Pańszczyzna jako metoda produkcji w społeczeństwie agrarnym – uwarunkowanie i skutki.

Pańszczyzna jako metoda produkcji w społeczeństwie agrarnym – uwarunkowanie i skutki.


Pańszczyzna jest formą renty odrobkowej (renta feudalna). Polegała ona na przymusowej pracy chłopa na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za zezwolenie na użytkowanie przez nich ziemi. W Polsce ten rodzaj „zapłaty” upowszechnił się wraz z powstaniem gospodarki folwarcznej w XV wieku. Pańszczyzna to źródło bezpłatnej podaży siły roboczej.

W społeczeństwie agrarnym człowiek był głównym źródłem energii, w tym znaczeniu, że jeśli ktoś potrzebował działania wymagającego użycia energii to zatrudniał człowieka. Jasna rzecz, że człowieka nie postrzegano tylko jako jedyne źródło energii, ale również jego wiedza była ceniona w społeczeństwie agrarnym. Nauka wówczas była także inaczej postrzegana, bowiem nauka była retoryką, gramatyką, logiką, muzyką i tak dalej, a ich uzupełnieniem rzemiosło: stolarstwo, kowalstwo, garncarstwo, szewstwo itd. Tylko nieliczna grupa społeczeństwa agrarnego miała dostęp do nauki w tym „lepszym” znaczeniu – głównie mnisi i arystokraci. Wiedza była przekazywana przy pomocy ksiąg (wtedy rzadkich i kosztownych) bądź przez, toczone na klasztornych krużgankach, naukowe dysputy.
Jeśli chodzi o wiedzę praktyczną, to dysponowali nią rzemieślnicy. Przekazanie jej było dość proste: czeladnik uczył się przez naśladowanie swojego mistrza. Wiedza mistrza była nieprzekazywalna pośrednio - czeladnik musiał terminować bezpośrednio u mistrza w celu zdobycia wiedzy. Najważniejszą cechą społeczeństwa agrarnego było skupienie w rękach mistrza trzech ról: twórcy, użytkownika i przekaziciela wiedzy. Był on bowiem twórcą nowych technologii, czyli twórcą wiedzy; był wytwórcą produktów i usług, czyli użytkownikiem wiedzy, był też nauczycielem czeladnika, czyli przekazicielem wiedzy. Mistrzom jednak specjalnie nie zależało na przekazywaniu czeladnikom swojej wiedzy.

Nie potrafiliby pewnie wyrazić we współczesnej formie prawa popytu i podaży, ale doskonale rozumieli, że przekazanie wiedzy oznacza wzrost konkurencji na rynku, a to z kolei - redukcję ich dochodów. Jak widać, to właśnie brak przekazu wiedzy blokował rozwój społeczeństwa agrarnego.
Ten wzorzec życia (agrarny) właściwy jest osiadłym społecznościom rolniczym, żyjącym z uprawy ziemi.
W Polsce pańszczyzna stała się dominującym sposobem zapłaty za użytkowanie gruntu. Gospodarka folwarczna gwałtownie się rozwijała i największym problemem było zapewnienie narzędzi i siły roboczej. Początkowo możliwa była libertacja, dzięki której możliwe było wykupienie się spod władzy pana za pewną sumę pieniędzy. Z czasem jednak i to zostało zakazane.
Pańszczyzna wykształciła się w Europie w okresie feudalnym. W Polsce feudalizm natomiast można podzielić na cztery okresy:
1. wczesnofeudalny: do połowy XII w.
2. gospodarki czynszowej: od połowy XII do połowy XV w.
3. gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej: od połowy XV do połowy XVIII
4. kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej: od połowy XVIII (reforma uwłaszczeniowa) do połowy XIX w.
Gospodarka folwarczno – pańszczyźniana ; czynniki powstania folwarku szlacheckiego:
Zapotrzebowanie na zboże w Europie Zachodniej.
Okres pokoju, szlachta zajmowała się rozwojem swojej gospodarki.
Przywileje gospodarcze : 1374 rok – przywilej Koszycki Ludwika Węgierskiego,
1423 rok – statut warcki Władysława Jagiełły,
1496 rok – statuty Piotrowskie Jana Olbrachta. W 1496 roku chłopi zostali ograniczeni szeregiem zapisów w statutach piotrkowskich. Tylko jeden syn chłopski mógł opuścić wieś w celach zarobkowych lub związanych z nauką ( po zakończeniu pracy lub nauki musiał wrócić do wsi, by uzyskać dokument od pana nadający mu pełną wolność ). Konstytucja z roku 1509 wprowadzała zasadę, że zgodę na kształcenie musi dać pan i ma się ono rozpocząć przed 12 rokiem życia. Ustalono także, że tylko jeden chłop opuści wieś rocznie. Ograniczono również możliwość przemieszczania się ludzi luźnych ( nie mających zatrudnienia i stałego miejsca pobytu ) do miast w celach zarobkowych. Szlachcie chodziło o zatrzymanie na wsi jak największej ilości osób zdolnych do pracy.
Te postanowienia oznaczały stopniowe przytwierdzanie chłopa do ziemi. Dawniej chłop mógł opuszczać wieś jeśli zagroda była dobrze oporządzona, pola zasiane, a wszystkie powinności wobec pana uregulowane. Nowe przepisy ograniczyły i tak w sumie skromne możliwości legalnego opuszczenia wsi.
1520 rok – sejm w Toruniu i Bydgoszczy – ustalono minimalny wymiar obowiązków
pańszczyźniany w wysokości 1 dnia z łanu w tygodniu.
Folwark szlachecki stanowił gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi, będący gospodarstwem własnym szlachcica, uprawiany bezpośrednio przez poddanych chłopów. Liczył do 20 łanów, gdzie 1 łan to około 17 ha; był samowystarczalnym gospodarstwem – zatrudniano w nim rzemieślników, budowano browary, gorzelnie; zespoły folwarków znajdujące się w niedalekiej odległości wspólnie zarządzane tworzyły tzw. Klucze.
Koncentracje ziemi przez szlachtę poprzez zakupy nowych ziem, włączenie gromadzkich (łąk i pastwisk), zagospodarowanie nieużytków, zagarnianie sołectw, włączanie tzw. Pustek, czyli łanów chłopskich nie zagospodarowanych przez gospodarzy z powodu np.bezpotomnej śmierci, zbiegostwa itp.
Wzrost wymiaru pańszczyzny w II połowie XVI wieku – 2 dni z łanów w tygodniu:
Pańszczyzna sprzężona, polegająca na uprawie ziemi przez chłopów (kmieci) przy pomocy własnych narzędzi oraz przy użyciu własnych zwierząt.

Kmieć ze swojego gospodarstwa wielkości 1 łana kmieć mógł osiągnąć około 6600 kg zboża, z tego 3300 mógł sprzedać. Dawało mu to sumę około 32 złotych. Być może z produkcją hodowlaną ( którą sprzedał ), jego dochody wynosiły blisko 35 złotych. Sumy te wydawano na narzędzia, ubrania, obuwie a i zapewne spłacano nimi długi. Na ówczesnej wsi było również dużo chłopów gospodarujących na mniejszych półłanowych gospodarstwach - ich liczba wykazuje tendencje wzrostową. Dochody takiego kmiecia były znacznie niższe niż gospodarza pracującego na gospodarstwie jednołanowym. Dochód osiągany ze sprzedaży około 800 kg zboża ( tylko tyle pozostawało po oddaniu wszelkiego typu zobowiązań, przygotowaniu zboża na siew, spożyciu w gospodarstwie domowym ), wynosił w przybliżeniu 8 złotych. Tak więc sytuacja materialna kmieci była dość zróżnicowana. Analiza wyglądu zabudowań chłopskich to potwierdza - kmieć gospodarujący na większym obszarze miał większą chałupę. Na Pomorzu Gdańskim i ziemi chełmińskiej bogatych kmieci gospodarzących na 2 - 4 łanowych gospodarstwach nazywano gburami. Na poszczególnych ziemiach polskich widać znaczne zróżnicowanie wielkości gospodarstw uprawianych przez kmieci. W Wielkopolsce i na Mazowszu średnio o wielkości 1 łana ( około 17 ha ) lub półłanowe, w Małopolsce rozdrobnione - ćwierćłanowe. Ulegały one zmniejszeniu z następujących powodów : podziałów związanych z dziedziczeniem, niemożności obrobienia własnego gospodarstwa przy wzrastającej pańszczyźnie.
Pańszczyzna piesza, polegająca na skłanianiu bezrolnych chałupników, komorników oraz zagrodników, do pracy u pana.
Pańszczyzna wydziałowa, tzw.jutrznia, polegająca na określeniu obszaru, który miał być uprawiany i z którego zbierano zboże. (Została wprowadzona w XVII – XVIII wieku przez panów w celu podniesienia jakości pracy chłopów pańszczyźnianych.
Tłoki (gwałty, daremszczyzny) – obowiązek wstawienia się do prac (od 3 do 6 dni w roku) w okresie pilnych robót takich jak orka czy żniwa, poza normalnym wymiarem pańszczyzny.

Z roku na rok przywiązanie chłopa do ziemi było coraz większe. Właściwie tylko córki chłopskie mogły opuszczać wieś w celu zamążpójścia. Konstytucja z 1511 roku głosiła, że małżeństwa córek rolniczych są wolne. O małżeństwie chłopa decydował pan - jeśli wybranka należała do dóbr innego właściciela, to było ono praktycznie niemożliwe. Ograniczano również i kobietom prawo swobodnego zamążpójścia.
Jeśli chodzi o obowiązki chłopa wobec państwa to były one zdecydowanie niższe od zobowiązań wobec pana wsi. Stałym obciążeniem była opłata w wysokości 2 groszy z łanu i 12 groszy z łanu, gdy sejm uchwalił pobór. Kwota ta w późniejszym okresie wzrosła.
Obowiązkiem chłopa było także pewne zobowiązania wobec Kościoła.
Dziesięcina była największym chłopskim obciążeniem na rzecz kościoła. Jej geneza sięga początków państwowości polskiej. Dziesięcina polegała na oddawaniu co 10 snopa z pola
( stąd: dziesięcina snopowa ). Była ona niezwykle niekorzystna dla chłopa ponieważ zboże musiało pozostawać na polu, aż do chwili gdy osoba duchowna lub jej przedstawiciel wskazał, które snopki mają zostać dostarczone do jego stodoły lub brogu. Ta zwłoka w zwożeniu zboża często mogła pociągnąć za sobą straty w plonach np. spowodowane warunkami klimatycznymi.
Chłop zobowiązany był jeszcze do składania dwóch świadczeń :
· mesznego - daniny dla plebana w wysokości korca zboża z gospodarstwa chłopskiego
· kolendy - mała opłata pieniężna zbierana w okresie świątecznym.


Formalne zniesienie pańszczyzny nastąpiło najpierw na ziemiach zaboru pruskiego (1811-50), następnie w Galicji (1848), na końcu w zaborze rosyjskim (poprzedzone mało skutecznym rozporządzeniem rządu nar. stojącego na czele powstania styczniowego) dekretem uwłaszczeniowym 1864; niektóre formy pańszczyzny przetrwały do pocz. XX w., np. najem przymusowy.
Skutki pańszczyzny są różne. Pierwszym aspektem jest obniżenie efektywności pracy chłopów. Praca nie była w skutkach tak wydajna, jakby sobie tego życzyli właściciele ziemscy. Przyczyną tego była świadomość chłopów, że pracują na ziemi, na której zebrane plony nie były przeznaczone dla nich samych lecz dla pana. Następstwem tego był fakt, że gospodarstwa krajowe były mniej dochodowe niż w krajach zachodnich.
Drugi problem to migracje chłopów. Przenosili się oni w różne miejsca słabo zaludnione, by uciec przed wyzyskiwaniem. Głównie wybierali Ukrainę.
Trzeci problem to powstania chłopskie w XVI wieku. Były one krwawo hamowane
przez szlachtę. Następnie upada patriotyzm u chłopów.
Następstwem tego stał się powolny upadek gospodarczy. A Zysk dla miast, które korzystały na handlu ze wsiami, był coraz mniejszy.





Bibliografia:
Historia myśli polityczno – prawnej ; Stanisław Filipowicz; Gdańsk 2002.
Szkolny Słownik Historyczny; Jerzy Pilikowski; Kraków 2003.
Powszechna Historia Ustrojów Państwowych; Jan Baszkiewicz; Gdańsk 2002.
Mały słownik historii Polski
Encyklopedia PWN
Słownik Współczesnego Języka Polskiego.
www.google.pl