CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE KLIMAT
W dolnej warstwie troposfery zachodzą zjawiska kształtujące pogodę i klimat na Ziemi.
Cechy charakterystyczne danego klimatu określa się na podstawie przebiegu poszczególnych elementów meteorologicznych, do których przede wszystkim należą: temperatura, wilgotność powietrza, opady atmosferyczne i wiatry.
Kształtowanie się tych elementów uzależnione jest od obiegu ciepła, ogólnej cyrkulacji atmosfery i z nią związanych ruchów mas powietrza oraz obiegu wody.
Oprócz wymienionych procesów, o klimacie decydują również czynniki geograficzne.
Do najważniejszych należy wysokość Słońca i oświetlenie Ziemi, co pozwala na wyróżnienie stref termicznych: gorącej oraz dwóch stref umiarkowanych i dwóch zimnych.
Znaczną rolę pełni także wzajemne oddziaływanie lądów i mórz powodujące wytworzenie się klimatów o wyraźnych cechach morskich i lądowych.
Klimat morski – charakteryzuje się chłodnym latem, łagodną zimą oraz małymi rocznymi i dobowymi amplitudami temperatury powietrza – poniżej 23 st.C (amplituda to różnica pomiędzy krańcowymi wielkościami liczb charakteryzujących przebieg danego zjawiska)
Zbiorniki wodne wpływają także na dużą wilgotność względną powietrza, co sprzyja istnieniu dużego zachmurzenia i powstawaniu opadów przez cały rok.
Klimat lądowy - charakteryzuje się upalnym latem, mroźnymi zimami, dużymi amplitudami dobowymi i rocznymi temperatury powietrza, które wynoszą ponad 23 st.C.
Niewielka wilgotność powietrza i małe zachmurzenie decydują o niewielkiej liczbie opadów, występujących głównie w lecie.
Charakter klimatu zależy także od wysokości nad poziomem morza, rzeźby terenu oraz warunków orograficznych, czyli ekspozycji, wielkości i ułożenia stoków.
Z tego względów we wszystkich strefach klimatycznych występuje klimat górski. Charakterystyczną jego cechą jest obniżanie się temperatury powietrza wraz z
wysokością oraz częsta inwersja temperatury w dolinach – w niższej warstwie istnieje temperatura niższa niż w wyższej.
Przebieg łańcuchów górskich oraz ekspozycja stoków wpływa na dużą zmienność stanów pogody na stosunkowo niewielkich przestrzeniach.
Typowe dla klimatu górskiego są także wiatry spadające ( np. halny ) oraz występowanie znacznych opadów.
W specyficznym klimacie leży obszar Polski. Z uwagi na jej centralne położenie w Europie, klimat kształtowany jest przez masy powietrza kontynentalnego od wschodu i morskiego od zachodu.
Klimat taki określany jest mianem przejściowego, posiadającego zarówno cech oceaniczne jak i kontynentalne, ale znacznie złagodzone.
Charakterystyczne są więc częste zmiany pogody i duża różnorodność ich stanów.
Jest to następstwem zróżnicowanych układów barycznych wywołujących skoki ciśnienia i zmiany kierunków wiatrów. Klimat przejściowy charakteryzuje się taż większą ilością opadów w półroczu letnim oraz znacznym zachmurzeniem
TYPY KLIMATÓW ZIEMI
Duża ilość czynników wpływających na kształtowanie się klimatów spowodowała, że stosuje się różne kryteria ich klasyfikacji. Najczęściej stosowany w Polsce jest podział W. Okołowicza, który wydziela strefy klimatyczne na podstawie rozkładu temperatury, natomiast w oparciu o rozkład opadów w każdej strefie wydziela typy klimatów.
PODZIAŁ KLIMATÓW KULI ZIEMSKIEJ
I. Strefa klimatów okołorównikowych – gorących, z temperaturą średnią roczną powyżej 20 st. C dzieli się na następujące klimaty:
a) równikowy – duże opady, małe dobowe i roczne wahania temperatury – Kotlina Kongo, Nizina Amazonki i Archipelag Malajski.
b) podrównikowy wilgotny – dwie pory deszczowe i suche, nieznaczne wahania temperatury – północna część Wyżyny Brazylijskiej, południowa część Wyżyny Gujańskie, północna Australia, obrzeża Kotliny Kongo.
c) podrównikowy suchy – sawannowy z porą suchą i deszczową oraz znacznymi wahaniami temperatury – Sudan, środkowa i południowa część Wyżyny Brazylijskiej.
II. Strefa klimatów zwrotnikowych, ze średnią temperaturą najchłodniejszego miesiąca od 10 st.C do 20 st. C wyróżnia się klimaty:
a) zwrotnikowy – skrajnie suchy ( pustynny ) – brak opadów, duże dobowe amplitudy temperatury – Sahara, Kalahari, Półwysep Arabski, wnętrze Meksyku w Ameryce Północnej, zachodnia i środkowa Australia.
b) zwrotnikowy morski – znaczna ilość opadów przez cały rok, małe wahania temperatury – Zatoka Meksykańska, Floryda, Australia Południowo – Wschodnia.
c) monsunowy gorący – duże opady w porze deszczowej, małe wahania temperatury – Indie, Indochiny
III. Strefa klimatów podzwrotnikowych, ze średnią temperaturą najchłodniejszego miesiąca od 0 st. C do 10 st. C wyróżnia się klimaty:
a) śródziemnomorski – lata ciepłe, suche, zimy łagodne, wilgotne – europejskie i afrykańskie wybrzeża Morza Śródziemnego, Wyżyna Irańska, Kalifornia, Południowa Australia.
b) Podzwrotnikowy monsunowy – lata wilgotne, zimy suche – Korea, Chiny Południowo – Wschodnie.
c) Pustynny ciepły – mało opadów, duże dobowe i roczne amplitudy temperatury – Nizina Turańska, Gobi, Wielka Kotlina i Wyżyna Prerii w Ameryce Północnej.
IV. Strefa klimatów umiarkowanych, ze średnią roczną temperaturą od 0 st. C do 10 st. C
- Klimaty umiarkowane ciepłe:
a) morski – znaczne opady przez cały rok, małe roczne amplitudy temperatury – Europa Zachodnia.
b) lądowy - małe opady, duże roczne amplitudy temperatury – Europa Wschodnia, Syberia Południowa, południowa Kanada.
c) przejściowy – duża zmienność stanów pogody – Europa Środkowa
( Polska), niewielkie skrawki północno – wschodnich stanów USA.
d) monsunowy chłodny – duże opady letnie, znaczne amplitudy temperatury – Chiny Północno – Wschodnie
- Klimaty umiarkowane chłodne:
a) morski – łagodne zimy, chłodne lata, znaczne opady przez cały rok – Islandia, Norwegia.
b) Lądowy – krótkie chłodne lato, długie mroźne zimy, mało opadów – środkowa Syberia, środkowa Kanada, południowa Argentyna.
V. Strefa klimatów okołobiegunowych, ze średnią temperaturą poniżej
0 st. C wyróżnia klimaty:
a) subpolarny – temperatura najcieplejszego miesiąca nieco powyżej 0 st. C – Alaska, północna Kanada i północna Syberia.
b) polarny – mrozy przez cały rok, opady śniegu – Antarktyda, Arktyka, Grenlandia.
OSADNICTWO I GOSPODARKA W STREFIE KLIMATÓW PODZWROTNIKOWYCH
Z wyróżnieniem klimatu śródziemnomorskiego
Przez długi czas klimat stanowił podstawowy czynnik decydujący o miejscu osiedlania się ludzi. Tam gdzie warunki klimatyczne były surowe, ludzi było albo bardzo niewielu, albo też nie było ich wcale. Takie niesprzyjające osiedlaniu warunki panują na lodowych pustkowiach Arktyki i Antarktydy, czy na rozległych połaciach mroźnej Syberii i północnej Kanady. Zimy są tam długie, a ciepła pora roku bardzo krótka.
W takich warunkach uprawa roślin jest bardzo utrudniona.
Inaczej jest w tropikach. Ciepły i wilgotny klimat sprzyja rozwojowi rolnictwa. W obszarach tropikalnych są regiony, gdzie gęstość zaludnienia należy do największych na świecie, są jednak i takie, gdzie jest ona najmniejsza – ulewne deszcze zmieniają żyzną glebę w jałową, wypłukując z niej wszystkie składniki odżywcze.
Jednakże osiągnięcia techniki, takie jak centralne ogrzewanie czy klimatyzacja, pozwoliły na osiedlanie się w miejscach, gdzie kiedyś, z powodu warunków naturalnych, było to niemożliwe. Nowoczesne systemy nawadniające umożliwiają uprawę ziemi w tak nieprzyjaznych warunkach jak choćby pustynia Negev na południu Izraela. Czasami zdarza się, że ze względu na obecność bogactw mineralnych, na jakieś szczególnie wartościowe minerały ludzie decydują się mieszkać w ciężkich warunkach klimatycznych, byle tylko móc eksploatować cenne złoża. Niełatwe warunki życia panują na dużych wysokościach. Jednak, mimo niedostatku tlenu, silnych wiatrów i niskich temperatur około 10 mln ludzi żyje w rejonach położonych ponad 3 600 m n.p.m., są to głównie wysokie Andy i wyżyny centralnej Azji.
Klimat śródziemnomorski, taki w którym lato jest gorące i suche, a zimy łagodne i wilgotne w górach występujące obfite opady śniegu, spotykamy nie tylko w basenie Morza Śródziemnomorskiego. Bardzo podobne warunki klimatyczne panują w południowej Kalifornii, w środkowej części Chile, w południowo – zachodniej części RPA, na południu i zachodzie Australii.
Gospodarka sprowadza się często do podstawowego równania, a mianowicie związku pomiędzy liczbą ludności a dostępnymi zasobami. Nierównowaga istnieje ponieważ państwa bardzo różnią się między sobą poziomem życia mieszkańców, wykształceniem oraz kwalifikacjami siły roboczej, wydajnością rolnictwa i rozmiarem rynku.
Tradycyjnie już w takim klimacie uprawia się figi, winorośl, owoce cytrusowe, oliwki i orzechy włoskie – wszystkie te rośliny doskonale radzą sobie z letnią suszą. W zimie natomiast uprawia się tam zboża: jęczmień, pszenica, proso i warzywa: pomidory, fasola, ziemniaki, kukurydza.
Zbiory zbóż nie są imponujące ze względu na niewielką ilość wody, warzywa natomiast uprawia się głównie na nawadnianych sztucznie dolinach – sadzi się je w długich rzędach pomiędzy drzewami figowca czy w gajach oliwnych.
Rolnictwo na obszarach o klimacie śródziemnomorskim jest pełne kontrastów.
Na przykład w południowych Włoszech wiele tradycyjnych gospodarstw jest mało efektywnych, przypominają one te spotykane w ubogich krajach rozwijających się, a jednocześnie, w bardzo podobnej pod względem klimatu Kalifornii znajdują się najbardziej wydajne gospodarstwa na świecie.
Rolnictwo staje się coraz bardziej dochodowym biznesem.
Zyskowność produkcji rolniczej wzrasta dzięki stosowaniu coraz to nowocześniejszych nawozów, herbicydów i pestycydów. Rozwój i wydajność rolnictwa w klimacie śródziemnomorskim spowodował dominację światowego importu i eksportu produktów rolnych, hodowlę udomowionych zwierząt oraz rozwój przemysłu związanego z produkcją żywności.
Państwa położone w strefie klimatu śródziemnomorskiego cechują ogromne zasoby surowców naturalnych takich jak: ropa naftowa, węgiel kamienny i brunatny, gaz, złoto, cynk, uran, boksyty, piryty, żelazo, opale, ołów, miedz, nikiel. Siłą rzeczy musiały rozwinąć się tam odpowiednie gałęzie przemysłu – między innymi: przemysł chemiczny i farmaceutyczny, górnictwo, przemysł naftowy, przemysł papierniczy, odzieżowy, ciężki, lekki, przemysł lotniczy i samochodowy, rybołówstwo, browarnictwo, przemysł żywnościowy.
Klimat śródziemnomorski stwarza doskonałe warunki do rozwoju takiej dziedziny gospodarki jaką jest turystyka (letnia i zimowa).
We Włoszech, odwiedzanych chętnie już od XVI w. najprawdopodobniej narodziła się idea turystyki. Wiele ocalałych zabytków renesansu czyni z Włoch jedną z głównych atrakcji turystycznych. Chile na przykład czerpie zyski z bogactwa krajobrazu Andów i bardzo długiej linii brzegowej. Do atrakcji RPA należą plaże, góry, znakomite winnice i znane na całym świecie rezerwaty przyrody. W Australii atrakcją turystyczną jest flora i fauna, pływanie, surfing, nurkowanie.
W ostatnich latach ożywiona działalność gospodarcza człowieka zaczęła wpływać na zmiany klimatyczne w różnych rejonach świata.
Zmiany te spowodowane są: procesami urbanistycznymi, rozwojem przemysłu – a zwłaszcza zwiększoną emisją do atmosfery energii cieplnej i dwutlenku węgla (efekt cieplarniany) oraz przedostawaniem się do atmosfery freonów i halonów (dziura ozonowa), a także zmniejszaniem się powierzchni świata.
Zmiany w rozkładzie temperatur na Ziemi wywołają przesunięcie stref klimatycznych i zmiany w ilości i rozmieszczeniu opadów.
Obszary obecnie wilgotne mogą być jeszcze bardziej wilgotne, suche – bardziej suche.
Zmianom podlega też temperatura stratosfery, która ochładza się na skutek ubytku ozonu. Ozon pełni rolę filtra który zatrzymuje około 95% zabójczego dla życia na Ziemi promieniowanie nadfioletowego Słońca.
Dzisiaj trudno powiedzieć, jakie będą skutki tego ochłodzenia stratosfery w przyszłości.