Historia muzyki

ŚREDNIOWIECZE

1. Muzyka była całkowicie podporządkowana Kościołowi.

2. Nakazem papieża Grzegorza Wielkiego w VI wieku uporządkowano wszystkie śpiewy kościelne dodając do formy chorału nazwę gregoriański

3. Cechy chorału gregoriańskiego:
- wokalny
- jednogłosowy
- śpiewany po łacinie
- metryczny (bez wartości rytmicznych i metrum)
- melizmatyczny (jedną literę bądź sylabę śpiewano na wielu dźwiękach)
- oparty na skalach kościelnych
- śpiewany tylko przez mężczyzn

4. W X wieku Gwidon z Arezzo wprowadził linie i solmizacyjne nazwy nut: ut, re, mi, fa, so, la, ti, ut.

5. Formy muzyczne Średniowiecza:
- misterium – rodzaj przedstawienia o treści religijnej
- madrygał – utwór świecki o charakterze sielankowym – miłosnym
- chorał gregoriański – jednogłosowy śpiew, wykonywany podczas nabożeństw
- msza – cykl śpiewów, składa się z 6 stałych części: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei i zmiennych
- hymn
- psalm
- organum – wokalna forma wielogłosowa
- motet – wielogłosowa forma wokalna lub wokalno – instrumentalna, łączono w niej elementy muzyki świeckiej i religijnej

6. Rozwijała się muzyka świecka, zajmowali się nią trubadurzy i truwerzy – średniowieczni rycerze pochodzenia arystokratycznego wędrujący od zamku do zamku i śpiewający pieśni (o miłości, polowaniach, polityce), w Polsce nazywano ich wagantami lub rybałtami.

7. Zabytki polskiej muzyki średniowiecza:
- Bogurodzica – pierwszy hymn Polski, chorał gregoriański
- Gaude Mater Polonia – łaciński hymn autorstwa Wincentego z Kielczy
- Breve Regnum – świecka pieśń żaków krakowskich
- Oj chmielu, chmielu – najstarsza polska pieśń
- Hejnał Mariacki

8. Średniowieczni kompozytorzy:
- Wincenty z Kielczy – pierwszy znany z imienia kompozytor
- Mikołaj z Radomia
- Piotr z Grudziądza
- Leoninus
- Perotinus

RENESANS – ODRODZENIE

1. Renesans w muzyce rozwijał się między 1450 a 1600 rokiem.

2. Cechy muzyki Renesansu:
- rozkwit muzyki polifonicznej i techniki imitacyjnej
- stopniowa laicyzacja
- rozwój pierwszych elementów harmonii – zgodni brzemienia głosów
- wokalizacja wszystkich głosów celem wykonywania utworów a cappella
- zbliżenie się do tonacji dur lub moll

3. Muzyka w XVI wieku rozwinęła się bardzo korzystnie, bowiem mogła być szerzej rozpowszechniana dzięki możliwości drukowania utworów muzycznych, wynalazcą druku był Niemiec – Jan Gutenberg.

4. Formy muzyczne Renesansu:
- chanson – pieśń
- violinella – jednogłosowa pieśń, pochodząca z włoskiej muzyki ludowej
- frottola – kilkugłosowa pieśń zwrotkowa
- ricercar – wielogłosowa forma instrumentalna
- canzona – pieśń
- toccata – utwór trzyczęściowy zbudowany na zasadzie kontrastu
- suita – utwór cykliczny, zestawienie skontrastowanych tańców

5. Epoka Odrodzenia nazywana jest w Polsce „złotym wiekiem”. Istotnym faktem w rozwoju muzyki polskiej było stworzenie „Melodii na Psałterz Polski”. Ich twórcą był Mikołaj Gomółka, nazywany też pierwszym polskim kompozytorem narodowym. Było to 150 motetów, psalmów Dawida, tłumaczonych przez J. Kochanowskiego.

6. Ważne miejsce w historii polskiej muzyki renesansowej zajmują instrumentaliści – lutniści – Wojciech Długoraj i Jakub Polak Reys.

7. Kompozytorzy Renesansu i ich dzieła:
Giovanni Perluigi da Palestrina
- Missa Papae Marcelli
Oralndo di Lasso
- Madrygały świeckie
- Mikołaj Gomółka
- Melodie na Psałterz Polski
- Jan z Lublina
- Tabulatura organowa
- Wacław z Szamotuł
- Już się zmierzcha
- Mikołaj Zieleński
- Sebastian z Felsztyna
- Marcin Górecki
- Marcin Leopolita

BAROK

1. Barok w muzyce przypada na lata 1600 – 1750.

2. Cechy muzyki Baroku:
- wprowadzenie wielu nowych instrumentów, rozwój instrumentów dętych blaszanych
- rozwój muzyki czysto instrumentalnej
- rozwój muzyki wokalno-instrumentalnej
- stosowanie w zespołach instrumentalnych klawesynu, pełniącego funkcję basso continuo, czyli stałego akompaniamentu
- rozwój nowych form instrumentalnych
- tworzenie utworów wieloczęściowych
- dalsze rozwijanie muzyki polifonicznej
- pojawienie się stylu homofonicznego, w którym na plan pierwszy wysuwa się jeden głos – melodia, a pozostałe głosy tworzą akompaniament
- wykrystalizowanie się tonacji dur-moll (rezygnacja ze skal kościelnych), a w następstwie skonstruowanie fortepianu, koła kwintowego i enharmonii

3. Formy muzyczne Baroku:
- fuga – wielogłosowa forma muzyczna oparta na zasadzie imitacji, jej podstawową konstrukcję stanowi temat, powtórzony imitacyjnie w drugim głosie w tonacji dominanty
- concerto grosso – gatunek muzyki instrumentalnej, w którym grupa instrumentalistów koncertujących gra przeciwko całej orkiestrze
- sonata barokowa – kilkuczęściowy utwór instrumentalny
- koncert instrumentalny – forma solowego koncertu instrumentalnego o trzyczęściowym układzie: szybka – wolna – szybka
- suita – cykliczna forma muzyczna, pary tańców ze sobą skontrastowanych pod względem tempa i metrum
- opera – największa forma wokalna
- oratorium – rodzaj muzyki dramatycznej, ale bez akcji scenicznej
- pasja – forma muzyki kościelnej, która wyraża treści wiążące się z męką Chrystusa
- kantata – kilkuczęściowa forma mniejsza rozmiarem od opery i oratorium, teksty mogą być religijne, mitologiczne, liryczne lub dramatyczne

4. Kompozytorzy Baroku i ich dzieła:
Claudio Monteverdi
- Koronacja Poppei – opera
- Orfeusz – opera
Antonio Vivaldi
- 4 pory roku – koncert solowy
Jerzy Fryderyk Haendel
- Mesjasz - oratorium
- Muzyka na wodzie – 2 suity orkiestrowe
- Muzyka sztucznych ogni – concerto grosso
- Juliusz Cezar – opera
Jan Sebastian Bach
- Wielka msza h-moll – Qui Sedes
- 6 Koncertów brandenburskich
- Aria na strunie G
- Das wohltemperierte Klavier
- Kunst der Fuga
- 4 pasje wg. apostołów
- Wariacje goldbergowskie
- Jezus jest moją radością
- Koncert d-moll na dwoje skrzypiec
- Toccata i fuga d-moll
- Kantaty: chłopska, o kawie
Grzegorz Gerwazy Gorczycki
- Completorium
- Laetatus Sum
Bartłomiej Pękiel
- Audite mortales
Adam Jarzębski
- Tamburetta
- Berlinesa
Marcin Mielczewski

KLASYCYZM

1. Epoka Klasycyzmu w muzyce trwała od 1750 roku (śmierć Bacha) do 1825 (ostatnia kompozycja van Beethovena).

2. Cechy muzyki klasycznej:
- wyeliminowanie klawesynu na rzecz fortepianu
- zakończenie komponowania w stylu polifonicznym na rzecz ogólnie funkcjonującej homofonii
- ukształtowanie się składu orkiestry symfonicznej (do kwartetu i kwintetu smyczkowego doszły instrumenty dęte)
- tworzono główne muzykę instrumentalną: na instrumenty solowe i orkiestrę

3. Formy muzyczne Klasycyzmu:
- sonata – muzyczna forma na instrument solo lub z akompaniamentem
- symfonia – jedna z głównych form orkiestrowych
- koncert instrumentalny – posiada budowę trzyczęściową, według zasad cyklu sonatowego

4. Kompozytorzy Klasycyzmu i ich dzieła:
Józef Haydn
- 104 symfonie (Poranek, Wojskowa, Zegarowa, Z uderzeniem w kocioł, Pożegnalna, Londyńska, Popołudnie, Wieczór, Burza, Polowanie, Niedźwiedź)
- Symfonia Oksfordzka G-dur
- Kwartety (Żabi, Rosyjski, Słoneczny, Cesarski, Jeździecki)
- Oratoria (Siedem słów Chrystusa na krzyżu, Stworzenie Świata, Pory roku)
Wolfgang Amadeusz Mozart
- Serenada Eine Kleine Nachtmusik
- Sonata A-dur - Marsz Turecki
- Msza żałobna Requiem (II - Kyrie eleison, III - Dies Irae, VIII - Lacrimosa)
- Symfonie (Haffnerowska, Praska, Jowiszowa, Linzka)
- Opery (Wesele Figara, Don Giovanni, Uprowadzenie z Seraju, Czarodziejski flet)
Ludvig van Beethoven
- V symfonia c-moll (Przeznaczenia)
- Eroica – symfonia (bohaterska)
- Sonaty (Patetyczna, Księżycowa, Pastoralna)
- opera Fidelio
- Dla Elizy
- IX Symfonia Niedokończona z finałem Oda do radości
Michał Kleofas Ogiński
- Polonez Pożegnanie Ojczyzny
Jan Stefani
- Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale
Maciej Kamieński
- Nędza uszczęśliwiona
Józef Elsner
Maria Szymanowska
Franciszek Lessel
Feliks Janiewicz

ROMANTYZM

1. Romantyzm w muzyce przypadał na lata 1827 – 1848. Romantyzm zapoczątkowało wydanie pieśni Franciszka Schuberta „Król elfów”.

2. Najistotniejsze cechy Romantyzmu:
- ludowość (nawiązywanie do sztuki jaką prezentowali chłopi)
- uważano, że lud jest nośnikiem prawdziwych uczuciowych poglądów
- wiara w świat pozazmysłowy
- wzrost uczuć narodowych

3. Franciszek Schubert – najwybitniejszy w skali świata twórca pieśni.
- pieśni (Król elfów – ballada, Małgorzata przy kołowrotku, Polna różyczka, Pstrąg, Śmierć i dziewczyna, Ave Maria)
Symfonia „Niedokończona”
Pieśni dzielimy na 3 grupy:
I. Zwrotkowe – wzorowane na pieśniach ludowych,
II. Deklamacyjne – w których na pierwszy plan wysuwa się tekst,
III. O charakterze balladowym, np. „Król elfów”.

4. W Romantyzmie ogromną rolę odgrywała partia fortepianu.

5. Robert Schumann – pianista
- Symfonia reńska
- Dziecięce Marzenie

5. Felix Mendelssohn Bartholdy – przypomniał po 100 latach twórczość J. S. Bacha, stworzył nowy gatunek muzyczny: miniaturę fortepianową pod nazwą „Pieśń bez słów”.
- Marsz weselny (fragment ze sztuki Szekspira – Sen nocy letniej)
- 5 Symfonii: III a-moll „Szkocka”, IV A-dur „Włoska”

6. Niccolo Paganini – najwybitniejszy wirtuoz skrzypiec, mówiono, że sprzedał duszę diabłu, jego grą fascynował się Chopin.
- Koncert skrzypcowy D-dur, h-moll z finałem pt. „Rondo dzwonkowe”
- 24 kaprysy

7. Fryderyk Franciszek Chopin – ur. się w 1810 roku w Żelazowej Woli, a zmarł w 1849 roku w Paryżu, do 12 roku życia uczył go Wojciech Żywny, później Józef Elsner.
- 2 koncerty fortepianowe (e-moll i f-moll)
- Rondo à la Krakowiak
- Wariacje na temat Mozarta
- polonezy
- mazurki
- preludia (Deszczowe Des-dur) – każde w innej tonacji
- pieśni (Życzenie, Hulanka, Wiosna, Precz z moich oczu)
- Etiuda rewolucyjna c-moll
- Walc Des-dur Minutowy

8. Franciszek Liszt – pianista, rywalizował z Chopinem, stworzył poemat symfoniczny, który jest utworem posiadającym program literacki, czyli pozamuzyczne założenie, a muzyka ma być ilustracją i realizacją tego zamierzenia, dokonywał również transkrypcji – opracowania na inny instrument lub zespół instrumentów, kolejnym osiągnięciem Liszta jest koncert jednoczęściowy (Es-dur i A-dur – można wyodrębnić trzy a nawet cztery części, ale słuchać odbiera wrażenie utworu jednoczęściowego), Liszt wprowadził trójkąt do orkiestry symfonicznej.
Marzenia Miłosne
Fantazja węgierska
Walc Mefisto

OPERA ROMANTYCZNA

1. Gasparo Luigi Spontini – komponował szereg oper bohaterskich (heroicznych)
Fernando Cortez – opera bohaterska

2. Daniel Auber – twórca 45 oper seria (poważnych) i buffa (komicznych), światową sławę zapewniła mu opera dramatyczna „Niema z Portici”

3. Vincenzo Bellini – przyczynił się do rozwoju opery francuskiej, ale był Włochem, jego dzieła są przykładem bel canto (przywiązywania największego znaczenia w utworach śpiewanych do piękna głosu i wirtuozerii).
- Lunatyczka
- Norma
- Purytanie

4. Ryszard Wagner – Niemiec, przekształcił operę romantyczną w tak zwany dramat muzyczny (widowisko operowe) – głównym czynnikiem stała się orkiestra, a bogata instrumentacja, harmonia i polifonia tworzą podstawę utworów, arie przekształciły się w deklamację muzyczną, odrzucony został tradycyjny podział na zdania i okresy na rzecz „niekończącej się melodii”.
- Tristan i Izolda – dramat muzyczny
- Parsifal – dramat muzyczny
- Pierścień Nibelunga – tetralogia
- Śpiewacy Norymberscy – opera
- Lohengrin - opera
- Holender tułacz - opera

NEOROMANTYZM – SZKOŁY NARODOWE

1. Szkoła norweska:
Edward Grieg (tzw. Chopin północy) – pianista, kompozytor i dyrygent, w twórczości oparł się na muzyce ludowej swego kraju; twierdził, że Chopin nauczyłgo czuć i myśleć po norwesku.
- Peer Gynt – 2 suity symfoniczne – muzyka do dramatu Henryka Ibsena (I suita cz. 1 – Poranek, I suita cz. 4 – W grocie króla gór)
- koncert fortepianowy a-moll

2. Szkoła hiszpańska:
Isaac Albeniz
Enrique Granados
Manuel de Falla
- opery: Krótkie życie, Noce w ogrodach Hiszpanii
- balety: Czarodziejska miłość, Trójgraniasty kapelusz

3. Szkoła rosyjska:
Potężna Gromadka:
Michał Glinka
Aleksander Borodin
Cezar Cui
Milij Bałakiriew
Modest Musorgski
- Obrazki z wystawy
- Noc na Łysej Górze – fantazja orkiestrowa
- Borys Godunow – opera
Mikołaj Rimski Korsakow
- Lot trzmiela
Piotr Czajkowski
- opery (Eugeniusz Oniegin, Dama pikowa)
- balety (Śpiąca królewna, Dziadek do orzechów, Jezioro łabędzie)
- VI Symfonia h-moll – Patetyczna
- koncert fortepianowy b-moll
Aleksander Skriabin – zainteresował się okultyzmem (wiarą w istnienie zjawisk o charakterze nienaukowym, np. jasnowidzenie, mediumizm), jest twórcą syntetycznego akordu zbudowanego z kwart, zapoczątkował ekspresjonizm; założeniem ekspresjonistów jest przekazywanie indywidualnych, skrajnie subiektywnych, a często – podświadomych lub chorobowych stanów wewnętrznych przeżyć o najwyższej skali napięcia i ekstazy.
Sergiusz Rachmaninow – kompozytor i pianista

4. Szkoła czeska:
Bedrzich Smetana
- opera komiczna „Sprzedana narzeczona”
Antonin Dworzak
- Humoreska
- IX Symfonia e-moll „Z nowego świata”

5. Szkoła polska:
Henryk Wieniawski
- Legenda
- Scherzo – Tarantela
- Polonez koncertowy D-dur
- Kujawiak a-moll
Stanisław Moniuszko – ojciec opery narodowej
- opery (Halka, Straszny dwór, Hrabina, Verbum nobile)
- pieśni (Prząśniczka, Pieśń wieczorna, Kozak, Znasz li ten kraj)
Ignacy Jan Paderewski
- Fantazja Polska
- Krakowiak fantastyczny
Zygmunt Noskowski
Oskar Kolberg – zajmował się folklorem

6. Szkoła francuska:
Cezar Franck
Karol Gound
Georges Bizet
- Carmen – opera
Jacob Offenbach – znany twórca operetek (operetka różni się od opery tym, że w operetce fragmenty śpiewane przeplatają się z dość znacznymi ustępami muzycznymi)
- Orfeusz w piekle – operetka (Kankan)
- Piękna Helena
- Życie Paryskie

7. Szkoła włoska:
Giuseppe Verdi
- opery (Rigoletto, Trubadur, Traviata, Aida, Nabucco, Falstaff, Otello)
Ruggiero Leonacarallo
Giacomo Puccini
Pietro Mascagni
Opera werystyczna – określa kierunek artystyczny panujący w muzyce operowej przełomu XIX i XX wieku, wierne i bez ubarwień przedstawienie rzeczywistości, naturalizm

8. Szkoła austriacka:
Anton Bunckuer
Gustaw Makler
Johann Strauss
- Odgłosy wiosny
- Nad pięknym modrym Dunajem - walc
- Polka Trisch – Trasch
- Zemsta Nietoperza - operetka
- Baron cygański - operetka
- Wiedeńska krew
- Noc w Wenecji
Franciszek Lehar
- Wesoła wdówka – operetka (Usta milczą, dusza śpiewa)

9. Szkoła niemiecka:
Jan Brahms
Ryszard Strauss
- Tako rzecze Zaratustra
Max Roger

IMPRESJONIZM

1. Impresjonizm to kierunek na przełomie XIX i XX wieku, który wiążę się z poezją i malarstwem.

2. Cechy Impresjonizmu:
- wyczulenie na brzmienie
- zróżnicowanie efektów dynamicznych, wykonawczych, instrumentalnych, fakturalnych
- programowość
- inspiracja folklorem i muzyką taneczną
- zainteresowanie kulturą antyczną
- muzyka egotyczna
- stylizacje
- technika sonorystyczna

3. Przedstawiciele Impresjonizmu i ich dzieła:
Claude Debussy (Francja) – stworzył skalę całotonową
- Popołudnie fauna
- Morze
- Światło księżyca
- Ogrody w deszczu
Marice Ravel (Anglia)
- Bolero - suita orkiestrowa
- Dafnis i Chloe - suita orkiestrowa
- Godzina hiszpańska - opera komiczna
- zinstrumentował Obrazki z wystawy M. Musorgskiego
Karol Szymanowski – mieszkał w willi „Atma” w górach; w jego twórczości można wyróżnić 3 okresy:
1) romantyczny
2) czas poszukiwań nowego tworzywa muzycznego, zainteresowanie muzyką Debussy’ego, Ravela i ludów egzotycznych – Północna Afryka
3) okres narodowy: muzyka ludowa, folklor podhalański
- opery (Hagith, Król Roger)
- balety (Harnasie i Mandragora)
- Maski – Błazen Tantris
- oratorium Stabat Mater
- Źródło Aretuzy z cyklu Mity

MŁODA POLSKA

1. Młoda Polska to okres w przypadający na lata 1899-1914.

2. Cechy Młodej Polski:
- zagubienie człowieka w rzeczywistości
- wybuch I wojny światowej
- pesymizm
- brak filharmonii
- brak szkolnictwa muzycznego
- młodzież polska miała utrudniony dostęp do nauki - zabory
- chóry amatorskie
- muzykowanie domowe

INNOWACJE I EKSPERYMENTY W MUZYCE XX WIEKU

1. Muzyka XX wieku obfitowała w nowe style i kierunki muzyczne oraz indywidualności kompozytorskie. W pierwszym dwudziestoleciu widoczne były jeszcze wpływy neoromantyzmu i impresjonizmu, ale pojawiły się też nowe kierunki, takie jak:
- neoklasycyzm – nawiązujący do gatunków i stylów dawniejszych epok (Siergiej Prokofiew, Igor Strawiński)
- ekspresjonizm – podkreślający subiektywizm uczuć i przeżyć wewnętrznych człowieka, stany największego napięcia psychicznego, upiorność i katastrofizm (Ryszard Strauss, Aleksander Skriabin, Arnold Schnberg, Anton Webern, Alban Berg)
- folkloryzm – wykorzystujący autentyczny materiał ludowy, często w połączeniu z nowymi środkami kompozytorskimi (Igor Strawiński, Bla Bartók)
W polskim nurcie neoklasycystycznym i folklorystycznym tworzyli m.in.: Bolesław Szabelski, Witold Lutosławski, Grażyna Bacewicz.

2. Na początku lat dwudziestych wyłoniła się nowa technika kompozycyjna – dodekafonia. Utwory komponowane w tej technice odbiegały od tradycyjnego systemu dur-moll, zasadą była tam struktura atonalna (bez centrum tonicznego), oparta na skali dwunastostopniowej.

3. W muzyce obowiązywała całkowita równorzędność wszystkich dwunastu dźwięków, szeregowano je w serie według zasady, że żaden z nich nie powtarzał się przed wykorzystaniem pozostałych. Ten system nazywany jest techniką serialną. Serie mogły być poddawane określonym przekształceniom, były różnie rytmizowane. Utwór mógł kończyć się dowolnym dźwiękiem.

4. Dodekafonię i technikę serialną wykorzystywali: Anton Webern, Alban Berg, Frank Martin, Igor Strawiński, Józef Koffler i Kazimierz Serocki.

5. Twórcą punktualizmu – nowej technik kompozytorskiej – był Anton Webern. Operował on w muzyce pojedynczymi dźwiękami lub strukturami interwałowymi przedzielanymi pauzami i skontrastowanymi pod względem wysokości i rejestru, barwy, artykulacji, głośności, czasu trwania. Stosowanie tych środków dawało wrażenie rozproszonych, migotliwych punktów dźwiękowych.

6. Innym kierunkiem awangardowej muzyki instrumentalnej, który pojawił się w połowie XX wieku, był aleatoryzm (od łacińskiego aleator – gracz w kości), rozpowszechniony przez amerykańskiego muzyka Johna Cage’a. Aleatoryzm polegał na włączeniu przypadku do procesu kompozycji dzieła (na przykład aby wyznaczyć każdemu dźwiękowi jego parametry: wysokość, głośność, czas trwania, artykulację, rzucano kości lub monetą).
Innym awangardowym pomysłem Cage’a był niekonwencjonalny sposób wydobywania dźwięków z instrumentów (na przykład z fortepianu przez uderzenie bezpośrednio w struny, w drewniane i metalowe części instrumentu).
W Polsce aleatoryzm znalazł zastosowanie w twórczości: Witolda Lutosławskiego i Kazimierza Serockiego.

7. W połowie XX wieku francuski kompozytor Olivier Messiaen stworzył własny styl kompozytorski zwany modalizmem. Polegał on na wykorzystywaniu ściśle określonych i dość skomplikowanych modeli motywicznych (rytmicznych, melodycznych, brzmieniowych), często wzorowanych na głosach natury, np. wodospadu czy wiatru.