Przekształcenie własnościowe w Polsce

Przekształcenie własnościowe przedsiębiorstwa państwowego zwane inaczej prywatyzacja polega na przeniesieniu własności przedsiębiorstwa (w całości, w części lub w postaci tytułów uczestnictwa, np. w akcji) na prawdziwych właścicieli i to takich, którzy nie są państwowymi osobami prawnymi.

Celem prywatyzacji jest: restrukturyzacja i poprawa efektywności gospodarki narodowej, zwiększenie efektywności działania przedsiębiorstwa, zmniejszenie zaangażowania państwa w zarządzaniu przedsiębiorstw, uruchomienie procesu budowy rynku kapitałowego, bez którego trudno jest mówić o gospodarce rynkowej, zwiększenie liczby i udziałów firm prywatnych w gospodarce polskiej.

Procesy prywatyzacji, realizowane w latach 1990-1996 były normowany m.in. przez ustawę z 13 lipca 1900r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i o utworzeniu urzędu ministra przekształceń własnościowych,

Ustawy z 13 lipca 1990r. stwarzają możliwość prowadzenia przez Rząd polityki prywatyzacyjnej. Zadanie to ma przypaść w udziale Ministrowi Przekształceń Własnościowych, do podstawowych zakresu działań Ministra należy realizacja polityki Państwa w zakresie przekształceń własnościowych, a w szczególności:
1. opracowywanie założeń polityki Państwa w zakresie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych,
2. opracowywanie w porozumieniu z Ministrem Współpracy Gospodarczej z Zagranicą założeń polityki Państwa w zakresie współpracy kapitałowej z zagranicą,
3. realizacja zadań określonych w przepisach o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych,
4. dokonywanie analiz stanu przekształceń własnościowych,
5. współpraca ze związkami zawodowymi, stowarzyszeniami, izbami gospodarczymi i innymi organizacjami społecznymi oraz z organami administracji państwowej i samorządu terytorialnego w zakresie tworzenia i rozwoju przedsiębiorstw prywatnych,
6. inicjowanie kształcenia i doskonalenia kadr w dziedzinie działalności prywatyzacji, rynku papierów wartościowych i rozwoju firm prywatnych oraz upowszechnianie doświadczeń i informacji w tych dziedzinach,

Poniżej omówię procesy przekształceń własnościowych gospodarki polskiej.

Początkowo oficjalnie akcentowano głównie dwie metody prywatyzacji, tzw. małą prywatyzację oraz prywatyzację kapitałową.

Mała prywatyzacja dotyczy głównie stosunkowo niewielkich obiektów usługowych i handlowych, będących zazwyczaj w gestii władz lokalnych (sklepy, punkty gastronomiczne, maszyny, urządzenia, budynki, małe przedsiębiorstwa). Obiekty tego typu oddawane są często w dzierżawę, a nie sprzedawane, ze względu na wiele niejasności w zakresie prawa własności do nich. Mimo braku pełnych i budzących zaufanie danych dotyczących tej metody prywatyzacji, zdecydowanie dominująca pozycja sektora prywatnego w tych dziedzinach nie podlega dyskusji.

Prywatyzacja kapitałowa polega najczęściej na przekształceniu przedsiębiorstwa w jednoosobowa spółkę skarbu państwa, a następnie na emisji i sprzedaży akcji (udziałów) tej spółki osobom fizycznym lub prawnym, w tym również jej pracownikom. Odbywa się to głownie w drodze zapraszania do rokowań tzw. inwestorów strategicznych (zwłaszcza zagranicznych) oraz oferty publicznej. Przekształcenie ma charakter pełnej transformacji. Spółka wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki przekształconego przedsiębiorstwa państwowego, nie tylko cywilnoprawne, ale także wynikające z decyzji administracyjnych. Jest to metoda stosowana przede wszystkim w odniesieniu do przedsiębiorstw stosunkowo dużych, będących w dobrej kondycji finansowej. Jest ona powolna i kosztowna, z uwagi m.in. na konieczność starannej wyceny majątku przedsiębiorstw oraz ze względu na nakłady związane z emisja i sprzedażą udziałów.
Wbrew początkowym oczekiwaniom ta metoda prywatyzacji przyniosła stosunkowo niewielkie rezultaty. Do końca września 1995r. sprywatyzowano przy jej użyciu tylko 148 firm

Prywatyzacja likwidacyjna jest, jak dotąd, główną metoda prywatyzacji polskich przedsiębiorstw państwowych. Polega ona na likwidacji przedsiębiorstwa w celu sprzedaży całości lub wyodrębnienia części jego mienia, wniesienia tego mienia do spółki lub przekazania go do odpłatnego korzystania osobom fizycznym lub prawnym. Prywatyzacja likwidacyjna może być dokonywana na podstawie art. 37 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 13 lipca 1990r. lub art. 19 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych z 25 września 1981r. w pierwszym przypadku prywatyzacja dotyczy firm będących z reguły w niezłej kondycji ekonomicznej. Takie firmy brane są zwykle w leasing. Do końca września 1995r. sprywatyzowano w ten sposób 1007 firm.
W drugim przypadku chodzi o przedsiębiorstwa znajdujące się w złej kondycji ekonomicznej, które ostatecznie są faktycznie likwidowane, a ich mienie jest wyprzedawane. Do końca września 1995r. przekazano z tego powodu do likwidacji 1321 przedsiębiorstw, a zakończono likwidację 378 firm, wykreślając je z rejestru firm.
Przyjęta przez Sejm 30 kwietnia 1993r. po wieloletnich debatach i zmianach polska wersja powszechnej prywatyzacji realizowana jest pod nazwą: Program Narodowych Funduszy Inwestycyjnych.

Prawo uczestnictwa w programie uzyskał każdy z blisko 28 mln dorosłych obywateli Polski, kto wykupił powszechne świadectwo udziałowe. Jego cenę ustalono na 20 zł. Może ono być przedmiotem swobodnego obrotu. Świadectwa udziałowe podlegają wymianie na akcje narodowych Funduszy Inwestycyjnych, czyli spółek akcyjnych o charakterze holdingów, których głównym zadaniem jest pomnażanie majątku spółek uczestniczących w programie.

Ważne miejsce w dokonujących się przemianach własnościowych w Polsce i zdecydowanie najjaśniejsza strona prywatyzacji ciągle pozostaje „prywatyzacja założycielska”, której istotą jest powstawanie i rozwój całkowicie nowych przedsiębiorstw prywatnych. To w dużej mierze dzięki niej systematycznie rośnie rola sektora prywatnego w polskiej gospodarce – już w 1993r. udział sektora prywatnego w PKB przekroczył 50 %. Rośnie zwłaszcza zatrudnienie w sektorze prywatnym. W końcu 1995r. pracowało w nim około 63 % ogółu zatrudnionych.
W ostatnich latach powstało w ten sposób zdecydowanie najwięcej prywatnych przedsiębiorstw ( w 1985r. liczba oficjalnie zarejestrowanych i ubezpieczonych osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek wynosiła 510 tys., o tyle w 1991r. było ich już 915 tys., a w 1994r. 1 mln 156 tys.

Jeszcze wolniej przebiegała reprywatyzacja, czyli zwrot mienia byłym właścicielom (w naturze, w postaci bonów reprywatyzacyjnych lub też w innych formach). Sprawa ta, bardzo trudna z założenia, do końca 1995r. nie doczekała się kompleksowego uregulowania i nie wyszła, w gruncie rzeczy, poza etap ostrych sporów politycznych. Jedynie w przypadkach, w których wywłaszczenie ówczesnych właścicieli nastąpiło z naruszeniem obowiązującego wówczas prawa, byli właściciele lub ich spadkobiercy mogą indywidualnie dochodzić swoich praw na drodze sadowej.

W sumie tempo prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w Polsce było stosunkowo wolne. Spośród prawie 8,5 tys. takich przedsiębiorstw działających w 1990r. różnymi programami przekształceń własnościowych realizowanymi przez Ministerstwo Przekształceń Własnościowych do końca września 1995r. objęło 3354 przedsiębiorstwa, (czyli około 40 %), przy czym zakończono te przekształcenia zaledwie w 1533 firmach. W ich wyniku powstało w tym okresie tylko 71 spółek z udziałem kapitału w tym niewielka część w sektorze bankowym (udział kapitału zagranicznego w tym sektorze w końcu 1995r. szacowany był na około 7 %).

Przemiany struktury własnościowej to jeden z podstawowych elementów transformacji ustrojowo systemowej, rozpoczętej w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. O randze tych przemian najlepiej świadczy fakt, że ciągle towarzyszy im atmosfera wyjątkowego zainteresowania ze strony niemal wszystkich środowisk. Podpisanie układu stowarzyszeniowego ze Wspólnotami Europejskimi oraz bliska perspektywa uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej są dodatkowymi argumentami przemawiającymi za koniecznością oceny tempa, skali efektów tych przemian dla gospodarki polskiej.
Efektem tych przemian ma być państwo sprawne, przyjazne, bezpieczne, z dużym zakresem samorządności dla władz lokalnych i regionalnych.