Polskie powstania narodowe w XIX w. Omów przyczyny, przebieg i skutki wydarzeń.

Polskie powstania narodowe między 1830 – 1863 skierowane były przeciwko zaborcom, głównie Carskiej Rosji. Podstawą było dążenie do samostanowienia i uwolnienia się od jarzma zaborcy. Powstania Listopadowe i Styczniowe objęły swym zasięgiem teren Królestwa Polskiego i prowincji zabranych (Żmudź, Litwę, Wołyń). Natomiast powstanie Krakowskie w 1846 r. objęło swoim zasięgiem głównie Kraków i przyległe do niego tereny Galicji.

Genezą Powstania Listopadowego było nieprzestrzeganie przez cara Rosji postanowień konstytucji z 1815 r. W 1819 zniósł wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną, w 1820 zawieszono wolność zgromadzeń i zabroniono działalności masonerii. W 1827 r. nastąpiły aresztowania członków Towarzystwa Patriotycznego. W Lipcu i Sierpniu 1830 r. wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i Belgii, które doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza zawiązanego przez Rosję, Austrię i Prusy.

W 1828 r. zawiązało się tajne sprzysiężenie w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty pod dowództwem Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk Królestwa Polskiego. Był on powszechnie znienawidzony za stworzenie tajnej policji i donosicielstwa, a także publiczne poniżanie polskich oficerów. Bunt wybuchł w nocy z 29/30 Listopada 1830 r. Grupa młodych inteligentów zdobyła Belweder, siedzibę Wielkiego Księcia Konstantego. Niestety Wielki Książę zdołał zbiec. Powstańcy natomiast przy pomocy 15 000 pospólstwa i plebsu opanowali Arsenał. Zamordowali sześciu generałów i wysoko postawionych wojskowych przeciwnych powstaniu. Następnego dnia razem z ludnością cywilną opanowali całą stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przeistoczył się w powstanie, Wielki Książe Konstanty, wycofał się z wiernymi mu generałami i oddziałami do koszar w Wierzbnie nie podejmując walk z powstańcami.

30 Listopada Rada Administracyjna powołała do życia Straż Bezpieczeństwa dowodzona przez Piotra Łubieńskiego. Zadaniem Straży było rozbrojenie cywili, oraz zakazano oficjalnego noszenia rewolucyjnych kokard granatowo–biało–czerwonych, zastępując je białymi. Na czele Rady Administracyjnej, będącej cywilną władzą w królestwie, stał Franciszek Ksawery Drucki–Lubecki. Niestety próby rozbrojenia powstańczych oddziałów cywilnych spełzły na niczym i nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. 1 Grudnia 1830 r. powstało Towarzystwo Patriotyczne kierowane przez Maurycego Mochnackiego, które domagało się radykalnych działań w stosunku do stacjonujących w granicach królestwa wojsk Rosji. Ulegając tym naciskom, Rada Administracyjna dokooptowała do swojego gremium polityków z Towarzystwa Patriotycznego. 3 Grudnia rozwiązano Radę Administracyjną, jako że nie potrafiła poradzić sobie z narastającymi problemami i utworzono Rząd Tymczasowy, na którego czele stanął książę Adam Jerzy Czartoryski. Wodzem naczelnym mianowano gen. Józefa Chłopickiego. Ten natomiast już 5 Grudnia ogłosił się dyktatorem powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem, w tym celu zaproponował mediację Prus do rozmów z Rosją. Książę Drucki–Lubecki udał się do Petersburga by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć rozmowy z carem. 13 Grudnia car wydał „ukaz” o przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza, który miał stłumić powstanie. 17 Grudnia car Mikołaj I wydał manifest do polaków, w którym nakazuje przywrócenie Rady Administracyjnej w jej pierwotnej wersji i skoncentrowanie wojsk polski w rejonach Płocka.

Jednakże sytuacja w królestwie ulegała dalszej radykalizacji. 20 Grudnia Sejm wydał manifest, w którym ogłosił powstanie narodowe przeciwko Rosji, wyjaśniając w nim opinii międzynarodowej przyczyny takiego kroku. 21 Grudnia dyktator Józef Chłopicki rozwiązał Rząd Tymczasowy i powołał Radę Najwyższą Narodową.

17 Stycznia 1831 r. wobec fiaska rozmów polskiej delegacji z carem, który zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców, dyktaturę złożył gen. J. Chłopicki. W tym momencie w Sejmie większość zdobyło Towarzystwo Patriotyczne, na którego czele stał Joachim Lelewel. Było to bardzo radykalne stronnictwo i pod jego wpływem 25 Stycznia przegłosowało uchwałę o detronizacji cara Mikołaja I. W odpowiedzi granicę polskie przekroczyła armia rosyjska z 115 tyś. wojska i 336 działami pod dowództwem Iwana Dybicza. 30 Stycznia sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej, Rząd Narodowy.

Wojna Polsko–Rosyjska

Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem i Wawrem, doszło do rosyjskiej próby szturmu na Warszawę. Jednak nierozstrzygnięta bitwa pod Grochowem 25 lutego 1831 roku, podczas której ciężko ranny został Chłopicki, uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny. Po bitwie dyktaturę objął nieudolny generał Jan Skrzynecki, który obawiał się podjąć kontrofensywy. Zgodził się na to dopiero pod koniec marca. Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego Prądzyńskiego przyniósł sukcesy w bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami. Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę. Dopiero w maju zgodził się na nowy plan Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułków gwardyjskich operujących w rejonie Łomży i Ostrołęki. Niestety w wyniku kunktatorstwa wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie. Rosjanie wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką, co załamało morale polskich żołnierzy. Skrzynecki tym razem znów zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie. Dopiero 11 sierpnia złożony został z urzędu. Tymczasem 15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło próbę dokonania zamachu stanu. Tłum warszawski zamordował więzionych na Zamku Królewskim zdrajców. Chaos opanował wówczas generał Jan Krukowiecki, który stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą. Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldmarszałka Iwana Paskiewicza 6 września, po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu. Po utracie Woli, gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął gen. Sowiński, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją. Kilka tygodni później nastąpił rozpad sejmu, Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.

Ocena powstania

Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski, Bonawentura Niemojowski oraz nieudolni dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Maciej Rybiński. Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji, niedającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie. Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież Grzegorz XVI w encyklice Cum primum, jak i rządy większości państw europejskich, napiętnowali powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców prawowitej władzy.

Skutki powstania

- polityczne: jesienią 1831 roku Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy, którego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym; w 1832 roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastąpienie konstytucji Statutem Organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów, postępująca rusyfikacja administracji.
- kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek ilości szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich.
- gospodarcze: nałożono wysoką kontrybucję, zbudowano na koszt Polski Cytadelę z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag.
- demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność Królestwa, w wyniku powstania około 8,5 tysiąca osób opuściło kraj, w następnych latach sporą ilość mężczyzn z Królestwa wcielono do armii rosyjskiej.
Następne w kolejności chronologicznej było Powstanie Krakowskie, i nie należy go mylić z rabacją galicyjską. Były to dwa odrębne od siebie zdarzenia historyczne, choć powiązane ze sobą.

Powstanie Krakowskie 1846 r. było pomyślane jako ogólnokrajowe powstanie we wszystkich zaborach. Miało się zacząć jednocześnie w wielu miejscach zaborów. Powstanie ogólnonarodowe przygotowywane było już od początków lat czterdziestych, głównym organizatorem było Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP). Przywódcy TDP przewidywali w swoim programie uwłaszczenie chłopów, co miało przyciągnąć ich do powstania i zwiększyć szanse na zwycięstwo z zaborcami. Niestety te nadzieje spełzły na niczym, chłopi do powstania się nie przyłączyli a w wielu miejscach wręcz zwalczali powstańców. Związane to było z polityką Austrii, która za pomocą chłopów chciała zdławić zalążki powstania. Termin powstania wyznaczono na noc z 21/22 Lutego. Niestety od samego początku powstańcy natrafili na poważne przeszkody. Tuz przed wyznaczoną datą powstania, na skutek zdrady hrabiego Ponińskiego, w ręce policji pruskiej wpadła pełna lista przywódców wielkopolskiej organizacji. Na skutek aresztowań do więzienia trafili Mierosławski i Libelt, kandydaci do projektowanego Rządu Narodowego. W zaborze rosyjskim również na skutek zdrady do więzienia i potem na zesłanie trafił przywódca podziemia – ksiądz Piotr Ściegienny. Jedynie w okręgu krakowskim nie nastąpiły aresztowania. Prawdopodobnie rząd Austrii chciał doprowadzić poprzez powstanie do likwidacji wolnego miasta, jakim wówczas był Kraków.

Mimo tak krytycznej sytuacji spiskowcy postanowili działać i w nocy z 20/21 Lutego zaatakowali Austriaków stacjonujących w Krakowie. Do powstania przyłączyła się biedota krakowska, górnicy z pobliskiego Jaworzna oraz podkrakowscy chłopi. Powstańcy ogłosili powstanie Rządu Narodowego Rzeczpospolitej, w skład którego weszli: Jan Tyssowski, Ludwik Gorzkowski oraz Aleksander Grzegorzewski.

Rząd wydał odezwę do narodu, w której nawoływał do walki, proklamował odrodzenie Rzeczpospolitej, znosił wszelkie czynsze i powinności chłopskie, nadając chłopom ziemię, likwidował podział na stany i obalał wszelkie przywileje szlacheckie. Program ten został niezbyt chętnie przyjęty przez bogate mieszczaństwo krakowskie. Znajdujący się pod jego wpływem Tyssowski 24 lutego ogłosił się dyktatorem.

W tym momencie w Krakowie pojawił się jeden z najbardziej radykalnych działaczy podziemia – Edward Dembowski. Zdobył zaufanie Tyssowskiego, który mianował go swoim sekretarzem. Dembowski głosił chłopom odrodzenie polski i zniesienie pańszczyzny. Niestety nie znalazł szerszego poparcia wśród chłopstwa. Powstanie poparli jedynie oczynszowani chłopi podkrakowscy, oraz górale chochołowscy poderwani do walki przez dwóch księży, Józefa Kmietowicza i Michała Głowackiego oraz nauczyciela Jana Andrusikiewicza.

Do jedynej bitwy powstania doszło 26 lutego pod Gdowem. Maszerujący na Kraków płk Benedek rozbił po krótkiej walce wysłany przeciw niemu oddział powstańczy. I w tym przypadku do klęski powstańców przyczynili się chłopi. Dembowski nie rezygnował. Chcąc przemówić do chłopów, 28 lutego wyruszył z krzyżem w ręku z procesją na Podgórze. Nie zdołał tego już uczynić. Drogę idącemu tłumowi zastąpiła austriacka piechota, która oddała kilka salw do tłumu. Dembowski zginął a jego śmierć położyła kres powstaniu krakowskiemu. Za namową stojącego na czele mieszczan Józefa Wodzickiego, Tyssowski opuścił na czele 1500 żołnierzy Kraków i 4 marca złożył broń na granicy pruskiej. Tego samego dnia do Krakowa wkroczyły oddziały rosyjskie, a tuż po nich Austriacy.

Powstanie krakowskie trwało 9 dni i upadło niemal bez walki. Wiedeń, Berlin i Petersburg, obawiając się dalszych wstrząsów uzgodniły wspólną akcją represyjną. Jej efektem było uwięzienie około pięciu tysięcy osób i ogłoszenie kilku wyroków śmierci. Największym następstwem powstania była jednak likwidacja Rzeczpospolitej Krakowskiej.

Wolne Miasto Kraków zostało przyłączone do Austrii. Akt ten był pogwałceniem uchwał kongresu wiedeńskiego i spotkał się z dyplomatycznym protestem rządów Francji i Anglii, który nie przyniósł żadnych skutków.

Ostatnim omawianym powstaniem polskim jest powstanie styczniowe.

Sytuacja w Królestwie Polskim po przełomie lat 50 i 60-tych była związana z przesileniem politycznym w Rosji - wynikiem tzw. "odwilży posewastopolskiej". Liczono na bardziej liberalną politykę caratu i możliwość odzyskania autonomii za cenę ugody. Nadzieje te związane były również ze zmianą na stanowisku namiestnika - po śmierci Paskiewicza urząd ten objął Michał Gorczakow (przeciwnik policyjnego reżimu paskiewiczowskiego, ale też niezbyt przychylny dalej idącym reformom). Założenie Towarzystwa Rolniczego (Andrzej Zamoyski - 1858), działalność Leopolda Kronenberga (burżuazja i inteligencja warszawska) i Edwarda Jurgensa (millenerzy) sprzyjały aktywizowaniu społeczeństwa do podejmowania działań zmierzających do poprawy sytuacji - jednak w oparciu o legalne działania. Słynna wypowiedź Aleksandra II skierowana do przedstawicieli elity społecznej Królestwa podczas wizyty cara w Warszawie "żadnych marzeń Panowie, żadnych marzeń", kładła kres nadziejom na skuteczność legalnych działań.

Nasilenie wzburzenia nastrojów społecznych związane z manifestacjami 1860 (pogrzeb wdowy Sowińskiej; 30 rocznica wybuchu powstania listopadowego), doprowadza do wykrystalizowania się dwóch obozów pretendujących do kierowania rozwojem sytuacji w Kraju:

- czerwoni - (Narcyz Jankowski, Zygmunt Sierakowski, Jarosław Dąbrowski) - zwolennicy rozszerzenia akcji nielegalnych i doprowadzenia do wybuchu powstania. Dążyli do stworzenia jednolitej organizacji konspiracyjnej, którą miał kierować powołany 17 października 1861 Komitet Miejski - przekształcony w czerwcu 1862 w Komitet Centralny Narodowy.

- biali - oparta na działaczach Towarzystwa Rolniczego (rozwiązanego 6 kwietnia 1861), millenerzy i bardziej umiarkowane skrzydło konspiracji młodzieży szkolnej i akademickiej. Celem białych, którymi kierowała Dyrekcja Krajowa (Kronenberg, Jurgens, Majewski), było niedopuszczenie do niekontrolowanego wybuchu powstania, wykorzystania do maksimum ustępstw ze strony władz carskich - bez najmniejszych zobowiązań (słynne powiedzenie Zamoyskiego - formalnie pozostającego poza ruchem - "brać, ale nic nie kwitować")

Ze względu na narastającą falę niepokojów w Królestwie władze zdecydowały się na pewne ustępstwa, żądając w zamian gwarancji na opanowanie sytuacji. Odpowiedzialność za taką politykę wziął na siebie Aleksander Wielopolski. Tzw. reformy Wielopolskiego doprowadziły w latach 1861–2:

- do przywrócenia Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Rady Stanu, przywrócenia Uniwersytetu pod nazwą Szkoły Głównej oraz zreformowania systemu szkolnego w duchu "polskości", ustanowienia nowego rządu: Naczelnik Rządu Cywilnego - miał zapobiegać ingerencji władz wojskowych w sferę działań administracji cywilnej
- w zakresie reform społecznych: zniesienie pańszczyzny i oczynszowanie chłopów z urzędu, równouprawnienie Żydów Apogeum ustępstw caratu stanowiło przysłanie do Warszawy na stanowisko namiestnika brata cesarza Aleksandra II - wielkiego księcia Konstantego. Niepowodzenie ugodowej polityki Wielopolskiego (nieudane próby pojednania z Zamoyskim zakończone deportowaniem tego ostatniego po manifestacyjnym odrzuceniu propozycji zostania członkiem Rady Stanu) spowodowały podjęcie przez niego zdecydowanych działań w celu zdławienia ruchu patriotycznego - "branka" do wojska w połowie stycznia 1863 miała do reszty rozbić siłę obozu "czerwonych", którzy od połowy 1862 zdołali rozbudować struktury tajnego państwa polskiego, nadszarpnięte falą aresztowań.

Wybuch i przebieg powstania

- 22 styczeń 1863 - Komitet Centralny wydał manifest, w którym ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wezwał naród do walki o niepodległość. Ogłoszono dekret o pełnym uwłaszczeniu oraz nadaniu ziemi bezrolnym z dóbr narodowych. Zachowane miały być serwituty. Władze powstańcze nie były jednak w stanie wprowadzić tych postanowień w życie. Tym niemniej ich treść wyznaczyła granicę, które musiały być brane pod uwagę przez władze carskie
- zaskoczone atakiem powstańców wojska rosyjskie (około 100 tys.) wycofały się do 42 punktów koncentracji, co dało powstańcom czas na lepsze zorganizowanie oddziałów i przekreśliło jednocześnie szanse na błyskawiczne stłumienie ruchu mimo rażącej dysproporcji sił. Oznaczało to w praktyce fiasko polityki Wielopolskiego - odsuniętego wkrótce ze wszystkich stanowisk
- kierownictwo powstanie w pierwszym okresie znajdowało się w rękach "czerwonych" - Stefan Bobrowski. Wywołało to zaniepokojenie w obozie "białych" o zbytnią radykalizację ruchu narodowego. Podjęli zatem działania zmierzające do przejęcia steru w swoje ręce. Większej aktywności "białych" sprzyjał rozwój sytuacji międzynarodowej: poparcie Francji (Napoleon III), zaniepokojonej zawartym 8 lutego 1863 porozumieniem prusko-rosyjskim (tzw. Konwencja Alvenslebena) zapewniającym udzielenie Rosji (w razie potrzeby) pomocy w zwalczaniu powstania (inicjatorem traktatu był Otto von Bismarck, zmierzający do storpedowanie ewentualnego sojuszu francusko-rosyjskiego, co mu się w efekcie udało)
- umocnienie pozycji "białych" we władzach powstania: ogłoszenie dyktatury Mariana Langiewicza ( 11 marzec 1863), pomimo jego szybkiego aresztowania "biali" wzmocnili swoje wpływy po śmierci Bobrowskiego (12 kwiecień) doprowadzając 10 maja do przekształcenia Rządu Tymczasowego w Rząd Narodowy - w którym posiadali dominujące wpływy.
- niepowodzenie interwencji dyplomatycznej mocarstw zachodnich spowodowało zdecydowane działania armii rosyjskiej (Teodor Berg) przeciwko powstańcom od lata 1863
- powstanie chyli się ku upadkowi pomimo bardziej energicznych działań nowego dyktatora Romualda Traugutta (październik 1863 - kwiecień 1864) zmierzających do stworzenia bardziej scentralizowanej struktury militarnej oddziałów powstańczych. Wielka przewaga wojsk rosyjskich uniemożliwiła realizację tych planów - rozbicie ostatnich większych sił polskich dowodzonych przez gen. Józefa Hauk–Bosaka (luty 1864), aresztowanie (kwiecień 1864) i stracenie Traugutta ( sierpień 1864)
- obok klęski militarnej do zamierania działań powstańczych przyczyniło się ogłoszenie przez cara ukazów uwłaszczeniowych 2 marca 2864, co całkowicie przekreślało nadzieje na pozyskanie chłopów
- sporadyczne walki niewielkich oddziałów powstańczych trwały do jesieni 1864 (ostatni oddział pod dowództwem księdza Stanisława Brzóski - schwytanego i powieszonego w kwietniu 1865)

Znaczenie powstania

- największy patriotyczny zryw niepodległościowy Polaków w XIX wieku
- przyczynił się wzmocnienia świadomości narodowej bez względu na granice rozbiorowe (akcje powstańcze na Litwie i Białorusi - Konstanty Kalinowski, Zygmunt Sierakowski, Walery Wróblewski; pomoc ze strony mieszkańców Galicji i Wielkopolski)
- doprowadziło do ostatecznego załatwienia kwestii uwłaszczenia
- klęska powstania i późniejsze represje umocniły w społeczeństwie wpływy zwolenników pracy organicznej.

Reasumując, żadne z polskich powstań narodowych nie doprowadziło do odzyskania niepodległości. Wręcz przeciwnie, każde z nich powodowało wzrost represji ze strony zaborców. Olbrzymie ruchy emigracyjne po zakończeniu powstań spowodowały odpływ elit politycznych poza granice kraju. Niewielkie poparcie chłopstwa w powstaniach było powodem ich niepowodzeń. Brakowało wiary w zwycięstwo i skutecznej logistyki. Jako pozytywny efekt zrywów narodowych uważam podtrzymanie ducha narodowego, który przetrwał do zakończenia I wojny światowej i pozwolił odbudować wtedy państwowość polską.