Przyczyny niepowodzeń w szkole

W każdej polskiej szkole są uczniowie, którzy przeżywają trudności w nauce, doświadczają porażek i odsuwają się od szkoły. Uczniowie ci nie tylko sprawiają innym problemy, ale często mają trudności z sobą i otoczeniem, do którego nie mogą się dostosować.
Przez niepowodzenia szkolne rozumiemy " proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomości i umiejętności uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań".
Wszelkie niepowodzenia dydaktyczne działają ujemnie na postawy uczniów, zniechęcają do nauki, wpływają niekorzystnie na stosunek do otoczenia. Są bezpośrednią przyczyną niepowodzeń wychowawczych.
Niepowodzenia szkolne mogą mieć charakter przejściowy lub względnie trwały. Często niepowodzenia przejściowe są punktem wyjścia dla niepowodzeń względnie trwałych, a te mogą prowadzić do drugoroczności. Pojawienie się drobnych braków w opanowaniu wiadomości jest przyczyną niepowodzeń ukrytych, które nieujawnione w porę prowadzą do niepowodzeń jawnych.
Niepowodzenia szkolne mogą mieć charakter jawny bądź ukryty. Ukryte występują wówczas, gdy nauczyciele nie dostrzegają braków w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów, mimo iż braki istnieją. Kiedy jednak przyjmują już widoczną postać wiążą się z okresowymi ocenami niedostatecznymi. Oceny te mogą być poprawione, lecz kryjące się za nimi zaniedbania i braki rzadko udaje się wyrównać.
Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych. W tym wypadku nauczyciel już dostrzega braki w opanowaniu przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako niedostateczne. Jeżeli te oceny się powtarzają, wówczas uczeń może być zatrzymany w tej samej klasie. Staje się on wówczas tzw. uczniem drugorocznym. Zjawisko to jest wyrazem zdecydowanego konfliktu między wymaganiami szkoły, a postępami ucznia. Drugoroczność wywiera ujemny wpływ na zdecydowaną większość uczniów, zniechęca ich do pracy, tłumi zainteresowanie nauką, wpływa niekorzystnie na stosunek do otoczenia, wywołuje różnorakie kompleksy i zaburzenia w zachowaniu, a nawet może doprowadzić do zahamowania prawidłowego dotychczas umysłowego rozwoju dziecka. Takie dziecko niekorzystnie wpływa też na całą klasę.
Pierwszym czynnikiem wpływającym na powodzenia szkolne są warunki społeczne, a przede wszystkim środowisko rodzinne dziecka. Czynniki natury społecznej wpływające na naukę dziecka to:
· sytuacja materialna rodziny,
· praca ucznia w gospodarstwie domowym,
· warunki odrabiania prac domowych,
· liczebność rodzeństwa,
· atmosfera domowa,
· poziom świadomości wychowawczej rodziców,
· pijaństwo,
· rozbicie rodziny,
· dbałość o dziecko i jego wychowanie,
· współpraca rodziców lub opiekunów dziecka ze szkołą,
· poziom kulturalny i moralny życia domowego,
ujemne lub dodatnie wpływy otoczenia.
Drugim czynnikiem, od którego zależą wyniki pracy dydaktycznej, jest sam uczeń, jego stan zdrowia, zadatki dziedziczne w postaci funkcjonowania zmysłów, zdolności, określony temperament oraz jego rozwój ogólny, na który składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie uczuciowe, cechy charakteru, rozwój aktywności, samodzielności, dociekliwości, wytrwałości w dążeniu do celu, odpowiednich zainteresowań i zamiłowań oraz tendencji samokształceniowych.
Duży wpływ na powstawanie niepowodzeń szkolnych mają zakłócenia rozwoju psychofizycznego dziecka. Osiąganie powodzeń szkolnych utrudniają:
· defekty wzroku, słuchu oraz wszelkie choroby i urazy pogarszające stan zdrowia dziecka, wypadki i inne zdarzenia losowe,
· obniżona sprawność intelektualna dziecka, obniżony poziom inteligencji,
· zaburzenia w funkcjonowaniu receptorów i narządów ruchu,
· opóźnienie rozwoju procesów umysłowych,
· różne zakłócenia w rozwoju uczuciowości, motywacji i postaw, a także związane z nimi zaburzenia funkcjonowania społecznego.
Trzecim czynnikiem, od którego zależą powodzenia szkolne, jest nauczyciel i narzędzia jego działalności oraz szkoła. I tak, wyniki pracy nauczyciela zależą od jego cech wewnętrznych, takich jak:
· przygotowania pedagogicznego i dydaktycznego (lepszego lub gorszego),
· doświadczeń życiowych (skromnych lub bogatych),
· zdolności (mniejszych lub większych),
· charakteru,
· postawy (społecznej lub egoistycznej),
· zamiłowania do pracy nauczycielskiej,
· niechęci do niej.
Oprócz czynników wewnętrznych nauczyciela określony wpływ na powodzenia szkolne mają również czynniki zewnętrzne, np.:
· pozycja społeczna nauczyciela, jego autorytet,
· warunki materialne,
· warunki życia osobistego na tle środowiska,
· szczególnie fakt czy to życie jest mniej lub bardziej szczęśliwe.
Narzędzia pracy nauczyciela to programy nauczania i podręczniki, które bardzo często są niedoskonałe. Źródłem słabych wyników w nauce są zwykle pewne błędy w doborze treści i metod nauczania. Jeżeli zadania stawiane dziecku są zbyt trudne albo zbyt łatwe, proces uczenia się może ulec zakłóceniom.
Poważnym źródłem niepowodzeń szkolnych może być sama szkoła, jej warunki lokalowe i wyposażenie w pomoce naukowe, atmosfera szkoły - współżycie i współdziałanie grona nauczycielskiego, organizacja życia szkolnego, organizacje uczniowskie, praca pozalekcyjna w szkole, kontakty między uczniami oraz oddziaływanie rówieśników.
Jeśli te czynniki zostają zaburzone, ma to odbicie w psychice dziecka, działa na odpowiednią motywację do nauki, na jego zachowanie. Dziecko staje się zalęknione, niezrównoważone, agresywne, przeżywa strach i uczucie zagrożenia, stresy i kompleksy. Taki stan psychiczny nie sprzyja nauce, powoduje trudności w mówieniu, czytaniu - dysleksja, pisaniu - dysgrafia, liczeniu, a później i w innych dziedzinach. Dzieci popełniają dużo błędów, zapominają o pisaniu znaków interpunkcyjnych, mylą litery i wyrazy o zbliżonych kształtach, mają trudności w kształtowaniu pojęć liczbowych i rozwiązywaniu zadań matematycznych, występuje u nich niezręczność manualna, z czym się wiąże brzydkie i nierówne pismo, kleksy, plamy w zeszycie itp.
Zawiedzeni rodzice różnymi sposobami, nawet biciem, starają się skłonić dziecko do nauki. Ale to na ogół nie pomaga. Nauczyciele powinni dokładać dużo starań, aby wyrównać braki dziecka, nie powinni okazywać niechęci takiemu dziecku, nie wyśmiewać jego odpowiedzi, nie używać krzywdzących określeń, a nawet przezwisk w stosunku do takiego dziecka. Nagany, krytyka, szykanowanie, odtrącanie przez rodziców i kolegów doprowadzają do tego, że dziecko traci poczucie własnej wartości, przestaje wierzyć we własne możliwości. Często powoduje to wyraźne znerwicowanie osobowości - wzrastający lęk, napięcie, a później apatia dziecka, a nawet kształtuje jego coraz bardziej antyspołeczny charakter.
Aby dziecko odnosiło powodzenia szkolne, musi mieć motywację do nauki szkolnej. By chciało i lubiło się uczyć, należy: pobudzać jego ciekawość (poprzez pytania, sprzeczności, problemy), stosować nagrody emocjonalne, tzn. cieszyć się razem z dzieckiem oraz okazywać mu zainteresowanie i zadowolenie z jego większych czy mniejszych sukcesów szkolnych, wyrabiać systematyczność w uczeniu się, ale raczej nie stosować nagród rzeczowych.
Trzeba silnie podkreślić, że dziecko ma się uczyć dla siebie a nie dla nagrody. Dlatego dobry stopień można uczcić jakąś niespodzianką, np. pójściem do kina, na lody, do cyrku; należy unikać kar i gróźb, a stosować zachętę. Dziecko powinno otrzymać zapowiedzianą nagrodę; nie dopuszczać do tego, aby nauce towarzyszył lęk: np. pewien uczeń bał się czytać na głos, ponieważ ilekroć popełnił błąd, nauczycielka krzyczała na niego; stosować tzw. pedagogikę sukcesu, która polega na tym, aby stwarzać dziecku warunki do osiągania sukcesów, które można by nazwać pozornymi, gdyby je rozpatrywać na tle osiągnięć innych uczniów i wymagań szkolnych.
Dostatecznie szybkie stwierdzenie przyczyn niepowodzeń szkolnych stanowi szansę skutecznej pomocy uczniowi. Może ona przybrać różne formy:
· umożliwienie uczniowi słabszemu nawiązanie kontaktu z uczniem osiągającym bardzo dobre wyniki w nauce danego przedmiotu,
· powierzenie uczniowi mającemu trudności pewnych obowiązków związanych z danym przedmiotem,
· włączanie uczniów słabych do zespołów wyrównawczych,
· systematyczna kontrola wykonywanych przez dziecko zadań,
· organizowanie pomocy dziecku (mobilizowanie do samodzielnej pracy, wyrabianie odpowiedniego stosunku do nauki, wskazywanie różnych metod uczenia się, ustalanie planu pracy).
Należy jednak podkreślić, że wszystkie te działania mają szansę powodzenia tylko wtedy, gdy będą stosowane systematycznie przy współpracy szkoły i domu rodzinnego ucznia.
Nauczyciel, który chce pomóc dziecku w przezwyciężeniu trudności szkolnych, powinien:
· prowadzić stałą obserwację ucznia przez cały rok szkolny i analizować jego pracę,
· dobrze poznać swoich wychowanków i ich środowisko rodzinne,
· indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczać uczniów słabszych,
· stosować ćwiczenia korektywne, umożliwiające wdrożenie uczniów do systematyczności, koncentracji uwagi, kontroli,
· utrzymywać stały kontakt z rodzicami dziecka,
· pozostawać w kontakcie z pedagogiem szkolnym, psychologiem, poradnią psychologiczno-pedagogiczną.
Wszystkie te zabiegi mają zmierzać do eliminowania niepowodzeń szkolnych. Jest to zadanie ogromnie trudne, ale należy je podejmować, by szkoła mogła być dla dzieci drugim domem, w którym każde dziecko czuje się dobrze i jest szczęśliwe.