Administracja wobec praw człowieka: "Prawo do wolności sumienia i wyznania"

ADMINISTRACJA WOBEC PRAW CZŁOWIEKA
Temat: „Prawo do wolności sumienia i wyznania”


„ Każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi, publicznie i prywatnie poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów.”

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, artykuł XVIII


Dla współczesnego człowieka słowo „wolność” jest bardzo atrakcyjne i ma znaczenie niemal magiczne. Wolność utożsamiana jest bowiem z postępem i samorealizacją człowieka. Większość programów społecznych i politycznych odwołuje się właśnie do obietnicy wolności: wolność dla narodu, dla wszystkich grup społecznych, dla kobiet, wolność słowa, przekonań, sumienia, religii.
Człowiek jest świadomy, że posiada zdolność dokonywania wyborów. Ma wolną wolę, czyli wrodzoną zdolność autonomicznego działania. Nie znaczy to jednak, że każdy człowiek żyje w wolności, gdyż rozwój i realizacja tej wrodzonej zdolności nie następuje w sposób automatyczny. Wymaga spełnienia określonych warunków. W przeciwnym wypadku dany człowiek, a nawet całe społeczeństwa mogą żyć w różnych formach zniewolenia zewnętrznego lub wewnętrznego.

Artykuł 53. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie wolności sumienia i wyznania stwierdza:
1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.
3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.
4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.
5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.
7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania .

Podmiotem wolności wyznania jest nie tylko jednostka ludzka, ale także zbiorowość jako kościół. Wolność sumienia i wyznania jest uznawana za prawo podmiotowe o charakterze fundamentalnym. Nie jest wyłącznie normą moralną, lecz jest specyficznym prawem człowieka, ponieważ dotyczy aktywności religijno-światopoglądowej i różni się w istotny sposób od innych przejawów działalności ludzkiej. Wolność sumienia i wyznania przysługuje każdemu człowiekowi bez względu na narodowość, obywatelstwo, rasę, status społeczny, światopogląd, płeć, wiek itp. Może być pojmowana również jako prawo podmiotowe kościołów i związków wyznaniowych do ich równouprawnienia, oznaczające równość prawną, zwaną równością wobec prawa, opierającą się na zasadzie przyznania wszystkim kościołom i związkom wyznaniowym tych samych praw bez względu na wielkość, zasługi, tradycje itp. Jest to więc prawo równych szans, czyli takich samych możliwości prawnych.
Wolność sumienia i wyznania uznawana jest za prawo podmiotowe gwarantowane przez ustawy konstytucyjne.
Uznając wolność sumienia i wyznania za prawo obywatelskie konstytucja nie określiła wieku, od którego obywatel może z tego prawa korzystać. Można się jednak domyślać, że z chwilą osiągnięcia pełnoletności, ponieważ pełnię praw obywatelskich uzyskuje jednostka wraz z pełnoletnością. W okresie do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności w jego zastępstwie decydują rodzice.
Wolność sumienia i wyznania jako prawo osobiste jest prawem podmiotowym bezwzględnym, tj. takim, które jest skuteczne wobec wszystkich, w związku z czym na wszystkich ciąży obowiązek nieingerowania w sferę objętą takim prawem podmiotowym.
Przedmiotem wolności sumienia i wyznania jest sfera wolności wyboru światopoglądu przysługującej każdemu obywatelowi czy każdemu człowiekowi w danym państwie, który tę zasadę przyjmuje. „Istota tej wolności polega przede wszystkim na swobodnej aktywności, wynikającej z dokonanego wyboru. Jest to więc z jednej strony wolność wierzenia i niewierzenia, wolność wyznawania idei i doktryn religijnych, jak również wolność przyjęcia przekonań ateistycznych, ich zmiany i tworzenia nowych, a z drugiej strony – wolność kultu i praktyk religijnych, krytyki religii i propagowania światopoglądu religijnego, jak i areligijnego, wolność wyrażania swych postaw światopoglądowych, swego stosunku do religii.”

Wyróżnia się dwa rodzaje gwarancji wolności sumienia i wyznania: bezpośrednie i pośrednie. Gwarancje bezpośrednie polegają na tym, że nadaje się uprawnieniom wynikającym z wolności sumienia i wyznania charakter norm prawnych. Gwarancje pośrednie polegają natomiast na przyjęciu zasad i rozwiązań instytucjonalno prawnych, które mają ułatwić korzystanie z tych uprawnień przez jednostki i zbiorowości religijne oraz zapobiegać ich naruszaniu.
„Specjalnym rodzajem bezpośrednich gwarancji wolności sumienia i wyznania są zobowiązania prawne państwa, wynikające z zawieranych umów międzynarodowych i z członkostwa Narodów Zjednoczonych.
Wśród gwarancji pośrednich największe znaczenie przywiązuje się do rozdziału kościoła i państwa. Ma on oznaczać neutralność państwa wobec poglądów i przekonań religijnych obywateli, tzn. że państwo nie opowiada się za określoną religią, nie faworyzuje ani nie dyskryminuje żadnej. Przekonania religijne czy światopogląd to sprawa prywatna człowieka i obojętna dla władz państwowych. Istnieje pogląd uznany przez większość badaczy, że tylko państwo neutralne w stosunku do poglądów swoich obywateli w sprawach religii jest w stanie zagwarantować wolność sumienia i wyznania” .
Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych stanowi istotną gwarancję wolności sumienia i wyznania. Nakazuje państwu równe traktowanie wszystkich związków
wyznaniowych. Zabrania uprzywilejowania lub dyskryminowania jakichkolwiek organizacji wyznaniowych. Nakazuje wyposażenie związków wyznaniowych w takie same uprawnienia cywilnoprawne, samorządowo-organizacyjne i otoczenia ich działalności jednakową ochroną karną. Obciążenia i przywileje podatkowe związków wyznaniowych nie powinny być różnicowane.
Równouprawnienie obywateli bez względu na wyznanie religijne czy światopogląd jest powszechnie traktowane jako zasada konstytucyjna. Nakłada ona na organy państwowe obowiązek jednakowego traktowania wszystkich obywateli. Zabrania różnicowania praw politycznych czy cywilnych obywateli ze względu na ich wyznawaną religię czy światopogląd. Ślubowanie składane przy obejmowaniu stanowisk publicznych powinno mieć charakter świecki, a jego formy powinny być tak zróżnicowane, aby każdy mógł je złożyć zgodnie z posiadanym światopoglądem.
Ważną rolę w zagwarantowaniu prawa do wolności sumienia i wyznania odgrywają prasa, radio i telewizja. Zadania środków masowego przekazu w tym zakresie są różnorodne. Szczególne obowiązki spoczywają na nich w zakresie wychowania społeczeństwa w duchu wzajemnej tolerancji i pełnego poszanowania uprawnień ludzi wyznających inną religię czy światopogląd.

Dnia 29 września 1963 roku z okazji otwarcia drugiej sesji Soboru Watykańskiego II papież Paweł VI poświęcił ważny fragment swego przemówienia sprawie wolności religii: „Jakie to bolesne, że w niektórych krajach wolność religii, jak i inne podstawowe prawa człowieka, jest tłumiona w imię zasad nietolerancji politycznej, rasowej lub religijnej! Z głębokim bólem musimy stwierdzić, że na świecie popełnia się jeszcze wiele zamachów na swobodne i uczciwe wyznawanie osobistej wiary religijnej” . W kontekście obejmującym bezpośrednio ten fragment papież ubolewa z powodu gróźb, udręk, niedostatku i przymusu, jakie katolicy znoszą w krajach, gdzie Kościół jest prześladowany, i prosi, aby członkowie Kościoła katolickiego traktowani byli jako uczciwi, godni i pracowici obywatele. Może to oznaczać, że papież domaga się wolności religijnej tylko dla katolików. Rzeczywiście przedstawia on wolność religijną jako jedno z podstawowych praw człowieka. Poza tym określa ją jako „‘swobodne i uczciwe wyznawanie osobistej wiary religijnej’, a wyrażenie ‘osobista’ wskazuje, że chodzi o wiarę, którą każdy wyznaje zgodnie z przekonaniem własnego sumienia” .
Zasada wolności religijnej została uznana przez Kościół katolicki 7 grudnia 1965 roku w Deklaracji II Soboru Watykańskiego. Wraz z tą Deklaracją wolność religijna po upływie ponad 400 lat od zakończenia Soboru Trydenckiego odniosła swoje ostateczne zwycięstwo. Teraz została uznana przez Kościoły i wyznania reformowane jak i przez Kościół katolicki, jest kościelnie i teologicznie uzasadniona i legitymizowana.
„Przestrzeganie prawa wolności religijnej pociąga za sobą i jest ściśle związane z przestrzeganiem wszystkich pozostałych praw człowieka. Wolność religijna nie jest prawem istniejącym w próżni. (...) istnieje bądź jest ograniczana w ramach złożonego systemu ludzkich systemów i praw” .

W tekstach dotyczących podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela spotyka się często różnorakie określenia wolności sumienia i religii: ‘wolność religijna’, ‘wolność sumienia’, ‘wolność wyznania’, ‘wolność kultu’, ‘wolność wierzeń’, ‘wolność myśli i przekonań’, ‘wolność wyznawania i głoszenia religijnych, areligijnych a także antyreligijnych idei i doktryn’.
Wolność sumienia należy do podstawowych praw i obowiązków obywatelskich. Za podstawowe uważa się te prawa i obowiązki, które dotyczą najistotniejszych interesów obywateli i państwa.
Według Jerzego F. Godlewskiego i Krzysztofa H. Jabłońskiego prawa obywatelskie wynikające z wolności sumienia można sformułować następująco:
• Prawo swobodnego wyboru określonego światopoglądu, wyznawania lub niewyznawania religii. Z prawa tego, dotyczącego osobistej sfery życia obywatela, wynika zakaz stosowania przymusu lub nacisku przyjęcia jakiegokolwiek światopoglądu albo jego odrzucenia.
• Prawo do nieujawniania swego światopoglądu (tzw. Prawo milczenia).
• Prawo należenia do działającej w państwie organizacji światopoglądowej (kościoła, związku wyznaniowego lub organizacji świeckiej) i swobodnej zmiany przynależności do nich.
• Prawo do korzystania z usług instytucji i funkcjonariuszy organizacji wyznaniowych, uczestniczenia w obrzędach lub praktykach religijnych lub nieuczestniczenia w nich.
Zapewnienie i zagwarantowanie praw obywatelskich wynikających z wolności sumienia jest możliwe pod warunkiem spełnienia pewnych obowiązków obywatelskich, takich jak:
• Obowiązek szanowania przekonań światopoglądowych innych obywateli, a więc przestrzegania zakazu obrażania uczuć religijnych, antyreligijnych, ateistycznych, szerzenia nienawiści lub pogardy, wywoływania waśni lub poniżania ze względu na przekonania światopoglądowe, zakaz wywierania nacisków środowiskowych, towarzyskich, moralnych z powodu wyznawanego światopoglądu.
• Obowiązek nie uchylania się ze względu na przekonania światopoglądowe od powinności obywatelskich (np. od powszechnej służby wojskowej lub zastępczej, płacenia podatków, ochrony zdrowia).
• Obowiązek przestrzegania zakazu nadużywania wolności sumienia do celów godzących w interesy państwa i jego kompetencje.
• Obowiązek przestrzegania porządku prawnego (norm prawnych), w szczególności reglamentującego uzewnętrznianie przekonań światopoglądowych.
• Obowiązek poszanowania zasad współżycia społecznego i dobrych obyczajów.

Wolność sumienia była tematem papieskiego Orędzia na Światowy Dzień Pokoju w 1991 roku. Zaczyna się ono od słów: ”Jeżeli chcecie pokoju, szanujcie sumienie każdej osoby” . Stanowisko Papieża w kwestii wolności sumienia jest całkowicie jednoznaczne – ‘żadna ludzka władza nie ma prawa ingerować w sprawy sumienia osoby [...]’.
‘Poważne zagrożenie dla pokoju niesie ze sobą nietolerancja, która przejawia się w odmawianiu wolności sumienia innym. [...] W życiu publicznym nietolerancja nie pozostawia żadnej przestrzeni dla pluralizmu poglądów politycznych i społecznych, a więc narzuca monolityczną wizję życia publicznego i kulturalnego’. Przesłanie Orędzia wskazuje, że w tym pluralistycznym świecie, w którym żyjemy, szacunek dla sumienia innych jest ważną potrzebą.

Nietolerancja może ukazać się w każdej dziedzinie życia społecznego, a więc także dotyczy ona wolności sumienia i religii. Przejawem nietolerancji jest marginalizacja lub prześladowanie osób i mniejszości, które usiłują kierować się własnym sumieniem w wyborze dobrych dróg postępowania.
Nietolerancyjne stanowisko Kościoła znalazło wyraz w poglądach św. Augustyna, który uzasadniał słuszność posługiwania się przymusem fizycznym wobec heretyków, schizmatyków i apostołów. Św. Augustyn sformułował zasadę, że wolność przysługuje tylko prawdzie i że gorsza jest śmierć duszy niż wolność błędu. Koncepcja augustyniańska zaciążyła na oficjalnym stanowisku Kościoła aż do czasów współczesnych, stając się teoretyczną przesłanką nietolerancji w sprawach religijnych.
Nawet tam, gdzie konstytucja i całe ustawodawstwo gwarantują wolność religijną, w praktyce nie zawsze jest ona realizowana. Istnieje niestety wiele przykładów prześladowania lub innych form demonstrowania nietolerancji nawet tam, gdzie prawo zabezpiecza wolność religijną.
Wiele trzeba zrobić, aby przezwyciężyć nietolerancję religijną, która w wielu częściach świata prowadzi do prześladowania mniejszości.
Aby usunąć skutki nietolerancji, nie wystarczy ‘chronić’ mniejszości etniczne czy religijne, traktując je tak, jakby były osobami nieletnimi lub pozostającymi pod opieką państwa. Mogłoby to doprowadzić do dyskryminacji, która utrudnia, a nawet uniemożliwia harmonijny i pokojowy rozwój społeczeństwa. Trzeba raczej uznać i zabezpieczyć niezbywalne prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem i wyznawania oraz praktykowania indywidualnie czy wspólnotowo własnej wiary, pod warunkiem nienaruszania porządku publicznego.
„Działalność jednostek i zbiorowości wyznaniowych, gwarantowana przez wolność sumienia i wyznania, wymaga ciągle jeszcze ochrony. Uzasadniają ją różnorodne przejawy nietolerancji i dyskryminacji oraz wystąpienia naruszające uprawnienia jednostek. Obowiązek zapewnienia poszanowania tej wolności spoczywa na organach państwowych. Istotny wpływ na jej uznanie i ochronę w prawie wewnętrznym poszczególnych państw wywarło prawo międzynarodowe” . Ochrona wolności sumienia i wyznania przez układy międzynarodowe ma bardzo długą i bogatą historię. Pierwsze jej przejawy spotykamy już w średniowieczu. Ochronę wolności religijnej mniejszości wyznaniowych w 1648r. zapoczątkował traktat westfalski, potem został przygotowany w Wersalu traktat o ochronie praw mniejszości gdzie uczestniczyła także Polska. Po II wojnie światowej kwestia ochrony wolności sumienia i wyznania znalazła odbicie w traktatach pokojowych z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią.
Uprawnienia wynikające z wolności sumienia i wyznania znajdowały się także w uchwalonej przez Narody Zjednoczone w 1948r. Deklaracji Praw Człowieka, czy w uchwalonym przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1966r. Pakcie praw cywilnych i politycznych. „W marcu 1981r. projekt Deklaracji o eliminacji wszystkich form nietolerancji i dyskryminacji religijnej lub wyznaniowej został przyjęty przez Komisję Praw Człowieka ONZ. Natomiast w 1975r. państwa, które podpisały Akt Końcowy Konfederacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, zobowiązały się szanować wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań każdego człowieka oraz wolność wyznania i praktykowania, indywidualnie lub zbiorowo, religii lub przekonań” .

„Wolność sumienia i wyznania jest nie tylko ważnym prawem i wielkim osiągnięciem cywilizowanych społeczeństw współczesnej ludzkości, ale także cenną normą moralną i zarazem szlachetną ideą humanistyczną. Zadaniem państwa i wszystkich obywateli powinno być możliwie najszersze upowszechnienie i wprowadzenie w życie tej wielkiej zasady oraz uczynienie z niej istotnego regulatora zachowań ludzkich” .


WIADOMOŚĆ OD AUTORA: POLECAM TEKST W WERSJI ZAPISANEJ W ZAŁĄCZNIKU, PONIEWAŻ JEST BARDZIEJ PRZEJRZYSTY I SĄ W NIM PRZYPISY, KTÓRYCH TUTAJ BRAK (system nie wczytał?)