbolicznego należy do szerszego paradygmatu tzw. socjologii, interpretatywnej, nawiązującej do tradycji socjologii humanistycznej. Obok teorii strukturalno - funkcjonalnej i teorii konfliktu uznawana jest za główną teorię socjologiczną XX w. Teoria ta zakłada, że rzeczywistość społeczna wyłania się z interakcji - oddziaływań wzajemnych między jednostkami i zbiorowościami, kształtowanych przez znaczenie komunikatywne za pośrednictwem symboli. Znaczącą, symboliczną interakcję uznawali za podstawę rzeczywistości socjo-kulturowej tacy wybitni socjologowie okresu międzywojennego, jak Pitirim Sorokin, Florian Znaniecki i Robert M. Maclver, jednakże za twórcę teorii interakcjonizmu symbolicznego uważa się Herberta Blumer'a - amerykańskiego socjologa, ucznia G. H. Meada. Podejście Blumera charakteryzuje budowanie indukcyjnej teorii zachowań i wzorów interakcji oraz położenie nacisku na badanie procesów interpretacji i definiowania sytuacji przez działające jednostki, przy użyciu metody obserwacji, niektórych metod badawczych stosowanych w naukach biologicznych i wywiadu nieustrukturalizowanego. W 1937 r. użył on terminu "symboliczni interakcjoniści" na określenie tych badaczy życia grupowego ludzi, którzy odrzucają podejście deterministyczne w postaci różnych odmian naturalizmu, jak też determinizm kulturowy niezmiennych znaczeń i wartości właściwy strukturalizmowi. Świat ludzki jest środowiskiem symbolicznym aktywnie tworzonym, utrzymywanym i przekształcanym przez uczestników życia społecznego - jak wskazywał to Blumer w trzech podstawowych założeniach interakcjonizmu symbolicznego;
1) ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy;
2) znaczenia pochodzą z interakcji;
3) znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.
Interakcjonizm symboliczny wyrósł na gruncie filozofii amerykańskiego pragmatyzmu Charlesa S. Peirce'a, Williama Jamesa, Johna Deweya, a przede wszystkim George'a H. Meada, którego koncepcje rozwinął Blumer. Prekursorami tej teorii byli szkoccy filozofowie moralności: David Hime, Adam Smith i Adam Ferguson, którzy zapoczątkowali studia nad sympatią jako zdolnością do komunikacji z innymi i nad nabywanymi nawykami. Teoria ta jest kontynuacją tradycji tzw. szkoły chicagowskiej (1892 - 1935), zwłaszcza badań Williama I. Thomasa i Floriana Znanieckiego nad definiowaniem sytuacji oraz Roberta E. Parka nad zachowaniami zbiorowymi, a także Charlesa H. Cooleya nad jaźnią społeczną. Interakcjonizm symboliczny przyjął także pewne wątki neokantyzmu wraz z Georga Simmla koncepcją badań form uspołecznienia, tzn. typowych form interakcji, którą upowszechnił uczeń Simmla - Park. Antystrukturalne pojmowanie przez Simmla społeczeństwa jako wydarzenia zbieżne było z tezami pragmatyzmu społecznego. W rozwoju interakcjonizmu symbolicznego obok szkoły chicagowskiej, której przewodził Blumer, wykształciła się szkoła z Iowy pod kierunkiem Manforda Kuhna. Grupa ta przyjęła "logikę weryfikacji" w badaniach, które skupiły się na operacjonalizacji Meada koncepcji jaźni, głównie przy użyciu tzw. Twenty Statement Test, zbliżając się do metodologii konwencjonalnej. Szkoła z Iowy pod przewodnictwem Coucha w dalszym rozwoju przeszła do badań aktualnych interakcji, poszukując uniwersalnych zasad i form działań w postaci tzw. teorii społecznej koordynacji.
Instytucjonalnym wyrazem żywotności interakcjonizmu symbolicznego jest Society for the Study of Symbolic Interaction, założone w Stanach Zjednoczonych w 1975 r., organizujące doroczne Annual Stone Symposium. Organem SSSI jest kwartalnik "Symbolic Interaction". Wydawany jest także rocznik "Studies in Symbolic Interaction" oraz nowe czasopismo - "Qualitative Methodology".
Charakterystyka symbolicznego interakcjonizmu:
Interakcja jest fundamentalnym procesem stanowiącym podstawę społecznej rzeczywistości. Istotą interakcji jest wysyłanie przez organizmy funkcjonujące we własnym środowisku, sygnałów i gestów, które określają jego sposób działania. Interakcja zachodzi wówczas, gdy:
- jeden organizm wysyła znaki, wykazując aktywność w swoim środowisku
- inny organizm widzi te znaki i reagując na nie, zmienia swój sposób postępowania, wysyłając zarazem swoje sygnały
- pierwszy organizm rozpoznaje owe sygnały i zmienia pod ich wpływem swoje działanie.
Znaki i gesty są najistotniejszym nośnikiem interakcji.
Ludzie wchodzą ze sobą w interakcje w szczególny i jedyny w swoim rodzaju sposób. Znaki, które człowiek wysyła, odczytuje, odbiera i na które reaguje, mają charakter symboliczny, ponieważ znaczą to samo zarówno dla wysyłającego jak i dla odbierającego. Można powiedzieć, że są to znaki kulturowe. Dzięki naszemu mózgowi potrafimy nadawać wspólnie uzgodnione znaczenia dosłownie wszystkim naszym działaniom- mowie, mimice, pozycjom ciała, odległości, jaką zachowujemy wobec innych, stylowi ubierania się, czesania i niemal każdemu gestowi, jaki wykonujemy. Dlatego też, przebywając z ludźmi, czujemy się jak na scenie, ponieważ gdzieś w nas tkwi wiedza o tym, że inni odczytują nasze gesty oraz interpretują nasze zachowanie. Zdolność do odczytywania symbolicznych gestów pozwala człowiekowi na wchodzenie w rolę, czyli przyjmowanie czyjejś roli. Odczytując gesty innych ludzi, potrafimy wyobrazić sobie siebie na ich miejscu; możemy przyjąć ich punkt widzenia i przewidzieć, co zrobią. Każdy z nas w każdej sytuacji przyjmuje czyjąś rolę, ale najczęściej nie zdajemy sobie z tego sprawy, póki nie znajdziemy się w jakiejś szczególnie trudnej sytuacji, w której ważne jest dla nas dosłownie każde wypowiedziane słowo i każdy gest wykonany przez innych.
Interakcja symboliczna zachodzi w sytuacji, gdy poznajemy normy odpowiadające jakiejś sytuacji, czyli przyjmujemy role innych lub ich punkt widzenia, po to by wiedzieć, jak reagować. Dzięki tej interakcji włączamy się w kulturę, jej wartości, przekonania i normy. Z drugiej strony, właśnie dzięki przyswojeniu sobie symboli kulturowych możemy przyjmować czyjeś role i w ten sposób uczymy się radzić sobie z innymi ludźmi, zajmując różne pozycje wynikające z przynależności do określonych struktur społecznych. A zatem, gdybyśmy nie potrafili posługiwać się symbolami kulturowymi i wchodzić w role innych, interakcja byłaby bardzo utrudniona, a społeczeństwo mogłoby się rozpaść.
Trzema podstawowymi dla interakcjonizmu symbolicznego kategoriami analizy są: jaźń, interakcja i społeczeństwo. Teoria ta ma wariant psychospołeczny w postaci najbardziej "socjologicznej" psychologii społecznej, opartej na Meada koncepcji jaźni społecznej, kształtowanej w toku interakcji ze znaczącymi partnerami, z którymi komunikacja odgrywa kluczową rolę w procesie socjalizacji. Podstawowy, socjologiczny wariant interakcjonizmu symbolicznego stawia w centrum nie jaźń, lecz samą interakcję i rolę komunikacji w procesie tworzenia społecznych związków. Człowiek żyje w świecie symbolicznym, w którym staje naprzeciw obiektów wyposażonych w znaczenia. Definiowane znaczenia sytuacji działania jest podstawowym procesem, w który osoba działająca jest aktywnie zaangażowana. Jest to ciąg dawania sobie wskazówek, czyli nieustannego identyfikowania obiektów i oceniania ich ważności ze względu na zamierzone działanie. Świadomość tworzy się w społecznym procesie oddziaływania i komunikacji z innymi. Jednostka nie jest polem oddziaływania sił biologicznych czy psychologicznych ani biernym obiektem wpływów organizacji społecznych. Jest wyposażona w jaźń, czyli zdolność udzielania sobie wskazówek i konwersacji z samą sobą. Jest aktywnym podmiotem ("ja") i obiektem dla samej siebie ("mnie"), w konwersacji "ja - mnie" zdolnym konstruować własną linię działania. Jednostka włączona jest przede wszystkim w interakcyjny proces odwzajemniania gestów. Nie ma żadnego uprzedniego uposażenia. Dopiero w procesie przyjmowania i tworzenia ról zyskuje koncepcję siebie, obraz siebie i tożsamość.
Interakcja symboliczna czy inaczej - interakcja interpretacyjna oznacza przede wszystkim takie działanie społeczne, w którym dwie osoby oddziałują na siebie w procesie komunikacji, modyfikując nawzajem swoje zachowanie. Ludzie nie reagują, lecz interpretują nawzajem swoje działania. Interakcja ma, więc charakter symboliczny, ponieważ polega na wymianie przekazów komunikacyjnych między uczestnikami występującymi na zmianę w roli ich nadawców i odbiorców. Wszelkie interakcje, w których partnerzy nawzajem odczytują znaczenia swoich działań, są interakcjami symbolicznymi. Koncepcja znaczenia nawiązująca do pragmatyzmu umieszcza je w procesie komunikowania, w samych aktach mówienia i działania. Symboliczno - interakcyjna koncepcja znaczenia obejmuje jego aspekt poznawczy, komunikacyjny i dramaturgiczny, tzn. sposoby postrzegania obiektu, komunikowania o nim i działania wobec niego.
Interakcja symboliczna stanowi część koncepcji działania społecznego jako działania połączonego lub kolektywnego, tj. polegającego na dostosowaniu odrębnych linii działań za pomocą procesu interpretacji, w którym uczestnicy nawzajem udzielają sobie wskazówek, co do swoich linii postępowania. Kluczowa dla interakcjonizmu symbolicznego jest koncepcja definicji sytuacji. Jej najważniejszy aspekt to rozpoznanie ról dzięki procesowi przyjmowania roli, tj. wskazywania i odkrywania spójnych wzorów działania, które mogą być utożsamiane z pewnymi typami osób działających. Interakcja symboliczna zawiera interpretację, czyli stwierdzenie znaczenia działania czy wypowiedzi drugiej osoby i definicję, czyli udzielenie wskazówek innej osobie, jak ma działać. Analiza prawidłowości takiej bezpośredniej interakcji prowadzić ma do ustalenia cech i zasad rządzących interakcjami o narastającej anonimowości, między wieloma partnerami oraz grupami.
Relacja między jednostką a społeczeństwem oznacza fundamentalny wzajemny związek między działaniem społecznym jednostek a formami społecznej organizacji. Związek ten jest obustronny i realizuje się za pośrednictwem wspólnych symboli. Grupa, bowiem jest przede wszystkim pewną liczbą osób pozostających we wzajemnej komunikacji. Społeczeństwo pojmuje się raczej jako kolektywne działanie aniżeli jako organizację społeczną. Jest ono działaniem połączonym wielu partnerów interakcji symbolicznych. Regularności form organizacji społecznych są rezultatem negocjacji znaczeń pomiędzy działającymi i dostosowania linii działania jednostek. Społeczeństwo jawi się w tym ujęciu jako ustawiczny proces interakcyjny. W centrum uwagi stoją niezinstytucjonalizowane działania połączone - zachowania zbiorowe, ruchy społeczne, problematyczne sytuacje życia zbiorowego i proces koordynacji działań radzących sobie z nimi grup. Grupowe życie ludzi składa się z działań połączonych, których narzędziem są interakcje symboliczne. Interakcja "ja" i "mnie" tworzy jaźń. Oddziałujące na siebie jaźnie wchodzą ze sobą w interakcje symboliczne. Społeczeństwo jest procesem, w którym poprzez interakcje symboliczne dochodzi do koordynacji działań wielu jednostek. Społecznej struktury nie można, więc oddzielać od społecznej zmiany. Organizacja społeczna stanowi ramy, w których mają miejsce społeczne działania, lecz nie jest ich determinantą. Interakcjonizm symboliczny, uznając istnienie strukturalnego kontekstu interakcji, przyjmuje, że kształtują go interakcje i nie należy go reifikować, przedstawiając tak, jak gdyby miał charakter autonomiczny. Struktury są wynikiem działań podtrzymujących rutyny. Struktury społeczne (organizacyjny wymiar społeczeństwa) nie determinują działań, lecz tylko strukturalizują sytuacje. Dlatego właściwszy jest termin "organizowanie" niż "organizacja". Wszakże istnieje wiele sytuacji nie ustrukturalizowanych albo niejednakowo interpretowanych przez ich uczestników, stanowiących dziedzinę zachowań zbiorowych.
Interakcjonizm symboliczny występuje przeciw metodologii pozytywistycznej, przeciwko absolutnemu metodologicznemu obiektywizmowi, według którego życie społeczne może być badane niezależnie od potocznej wiedzy, jaką posługują się ludzie w codziennym życiu. Symboliczny interakcjonizm wprowadził koncepcję metodologii "naturalistycznej", która zasady postępowania badawczego określa zgodnie z naturą empirycznego świata społecznego. Chodzi tu o podstawową cechę grupowego życia ludzi, jaką jest wzajemne oddziaływanie kształtowane przez interpretowanie sytuacji działania. Interakcjonizm symboliczny odrzuca zawężone pod wpływem scjentyzmu rozumienie metodologii. Występuje przeciw redukowaniu jej do procedur ilościowych. Interpretowanie i definiowanie w życiu grupowym wytycza granice stosowania analizy zmiennych. Celem symbolicznego interakcjonizmu jest, więc stworzenie ugruntowanej empirycznie adekwatnej teorii życia społecznego, spełniającej wszystkie funkcje wyznaczane teorii przez ogół metodologów: zapewniającej rozumienie, wyjaśnienie, przewidywanie i kontrolę faktów. Interakcjonizm symboliczny pojmuje metodologię jako zbiór zasad rządzących postępowaniem we wszystkich fazach badania naukowego, a nie tylko ograniczonych do etapu zbierania danych. Schemat postępowania badawczego wyklucza zarówno strategię hipotetyczno - dedukcyjną, jak i wąsko indukcyjną. Centralną rolę w badaniu naukowym pełnią pojęcia - elementy pierwotnego obrazu badanej rzeczywistości; terminy, za pomocą, których określa się problemy; kategorie wskazujące typ poszukiwanych danych i jednocześnie służące do ich interpretacji. Socjolog posługuje się pojęciami uwrażliwiającymi w przeciwieństwie do pojęć definicyjnych, tj. takich, które mają precyzyjne odniesienie, ściśle wyznaczony zakres desygnatów. Ponieważ programowo pojęcia mają mieć raczej charakter uwrażliwiający, a nie operacjonalizujący, interakcjonizm symboliczny skupia uwagę na logice odkrycia - na tworzeniu koncepcji i tez, a nie na ich weryfikacji.
Interakcjonizm symboliczny formułuje dwie ważne dyrektywy będące konsekwencją najogólniejszej przesłanki, wskazującej na symboliczny wymiar rzeczywistości społecznej. Pierwsza z nich głosi konieczność uwzględniania w badaniach punktów widzenia ludzi działających, sposobów definiowania przez nich sytuacji działania ujawnianych w procesie komunikacji. Stąd w interakcjonizmie symbolicznym waga dokumentów osobistych - zwłaszcza biografii - jako źródła danych. Druga dyrektywa każe równocześnie badać "otwarte" formy oddziaływania, uwzględniać sytuacyjny aspekt działań, tj. warunki, miejsce, czas interakcji. Znaczenia komunikowane przez działających należy rozpatrywać w powiązaniu z kręgami społecznymi, do których oni należą. Jakkolwiek dopuszczalne są tu wszelkie wiarygodne narzędzia, to pierwszorzędnym źródłem wiedzy dającym dostęp do aktualnego doświadczenia uczestnika życia społecznego jest obserwacja uczestniczącą.
Interakcjonizm symboliczny przyczynił się do rozwoju jakościowych metod badań socjologicznych. Model dostosowania perspektyw działających uczestników w sytuacji społecznej zaowocował rozwojem mikrosocjologii koncentrującej się wokół koncepcji: interakcji, kontekstów świadomościowych, socjalizacji, tworzenia znaczeń, ról i tożsamości
Interakcjonizm symboliczny przezwyciężył ograniczenia strukturalno - funkcjonalnej koncepcji roli wiążącej ją ze statusem, wprowadzając pojęcia: przyjmowania i tworzenia roli oraz tożsamości, koncepcji siebie, obrazu siebie, scalania roli i osoby, dystansu do roli, prezentacji jaźni, obsadzania w roli. Jednocześnie przyjęcie za punkt wyjścia nie indywidualnego działania, lecz skoordynowanych oddziaływań i kolektywnego tworzenia znaczeń pozwala interakcjonistom symbolicznym pojmować problematykę makrosocjologiczną. W empirycznym polu badań interakcjonizm symboliczny obecny jest zwłaszcza w socjologii rodziny, socjologii edukacji, socjologii dewiacji (w postaci teorii naznaczenia społecznego), socjologii stosunków rasowych, zachowań zbiorowych, organizacji i pracy, medycyny oraz religii- zwłaszcza socjologii konwersji religijnej.
Interakcjonizm symboliczny wystąpił przeciw normatywizmowi, teleologizmowi, kulturowemu determinizmowi teorii strukturalno - funkcjonalnej. Dokonał radykalnego, mikrosocjologicznego "przekładu" koncepcji społeczeństwa na symboliczną interakcję, podejmując próbę przezwyciężenia dychotomii mikrosocjologii i makrosocjologii. Nie działanie normatywnie regulowane i nie działanie celowe, lecz podstawowe procesy dostosowania działań partnerów w procesie wzajemnej interpretacji swych gestów mają stanowić podstawę systemu społecznego. Interakcjonizm symboliczny zastąpił, zatem normatywizm skrajnym interpretacjonizmem, argumentując, że nie normy i reguły są podstawą procesu społecznego, lecz proces społeczny jest podstawą tworzenia norm i reguł. Jest to jednocześnie stanowisko sytuacjonizmu. Definicja sytuacji nie jest wcześniej strukturalnie czy kulturowo zdeterminowana, lecz może być kształtowana dopiero w procesie interakcji i komunikacji.
Interakcjonizm symboliczny dziedziczy zalety i ograniczenia pragmatyzmu, z którego się wywodzi. Ogniskuje uwagę na procesie komunikacji i na znaczeniu sytuacyjnym, jednakże teza, że wszystkie znaczenia ustalane są w toku interpretacji, kwestionuje autonomię systemów kultury, np. poznawczych lub estetycznych, względem społeczeństwa i jest swoistą odmianą socjologizmu. Skupienie uwagi na interpretacji, na procesach poznawczych, prowadziło do zaniedbania aksjologicznego wymiaru życia społecznego, podejście analityczne zaś, poszukiwanie powszechnych, typowych form - do nieuwzględniania kulturowego i historycznego kontekstu zjawisk społecznych.
Interakcjonizm symboliczny proponuje realistyczną teorię nowoczesnego społeczeństwa, w którym życie grupowe ludzi wystawiane jest na próbę coraz to nowych sytuacji. Znaczenia tych sytuacji są konstruowane kolektywnie. Odrzuca, zatem nieuniknione skutki urządzeń strukturalnych. Podkreśla nieustanny proces definiowania i redefiniowania schematów demokratycznych instytucji społecznych. W związku z tym jest jednakże krytykowany za przecenianie procesów negocjacji, a niedocenianie struktur dominacji.
Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, według, której kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Interakcjonizm symboliczny, w socjologii humanistycznej próbuje wyjaśniać całokształt życia społecznego przy pomocy procesów interakcji międzyludzkich, czyli wzajemnych oddziaływań. Kładzie on zasadniczy nacisk na subiektywizm oraz rolę symboli, uniezależniając analizę od kontekstu historycznego. Socjologia humanistyczna interesuje się jednak nie wszelkimi oddziaływaniami wzajemnymi jednostek, które maja miejsce w życiu społecznym, ale tylko takimi, które maja charakter świadomościowy. O interakcji społecznej możemy mówić jedynie wówczas, gdy jednostka uwzględnia w swoim działaniu możliwe reakcje innych jednostek i stara się na nie wpłynąć. Interakcja ta nie jest prostym następstwem bodźców i reakcji na nie, czyli zasadniczo o działania świadome nakierowane na innych członków społeczeństwa. Jednym z kierunków współczesnej socjologii humanistycznej jest fenomenologia społeczna, kierunek w wywodzący się z fenomenologii Husserla, czy także myśli Maxa Webera i symbolicznego interakcjonizmu. Kierunek ten koncentruje się na badaniu świadomości, gdyż uważa, że rzeczywistość społeczna nie ma charakteru obiektywnego, ale stanowi wytwór myślenia i działania uczestniczących w niej ludzi. Uważa on, że w pracy naukowej należy się skupić na analizie tzw. myślenia potocznego, przyjmującego przekonanie o realności świata.
