Dramaty - krótki opis tego gatunku (np. antyczny, elżbietański, średniowieczny, renesansowy romantyczny, młodopolski i ich przykłady)

DRAMAT ANTYCZNY
Powstał w starożytnej Grecji, wywodzi się z pieśni pochwalnych śpiewanych w czasie misteriów dionizyjskich ku czci boga Dionizosa, tak zwanych dytyrambów.
Dramat antyczny rozwinął się około V w. p.n.e. Początkowo wykonawcami dytyrambów byli zwykli ludzie, którzy wyruszali całym orszakiem w górskie ustronia i tam śpiewali, tańczyli, pili wino i bawili się. Z czasem pieśni kultowe ku czci Dionizosa ( boga wina i plonów) ulegały przeobrażeniu, spośród grona śpiewaków wyodrębnił się aktor (przewodnik chóru), prowadzący dialog z chórem.
Z czasem zaczęli pojawiać się kolejni aktorzy:
* pierwszego wprowadził Tespis,
* drugiego Ajschylos,
* trzeciego Sofokles .
Aktorami mogli być wyłącznie mężczyźni, którzy grali też role kobiece.

Cechy dramatu antycznego: .
1. Zasada trzech jedności:
a) czasu - akcja rozegrać się musiała w ciągu jednej doby, najczęściej między wschodem a zachodem słońca;
b) miejsca - ,akcja rozgrywała się cały czas w tym samym miejscu, natomiast o wydarzeniach, które rozegrały się gdzie indziej widz był powiadamiany przez specjalnych aktorów - posłańców
c) akcji - cała akcja była jednowątkowa, nie występowały wątki poboczne. '
2. Istnienie i zakres kompetencji chóru, który wprowadzał kolejnych aktorów na scenę, a także komentował i oceniał przebieg wydarzeń
3. Zasada decorum, polegająca na obowiązku pisania tragedii stylem wysokim czyli językiem pozbawionym wulgaryzmów i mowy potocznej. '
4. Konstrukcja bohaterów - były to wybitne jednostki pochodzące z wyższych sfer.
5. Tytuł utworu przeważnie zostaje wzięty od imienia głównego bohatera (Antygona, Król Edyp, Prometeusz skowany...) .
6. Zasada jedności estetyki polegająca na zakazie przeplatania scen tragicznych komicznymi.

Funkcje dramatu:
l. Celem dramatu antycznego było wywołanie u widza wstrząsu uczuciowego czyli katharsis (wewnętrznego oczyszczenia), spowodowanego przez uczucia litości i trwogi, które mają towarzyszyć widzowi w czasie obcowania ze sztuką;
2 . Odzwierciedlenie rzeczywistości przez sztukę , postulat ten wynikał z obowiązującej w antyku kategorii estetycznej, zwanej mimesis (gr. naśladowanie) , określającej sztukę jako naśladowczą, czyli właśnie mimetyczną

Budowa dramatu :
- prologom – pierwsza scena aż do wystąpienia chóru na orchestrze, zapowiedź wydarzeń
- parados – wejście chóru
- epeisodnia – partie między śpiewami chóru wypełnione monologami lub dialogiem aktorów
- stasimon –komentarz akcji , pieśń śpiewana przez chór okalający na orchestrze
- exodos – ostatnia pieśń śpiewana podczas wyjścia chóru

Aktor :
- ograniczona liczba aktorów, brak scen zbiorowych
- aktorami byli mężczyźni , role kobiece przydzielano chłopcom
- występował w masce
- noszono kostiumy kontrastowe i jaskrawe
- rekwizyty – charakterystyczne dla danej roli
- koturny- aby stać się bardziej widocznym

Tragizm =to kategoria estetyczno –moralna, jedna z modelowych sytuacji ludzkich, która cechuje starcie się równorzędnych racji moralnych , przynoszące nieuchronną klęskę bohaterowi . Bohater jest pozostawiony w sytuacji wyboru, jednak niezależnie od wybranej drogi zawsze poniesie klęskę

. UNIWERSALNOŚĆ "ANTYGONY" SOFOKLESA
Nieśmiertelność tego dzieła polega na tym, iż autor ukazuje konflikt i motywy postępowania ludzi, które przetrwały wiele stuleci i są aktualne do dziś. Wciąż żywy jest konflikt pomiędzy dobrem społecznym a dobrem jednostki, wciąż istnieje walka o władzę, zjawisko zdrady i dochodzenia swoich praw, zderzenie sfery uczuć i obowiązku. Nadal dyskutujemy pojęcie sprawiedliwości i pragniemy, aby prawo czy ustawa dotyczyły w tej samej mierze wszystkich - nawet rodzin rządzących i wydających ustawy. trwałe jest też uczucie siostrzane, szacunek jaki winni są ludzie umarłemu.

1. Źródłem fabuły - mitologia;
2. Istotą utworu:
. konflikt tragiczny ( pomiędzy ustanowionym przez człowieka prawem państwowym, reprezentowanym przez Kreona a prawem boskim na które powołuje się Antygona),
. fatum jako siła, która sprawia, że bohaterowie muszą się znaleźć w sytuacji tragicznej;
3. Wina tragiczna:
. Antygony - narusza królewski nakaz, ale pragnie uszanować prawa boskie,
. Kreona - wydaje bezwzględny rozkaz, ale jest przekonany, że ma obowiązek ukarać zdrajcę ojczyzny i że zgodne jest to z wolą bogów;
4. Ironia tragiczna - działania Kreona przynoszą skutki sprzeczne z jego zamiarami, im bardziej stara się wykonywać obowiązki władcy, tym szybciej zmierza ku nieuchronnej katastrofie;
5. Bohaterowie:
. pochodzą z najszlachetniejszych rodów, zajmuja wysoka pozycję społeczną (Kreon, Antygona, Ismena, Hajmon, Eurdyka to rodzina królewska),
. są szlachetni
-- Kreon myśli przede wszystkim o interesie państwa, jest sprawiedliwy,
-- Antygonę cechuje wielka odwaga i determinacja w obronie wyznawanych wartości,
. nieobce sa im wady i słabości czyniące postacie dramatu bliskimi człowiekowi
-- Kreon w swym zaślepieniu nie bierze pod uwagę zdania najbliższych,
-- Antygona jest okrutna wobec siostry, skazana na smierć żałuje, że musi umrzeć;
6. Chór:
. stale obecny na scenie,
. pełni funkcje
-- informując o wcześniejszych wydarzeniach (parados),
-- wyjasnia sens tego, co dzieje się na scenie (stasimon I, eksodos),
-- ocenia postępowanie bohaterów (stasimon II),
-- bierze udział w akcji (epejzodion V)
7. Ograniczona liczba aktorów na scenie (oprócz Chóru najwyżej trzech);
8. Jedność nastroju (powaga i wzniosłość);
9. Jedność stylu (brak indywidualizacji językowej - styl retoryczny);
10. Budowa akcji:
. ciąg wydarzeń połączonych ścisłymi związkami przyczynowo-skutkowymi układających się w kolejne fazy:
-- wprowadzenie (prologus),
-- zawiązanie (epejzodion I),
-- rozwinięcie (epejzodion II, III, IV),
-- perypetia (epejzodion V wydaje się, że wszystko skończy się dobrze),
-- katastrofa i rozwiązanie (eksodos);
11. Trzy jedności:
. akcji (jeden wątek, brak scen epizodycznych),
. miejsca (przed pałacem królewskim),
. czasu (brak luk czasowych; akcja dramatu trwa tyle czasu, ile spektakl).

Dramty liturgiczne:
* misterium – dramaty religijno- dydaktyczne
- powstały w XII wieku
- widowiska sceniczne, którego treść dotyczyła tematów Starego i Nowego Testamentu
- wystawiane w okresie świąt religijnych
- wystwiane na placu przed kościołem lub na rynku

* moralitet - dramaty dydaktyczno – alegoryczne
- dotyczyły uniwersalnych problemów życia ludzkiego ; walka dobra ze złem,
- szczytowy rozwój moralitetu przypada na XV wiek, ale rozwijał się jeszcze w XVI i XVII w.
- był bardzo popularny w Szkocji i Anglii
- najbardziej znany angielski moralitet „Everyman” z 1500r.

* mirakle - średniowieczny dramat religijny
- obrazy sceniczne z życia Maryi Panny, Świętych i męczenników, wysuwający na pierwszy plan cudowne wydarzenia i boskie interwencje w losy postaci
- ukształtowało się w XII w. i rozpowszechniło we Francji , Anglii, Hiszpanii, Niemczech

DRAMAT RENESANSOWY
* „ Odprawa posłów greckich” – J. Kochanowskiego

* Róznice dramatu renesansowego z antycznym :
brak konfliktu tragicznego
brak bohatera tragicznego
konstrukcja głównego bohatera -
podział postaci na pozytywne i negatywne
alegoryczność i symbolika ( w dramacie antycznym była nim wybitna jednostka ,u Kochanowskiego- zbiorowość, czyli Troja)
odniesienie do współczesności
zakończenie- tragedia antyczna kończyła sie katastrofą, o tyle w „Odprawie..” autor jedynie zapowiada zniszczenie Troi

* podobieństwa :
zasada 3 jedności
obecność chóru
jedność estetyki ( sceny komiczne nie przeplatają się z komicznymi)
klasyczna budowa (prolog... )

DRAMAT BAROKOWY - ELŻBIETAŃSKI –szekspirowski

Szekspir zapisał się w historii teatru jako twórca nowożytnego dramatu, utrzymanego w stylu tzw. dramatu elżbietańskiego:
- odszedł od klasycznej zasady trzech jedności, jego dramaty wykraczały poza limit 24 godzin, akcja rozgrywała się w wielu miejscach, zrezygnował z analizowania tylko jednego wątku;
- wprowadził na scenę wielu aktorów, umożliwił odtworzenie scen zbiorowych (uczty, sceny bitewne);
- zrezygnował z przedstawienia historii tylko wielkich rodów, w komediach umieścił bohaterów z ludu, nadając im cechy postaci śmiesznych, często groteskowym (odejście od tzw. zasady decorum); .
- bohaterowie Szekspira stają się postaciami dynamicznymi, dopuszczalna jest ich zmiana charakterów, psychiki w czasie trwania akcji; postacie nie są typologiczne;
- wprowadził siły nadprzyrodzone (np. wiedźmy, elfy);
- stosował zmienność nastroju (groza i rozpacz miesza ją się z komizmem i wesołością);
- przyrodzie została przypisana rola współbohatera akcji, potęgującego nastr6j 'scen;
- odszedł od obecności chóru na scenie
- zdecydował się na pomieszanie kategorii estetycznych, np. tragizmu z komizmem

DRAMAT ROMANTYCZNY
Ukształtowany w dobie romantyzmu gatunek dramatu przeciwstawiający się regułom dramatu antycznego, nawiązujący zaś do tradycji dramatu szekspirowskiego oraz hiszpańskiego.

Cechował się przede wszystkim
- odrzuceniem klasycznej zasady trzech jedności,
- rozluźnieniem kompozycji,
- wprowadzeniem na scenę elementów fantastyki (sceny fantastyczne) i ludowości.
- bohaterem dramatu romantycznego był najczęściej wybitny samotnik, indywidualista, buntownik, człowiek walczący o wolność ojczyzny.
- zerwanie z klasyczną zasadą jedności estetyk - mieszał konwencje i gatunki literackie, pojawiały się więc w obrębie jednego utworu partie liryczno-dramatyczne i epickie, sceny realistyczne i fantastyczne, komiczne i np. „ Dziady” A.. Mickiewicza

DRAMAT MŁODOPOLSKI -nazywany teatrem ogromnym
jest w pełni gatunkiem synkretycznym. Większość dzieł zawiera elementy różnych prądów literackich i trudno jednostkowe dzieło zaliczyć wyłącznie do jednego sposobu prezentacji utworu;
Na ukształtowanie się młodopolskiej dramaturgii dominujący wpływ wywarła polska scena romantyczna I wielcy twórcy europejscy: Ibsen, Maeterlinck, Wagner, Hauptmann.

Dramat młodopolski - według Wyspiańskiego:
1) podejmuje tematykę narodową, stąd też często obok nazwy "teatr ogromny" spotyka się pojęcie "teatru narodowego";
2) wszechstronnie korzysta z tradycji teatru europejskiego, od czasów antycznych do najnowszych osiągnięć modernizmu:
a) związek z dramatem antycznym dostrzegalny jest chociażby poprzez respektowanie zasady trzech jedności (miejsca, czasu i akcji);
b) związek z dramatem romantycznym - przejęcie problematyki narodowej oraz nadnaturalna motywacja niektórych zdarzeń;
c) związek z dramatem szekspirowskim - wprowadzenie na scenę postaci nierealnych (zjawy, upiory) i ich wpływ na rozwój akcji, a także zerwanie z klasyczną zasadą jedności estetyk
(przeplatanie się patosu z komizmem);
d) wpływ dramatu symbolicznego Maurice'a Maeterlincka - sceny symboliczne i symbole;
e) związek z teatrem muzycznym Wagnera (podkreślenie roli muzyki);
3) dokonuje syntezy sztuk. łącząc słowo poetyckie z plastyką i muzyką:
a) słowo poetyckie - tekst główny (dialogi) i poboczny (didaskalia);
b) plastyka - nawiązania do malarstwa, sceny mogą być zbudowane na zasadzie zestawienia obrazów;
c) muzyka - podkreślenie odpowiednią muzyką doniosłości przedstawianych wydarzeń;
4) indywidualizuje język bohaterów - przedstawiciele poszczególnych grupom społecznych mówią językiem charakterystycznym dla swojej warstwy;
5) dokonuje synkretyzmu poetyk, polegającego na wzajemnym przeplataniu się kilku technik pisarskich:
a) impresjonizmu - podkreślenie w didaskaliach wagi odpowiedniej deko racji i roli, jaką odgrywają w przedstawieniu kolory, światło i dźwięk (muzyka);
b) realizmu - związki z estetyką mimetyczną (odzwierciedlanie rzeczywistości na scenie, prawdopodobieństwo wydarzeń);
c) symbolizmu - wprowadzenie na scenę postaci z zaświatów oraz ważnych symbol

Dramat naturalistyczny
- cechami wyróżniającymi ten rodzaj dramatu było okazanie bez osłonek pełnej prawdy życiowej, nawet gdy ukazywano ją w sposób drastyczny
- wprowadzanie pomijanych w dotychczasowej dramaturgii warstw i grup społecznych,. przede wszystkim przedstawicieli ludu
i marginesu społecznego.
- akcja koncentrowała się wokół jednego, centralnego wydarzenia, zwracano uwagę na analizę osobowości bohaterów ukształtowanych przez środowisko, w jakim przebywali
- bohaterowie mówili językiem potocznym, wykorzystując elementy gwarowe, zwroty trywialne i wulgarne.
- miejsce akcji było dokładnie skonkretyzowane, wiadomy był czas akcji, środowisko, perfekcyjnie dbano o dekorację i kostiumy;

Dramat symboliczny - stawiał sobie za ce1 dotarcie do tematyki niedostępnej racjonalnemu poznaniu, wieloznacznej, tajemniczej, osnutej atmosferą poetyckości i nastroju.
- symboliści zrywali z wiernym odtwarzaniem rzeczywistości, ważne treści przekazywali za pomocą symbolu, wykorzystywali motywy zaczerpnięte z legend i baśni.

Dramat ekspresjonistyczny
-cechą było odchodzenie od naśladowania rzeczywistości, penetrowanie tajemnych głębi ludzkiej psychiki, ukazywanie stanów psychicznych o najwyższym stopniu natężenia emocjonalnego
- tematyka nie obejmowała jedynie problemów indywidualnych człowieka. Dramat ekspresjonistyczny starał się uchwycić wielkie procesy zbiorowe i uwikłanego weń człowieka.
- dramaturdzy posługiwali się często symbolem, ale przede wszystkim wykorzystywali środki wyjaskrawiające obraz sceniczny - kontrasty: dobro i zło ;piękno i brzydotę itd.
- wprowadzali sceny szokujące brutalnością, gwałtownością, zrywali z ciągłością. akcji na rzecz kompozycji. epizodycznej. .