1. GOSPODARKA I CYWILIZACJA EPOKI STAROŻYTNEJ
W XVIIw. angielski filozof Tomasz Hobbes określił epokę starożytną: „Ówczesne życie było wstrętne, brudne, krótkie”. BRUDNE – brak higieny (dopiero przełom XIX/XXw. powszechna higiena) KRÓTKIE – średnia długość życia 18lat. WSTRĘTNE – pierwotnymi potrzebami były: mieszkanie i jedzenie. Polowanie – przemieszczanie się – brak stabilizacji – nieustanne koczownictwo; brak odpowiedniej ilości lub głód. Myślistwo – pierwsze zajęcie (sposób zarabiania) człowieka na ziemi; drugie rolnictwo – wprowadziło osiadły tryb życia – stabilizacja psychiczna i fizyczna – wprowadzenie podziału pracy – zwiększenie efektywności i poprawa jakości wykonywanej pracy. Pierwsze cywilizacje nazywane cywilizacjami nadrzecznymi – w dorzeczach Nilu, Indusu, Rzeki Żółtej, Eufratu, Tygrysu. Zarządcami i kontrolerami cywilizacji pierwotnych byli kapłani i wojownicy (zorganizowani wokół świątyń). Ich obowiązkiem było nakładanie danin i podatków.
2. HANDEL I ROZWÓJ GOSPODARCZY W KRAJACH ŚRÓDZIEMNOMORSKICH W ANTYKU.
A) SUMMEROWIE – pierwsza cywilizacja powstała w dolnej Mezopotamii (dorzecze Eufratu i Tygrysu – obecny Irak)
- wielkie skupiska ludzi;
- cywilizacja miejska;
- monumentalne budowle;
- wykształciły się zawody: architekt, lekarz, inżynier;
- ujednolicono system miar i wag;
- wynaleziono pismo (z potrzeby prowadzenia rachunków dotyczących pochodzenia danin, ich wielkości, przeznaczenia) proste pismo obrazkowe w formie znaków rytych na glinianych tabliczkach, przekształcone następnie w pismo klinowe, co jest cechą charakterystyczną tego obszaru. Pismo służyło spisywaniu kontraktów, długów, transakcji finansowych i handlowych – powstały na wymogi ekonomiczne. Później reszta, m.in. poezja itp.
B) CYWILIZACJA STAROŻYTNEGO EGIPTU– Okres początkowy– osiągnęła dojrzałość w dziedzinie rządzenia, sztuki, religii i gospodarki. Tysiąclecie– 800r pne – 200rne → największy rozkwit gospodarczy; powstaje cywilizacja Basenu Morza Śródziemnego, na którą składają się 3filary: Fenicjanie, Grecy, Rzymianie. Handel staje się trzecim sposobem zarabiania na życie; wymiana darów, prezentów itp.
C) FENICJANIE – pierwsi kupcy świata – „fenicja” – „purpura” barwnik. Ich specjalnością były wełniane tkaniny purpurowe farbowane naturalny barwnikiem ze ślimaka purpurowego, stanowiące przedmiot eksportu do wielu krajów. Inną ze specjalności był wyrób szkła, fajansu i obróbka kości słoniowej. Główne miasto Bejrut (stolica Libanu). Fenicjanie stali się na najbliższe tysiąclecie najbardziej znanymi budowniczymi statków, żeglarzami i kupcami basenu Morza Śródziemnego. Największą ze zdobyczy Fenicjan w dziedzinie kultury jest rozwój pisma alfabetycznego zwanego fenickim; z niego rozwinęło się pismo greckie oraz liczne pisma semickie; wszystkie pisma europejskie mają swojego poprzednika w piśmie fenickim.
D) GRECY – Uprawiali handel morski na szeroką skalę. Za ojczyznę obrali górzyste i skaliste ziemie, dlatego zainteresowania swoje kierowali ku morzu. Mieli wspaniałe naturalne porty i handlując uzupełniali niewielką produkcję rolną. „Iliada” Homera najprawdopodobniej odzwierciedla rywalizację handlową Greków i miasta Troji o wejście na Morze Czarne. Podobnie legenda o Jazonie i wyprawie po złote runo opisuje wyprawy na Morze Czarne w poszukiwaniu wełny. Grecy organizowali wiele wypraw na całym obszarze śródziemnomorskim, zakładali też liczne kolonie. Skupiska miast greckich były tak liczne, że nazywano je wielką Grecją. Miasta odgrywały role centem handlowych i rynków zbytu. Aleksandria największe miasto na świecie przed rozkwitem Rzymu liczyła 5,0mln mieszkańców. Była faktycznie miastem greckim. Była też centrum handlowym swojej epoki. Przez jej eynki przepływały zarówno towary tradycyjne sprzedawane do Egiptu, pszenica, papirus, len, szkło, ale też egzotyczne: kość słoniowa, strucie pióra, dywany, bawełna, jedwab. Ateny pełniły rolę handlową i finansową. Znane już były ubezpieczenia, operacje bankowe i wiele innych operacji ekonomicznych. Ogromne znaczenie miało wynalezienie pieniądza. Przed wynalezieniem towary pełniły rolę miernika wartości. Handel wymienny i kredyty na długo przed wprowadzeniem monet odgrywały swoją rolę. Wynalazca monet pozostaje nieznany. Legenda przypisuje wynalazek Midasowi, królowi Frygii, którego dotknięcie zamieniało przedmioty w złoto oraz krezusowi (bajecznie bogaty król Lidii, którego zmuszono do połknięcia płynnego złota). Prawdopodobnie pierwsze monety wybił przedsiębiorczy kupiec lub bankowiec w miastach greckich. Monety miały na swoich rewersach wizerunek władcy lub symbol miasta, bardzo często sowę – symbol Aten. Grecy byli twórcami wspaniałej kultury helleńskiej, którą dzięki prowadzonym wojnom rozpowszechniono w całym basenie Morza Śródziemnego. Język grecki panował na obszarze całego basenu, aż do Indusu. Zakładane przez Greków miasta, były bardzo sławne, jednym z nich była Marsylia.
E) RZYM – Apogeum cywilizacji klasycznej przypada na I i IIw. ery chrześcijańskiej pod panowaniem Rzymu. Rzymianie przywłaszczyli sobie gospodarcze osiągnięcia epoki helleńskiej oraz jej instytucje. W trakcie podbojów koncentrowali się na sprawach związanych z wojskowością a administracją. W rzymskim systemie wartości trudnienie się handlem nie było cenione wysoko. Pozostawiono handel w rękach klas niższych, cudzoziemców, niewolników. Cywilizacja rzymska była cywilizacją miejską. Jednym z filarów było prawo rzymskie. Wraz z legionami rzymskimi było ono upowszechniane na podbijanych ziemiach. Imperium Rzymskie funkcjonowało mając doskonale rozwinięty handel i efektywny podział pracy. Miasto Rzym liczyło ponad 1mln mieszkańców. Wyżywienie takiego skupiska ludzi, opierając się na miejscowych zasobach było niemożliwe. Zbudowano więc flotę i sprowadzano pszenicę z Sycylii i Afryki północnej. Zboże rozdawano 200tyś. rodzin rzymskiego plebsu za darmo (odstępność od zasady wolnego handlu). Żadne miasto nie mogło równać się z Rzymem. Największym wkładem Rzymu w rozwój gospodarczy był tzw. pax romana (pokój rzymski) były to długie okresy pokoju i stabilizacji. W krajach basenu Morza Śródziemnego dzięki temu mógł się rozwijać handel, wyeliminowano piractwo i rozboje. Rzym budował także słynne trakty rzymskie, gł. dla celów strategicznych, ale ułatwiały one także transport lekkich towarów. Główne drogi handlowe biegły przez Morze Śródziemne. Jedną z najważniejszych konsekwencji PAX Romana był wzrost liczby ludności. Szacuje się że liczba ludności Imperium Romanum wahała się od 60 – 100mln. Głównie dzięki przyrostowi naturalnemu, który był możliwy dzięki podnoszeniu się stopy życiowej. Realne zarobki wolnego rzemieślnika w Rzymie w Iw. n.e. odpowiadałay zarobkom robotnika brytyjskiego w 1850r., a włoskiego w 1929r. Wskaźnikiem materialnym dobrobytu była również długość życia. Wynosiła ona 25lat. Starożytny Rzym funkcjonował dzięki pracy niewolniczej. Rekrutowali się oni głównie z jeńców, zakładników, niektórzy z nich byli traktowani dobrze (np.: piśmienni Grecy) ale również w Rzymie niewolnik był często rzeczą, nazywany instrumentum vocanum – mówiące narzędzie. Niewolnictwo było podstawą produkcji. Od IIw. obserwujemy załamanie się gospodarki i schyłek imperium. Spowodowane to było najazdami plemion germańskich z północy, niedoborem siły roboczej, inflacją. Najazdy barbarzyńców i grabieże zakłóciły tu działalność handlową i już w IIIw. n.e. dochody z podatków nie wystarczyły na armię i biurokrację, ładze zarządziły zbiór danin w naturze. Z czasem przekształcono to w regularne kontrybucje. Handel podupadał, liczba ludności malała, a wprowadzenie przymusowego dziedziczenia zawodów i urzędów podważyło gosp. wróciła ona do form gospodarki naturalnej. Zasadniczym powodem ograniczeń i upadku gospodarki starożytnej był brak postępu technicznego. W sferze ideologii Arystoteles i św. Paweł uzasadniali istniejący porządek społeczny. Arystoteles pisał, że „podział na panów i niewolników jest uwarunkowany biologicznie”, a św. Paweł, że właściciele i niewolnicy muszę akceptować swój status społeczny. Społeczeństwo bazujące na niewolnictwie stworzyło mistrzowskie dzieła w sztuce, literaturze, ale nie było w stanie zapewnić stałego rozwoju gospodarczego.
3. GOSPODARKA EUROPEJSKA W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU
Feudalne władanie ziemią ukształtowało się w Europie między VI a IXw. We Włoszech, Hiszpanii i Francji odbyło się to w drodze podboju przez plemiona germańskie i w wyniku rozpdu cesarstwa rzymskiego. Cywilizacja średniowiecznej Europy to cywilizacja rolnictwa a zarazem unikatowa. Instytucje wiejskie nadają ton życiu ludności. Rolnictwo jako sektor gospodarki dominuje zarówno pod względem wartości, wielkości produkcji, a także ze względu na odsetek siły roboczej w nim zatrudnionej. System feudalny zwany także lennym wywodzi się z dorzecza Loary, Renu i Padu. Wraz z podbojami Normanów upowszechnił się w Anglii, Hiszpanii i Portugalii a także krajach Europy środkowo – wschodniej. Słowo feudalizm wywodzi się od łać. pojęcia feudum czyli lenno albo inaczej prawo do rzeczy cudzej. Istota feudalizmu wiąże się z szeroko rozumianymi stosunkami poddańczymi a jego cechą jest związek ze wsią i gospodarką rolną. Wraz z powstawaniem feudalizmu zaczynają formować się pierwsze organizacje państwowe. Na czele tych organizacji stają wodzowie mianowani przez księcia. Książe ziemię danego terytorium traktuje jako własność i nadaje ją ludziom, których chce wyróżnić. W ten sposób ukształtował się stosunek lenny między panującym czyli lennikiem a podwładnym czyli wasalem. Lennik = pan feudalny. Pozycja lennika zależała od obszaru ziemi jakie obejmowało nadanie, od ilości poddanych zamieszkujących te ziemie i od możliwości skutecznego bronienia posiadłości przez zakusami innych. Ze stanu rycerskiego kształtowali się przyszli lennicy. Był to początkowo stan otwarty, z czasem można było do niego wstąpić tylko przez dziedziczenie. Szerzenie się religii chrześcijańskiej spowodowało powstawanie instytucji kościelnych, które otrzymywały nadania ziemi na warunkach lepszych niż pozostali. W Europie między XI – XIIw. ukształtowała się feudalna własność ziemska 3rodzaji: królewska, rycerska i kościelna. Feudalne rolnictwo średniowieczne zorganizowane było we włości. Część włości, ok. ¼ wydzielano jako rezerwę pańską zwaną później folwarkiem. Reszta dzielona była między chłopów i rozbita na pojedyncze gospodarstwa. Gospodarstwo chłopskie obejmowało obszar jaki mógł być uprawiony przez rodzinę chłopską. Określano go łanem (łan ziemi). Wielkość łanu wynosiła od 15 do 50 ha. Całość użytku dzielono na 3 niwy wg. zasad trójpolówki. Zależność chłopów od panów była wszechstronna: gruntowa, osobista i sądownicza. Z feudalnej własności ziemi wynikała zależność gruntowa. W feudalizmie własność była rozdzielana na własność rzeczywistą czyli władztwo terytorialne, którą posiadał feudał z tytułu posiadania ziemi. Miał on również prawo do części plonów mimo, że ziemi nie użytkował. Z feudalnej własności ziemi wynikała renta feudalna. Początkowo dominowała w formie naturalnej (plony, praca odrobkowa itp.) Z czasem przekształca się w pieniężną. Pan feudalny otrzymywał 40% renty feudalnej, 6%król, dziesięcinę kościół, część na zasiewy, chłopu zostawało ok. 25% plonów. Drugą formą własności była własność użytkowa, czyli prawo do pracy na roli. Posiadał ją chłop jednak nie dysponował on uprawianą przez siebie ziemią, ani też całym plonem. Oprócz tych dwóch form własności była własność wspólna zwana gminną: wspólne lasy, łąki, pastwiska, a nawet grunty rolne.
Zależność osobista:
- przywiązanie do ziemi (nie możność opuszczania wsi w której się urodził);
- Prawo martwej ręki;
- stan;
- monopole dworskie;
Zależność sądownicza: wynikała ona z immunitetu sądowego. Polegała na tym, że pan był panem życia i śmierci swoich poddanych. Społeczeństwo feudalne dzieliło się na 3główne grupy: *tych co walczyli; rycerze i z nich wywodzący się feudale; *tych co się modlili – duchowni, cały kler; *tych co pracowali - chłopi.
Feudałów, którzy byli elitą społeczeństwa było ok. 5% ogółu ludności. Tworzyli oni piramidę społeczną na wierzchołku której był król, niżej wielcy możnowładcy, a u podstaw zwykli rycerze. Duchowieństwo dzieliło się na dwie grupy: 1.bracia zakonni; 2.kler świecki (czyli biskupi i kapłani). Najpierw dużym poważaniem cieszył się kler zakonny, z czasem, a głównie wtedy gdy zaczęły powstawać miasta i poprawie ulegały warunki ekonomiczne kler świecki zaczął odgrywać ważną rolę. Chłopi dzielili się na wolnych i poddanych. Wolni to ci, którzy mieli prawo do przenoszenia się ze wsi do wsi i byli oni rzadkością. Feudalizm to także okres ożywienia gospodarczego. Najważniejszym jego świadectwem była ekspansja niemiecka na tereny dzisiejszej Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Rumunii i Litwy. Ziemie te były słabo zaludnione i od XIw. Niemieccy kolonialiści podążali na wschód podbijać je. W Xiii. zakonowi krzyżackiemu powierzono misję chrystianizacji ziem pogańskich, Prus i Litwy. Krzyżacy założyli miele miast: Ryga, Kłajpeda, Królewiec i podejmowali działalność handlową. Rola cywilizacyjna przypadła też zakonowi Cystersów. On też prowadził ekspansję, ale upowszechniał też technikę i intensyfikował działalność gospodarczą. Ekspansja niemiecka mocniej związała Europę wsch. z cywilizacją zachodu.
4. HANDEL I MIASTA (CECHY) W ŚREDNIOWIECZU
Handel i miasta (cechy) w średniowieczu:
Organizacja cechowa. Rzemieślnicy miejscy byli przez wpływowych patrycjuszy odsuwani od władzy, dlatego tworzyli organizacje zwane cechami. Stowarzyszały one – z biegiem czasu na zasadzie przymusu – właścicieli warsztatów (majstrów, mistrzów) jednej specjalności (np.: piekarzy, szewców) oraz czeladników. Cechy spełniały różnorodne funkcje:
- produkcyjne - określanie rozmiarów produkcji i kontrola jakości wyrobów, pozyskiwanie surowca, jego rozdział oraz zbyt towarów;
- szkoleniowe - kontrola kształcenia uczniów, przeprowadzanie egzaminów mistrzowskich dla czeladników;
- sądownicze - ustalanie reguł życia cechowego, sądzenie i karanie za ich naruszanie;
- religijne - udział w nabożeństwach i procesjach, fundacje dla kościołów;
- militarne - obrona danych odcinków murów miejskich w czasie oblężenia, ćwiczenia we władaniu bronią, organizacja milicji miejskiej;
- towarzysko-kulturalne i samopomocowe - wspólne uczty i zabawy, pomoc dla wdów i sierot po mistrzach, akcje filantropijne.
Ustrój cechowy charakteryzował się równością członków cechu i ich solidarnością (nie istniała konkurencja między mistrzami, ceny ustalała rada cechu), natomiast ostro zwalczano konkurencję obcych, niezrzeszonych w cechu producentów (partaczy, szturarzy, fuszerów, przeszkodników). Zasady funkcjonowania cechu ustalały, w drobiazgowy sposób, statuty cechowe (zbiór przepisów produkcyjnych, prawnych, organizacyjnych, obyczajowych). Określały one m.in. zasady przyjęcia do cechu. Uzyskanie tytułu mistrza wymagało 4-12 lat nauki, pracy jako czeladnik, odbycia obowiązkowej wędrówki czeladniczej po różnych miastach (również zagranicą), wykonania sztuki mistrzowskiej (tzw. majstersztyk), posiadania majątku i odpowiedniego urodzenia. Trudności w awansie czeladników powodowały zaburzenia społeczne w miastach (strajki, a nawet powstania czeladników).
Handel średniowieczny:
Organizacja. Kupcy organizowali się w miastach w gildie, które spełniały funkcje podobne do cechów rzemieślniczych. Powstawały też organizacje kupców różnych miast - Hanzy. Miały one bronić ich przed niebezpieczeństwami przy przewozie towarów na dalekie odległości i ryzykiem handlu. W obcych miastach kupcy tworzyli faktorie - często osobne dzielnice, odizolowane od krajowców, rządzące się własnymi prawami. Ostro walczono z konkurencją obcych kupców. W tym celu istniało tzw. prawo składu, które zmuszało kupca przybywającego do danego miasta do sprzedaży całości towaru bądź pozostawienia go w składzie miejskim (w przypadku pełnego prawa składu), bądź wystawienia towaru na sprzedaż na pewien czas (w przypadku częściowego prawa składu). Zakazywano sprzedaży detalicznej, handlować można było tylko na placu publicznym. Zakazy te nie obowiązywały w okresie jarmarków (z niem. Jahrmarkt), czyli targów odbywających się w określonych terminach (święta kościelne, dni odpustów), gromadzących kupców z różnych krajów. Obcy kupcy mogli między sobą nawiązywać kontakty tylko przy pomocy maklerów, którzy reprezentowali ludność miejscową. Poważnym utrudnieniem dla swobody handlu był przymus drogowy, nakazujący trzymać się wyznaczonych dróg, co było podyktowane interesem właścicieli feudalnych, ale nadmiernie wydłużało trasy podróży kupieckich. Handel był ograniczany też wielką liczbą komór celnych zarówno wewnętrznych, jak i na granicach państw.
Szlaki handlowe:
Morze Śródziemne - Od XII w. jest to najważniejszy szlak handlowy między Europą a Bliskim Wschodem (Egiptem, Syrią, Palestyną, Azją Mniejszą) i Bizancjum. Kupcy europejscy zaopatrywali się tutaj w towary wschodnie: korzenie - przyprawy i lekarstwa (pieprz, goździki, imbir, gałka muszkatołowa); pachnidła (aloes, mirra); owoce południowe i cukier z trzciny cukrowej; barwniki (szafran); tkaniny bawełniane i jedwabne (gaza, muślin, adamaszek, aksamit, tafta, dywany). Towary te pochodziły z Indii, Chin, Japonii, a nawet z odległych Wysp Sundajskich (dzisiejsza Indonezja). Pośrednictwo w handlu nimi opanowali kupcy arabscy i sprzedawali je Europejczykom na Bliskim Wschodzie. Z zachodniej i środkowej Europy wywożono na Wschód metale (cynę, miedź, żelazo) i wyroby metalowe (broń), sukno (nader poszukiwany szkarłat) oraz niewolników. Miasta - Handel śródziemnomorski (z wł. levante - "wschód", stąd lewatyński) dzierżyły w swych rękach miasta włoskie, które konkurowały między sobą. Najwcześniej, w IX-X w., głównym miastem handlowym było Amalfi, kres jego świetności w XI w. położyła Piza. Z kolei pod koniec XIII w. flotę Pizańczyków rozbiła Genua. Na upadku Pizy skorzystała Florencja, wyrastając na wielki ośrodek sukiennictwa, bankowości i kredytu. Do największej potęgi doszła jednak w okresie krucjat, położona korzystnie nad Adriatykiem, Wenecja aspirująca do roli i miana „drugiego Bizancjum”. W okresie czwartej krucjaty (1202 – 1204) opanowała wielkie posiadłości na wybrzeżu dalmatyńskim oraz Kretę, Eubeję, Wyspy Jońskie, południową część Peloponezu (Morea), część Konstantynopola, liczne wyspy na Morzu Egejskim. Główna rywalka Wenecji – Genua – miała wpływy na Cyprze, w Syrii i Palestynie. Genueńczycy zakładali też kolonie na wybrzeżach Morza Czarnego (bardzo znana Kaffa na Krymie). Obie republiki kupieckie zacięcie ze sobą rywalizowały o opanowanie handlu lewantyńskiego. Zmagania te przybierały postać długo letnich wojen, bitew morskich, palenia flot i składów towarów. Przewagę utrzymywała w zasadzie Wenecja, która nie dopuszczała na Morze Śródziemne także kupców z innych krajów europejskich.
Morze Północne i Bałtyk – Szlak handlowy prowadzący przez te morza łączył północną i wschodnią Europę z rozwiniętymi gospodarczo rejonami zachodniej Europy: Anglią, Flandrią, Brabancją. Statkami do zach. Europy płynęły towary masowe: zboże, drewno budowlane, popiół, futra, wosk, miód, wełna. Na wschód dostarczano: ryby (śledzie), sól, wino, piwo, metale, sukno.
Postęp techniczny, początki napędu mechanicznego w średniowieczu:
Poważny wpływ na podniesienie poziomu gospodarczego zachodniej Europy miała cywilizacja arabska. Za pośrednictwem Maurów z Hiszpanii upowszechniało się nowe źródło energii: młyny wodne i wiatrowe wiatraki). Ulepszono obróbkę żelaza, kamienia i drewna. Rozwijało się hutnictwo i produkcja metalowa w Styrii, Karyntii, Westfalii oraz wielu regionach Francji i Anglii; w XIV wieku wprowadzono miechy hutnicze napędzane wodą. W sukiennictwie od XII w. zastosowano folusze, także poruszane siłą wody.
Technika produkcji rzemieślniczej. Była ona prosta, oparta na pracy ręcznej, ale produkty były znakomitej jakości, gdyż kontrolował je cech i opatrywał znakiem mistrza (tzw. cechowanie). Nie dopuszczano do usprawnień technicznych i pracy mechanicznej (np. folusza w sukiennictwie czy kołowrotka), aby nie naruszać zasady równości szans wszystkich producentów..
Od XIV w. pojawiła się nowa forma organizacji produkcji rzemieślniczej - nakład (chałupnictwo). Występowała ona przy produkcji jedwabiu we Włoszech (Florencja, Genua, Palermo) oraz w sukiennictwie (Flandria i północne Włochy). Nakładca skupował wełnę i dawał ją do przerobu rzemieślnikom chałupnikom (przędzarzom, tkaczom, folusznikom, farbiarzom), płacąc im od sztuki wyrobu. W XIV w. we Florencji obok nakładu występowała już typowa manufaktura, istniał podział pracy przy kolejnych stadiach produkcji sukna, a robotnicy wykonujący kilka czynności wstępnych (mycie i czyszczenie wełny) i końcowych (farbowanie, apretura) skupieni byli we wspólnym pomieszczeniu. W tej nowej organizacji produkcji można doszukiwać się przesłanek systemu kapitalistycznego.
6) KRYZYS GOSPODARKI ŚREDNIOWIECZNEJ
Od połowy XIV w. ekspansja gospodarcza Europy została gwałtownie zahamowana. Zjawisko to nazywa się kryzysem XIV wieku. Oznaczało to w przypadku ustroju feudalnego głęboki spadek produkcji, niedobór siły roboczej i drastyczne zmniejszenie zasobów żywności, prowadzące do głodu. W XIV w. tak rozumiany kryzys gospodarki był potęgowany przez zaburzenia społeczne (powstania chłopskie) i wojny.
"Czarna śmierć". W 1347 r. zachodnią Europę ogarnęła epidemia dżumy przywleczonej na statkach z Bliskiego Wschodu, zwana "czarną śmiercią". Skutki jej były katastrofalne. Według szacunków liczba ludności Europy zmniejszyła się z 73 mln w 1300 r. do 45 mln w 1400 r. Przyczyną tego spadku zaludnienia były też klęski głodowe i wojny.
Kryzys w rolnictwie. Rozwój rolnictwa w XI-XIII w. dokonywał się przez wzrost areału obsiewanego, a nie przez wzrost plonów z jednostki po wierzchni. Ponieważ w tym czasie wydatnie wzrosła liczba ludności, pojawiały się w latach nieurodzaju klęski głodu na wielkich obszarach zachodniej Europy (w 1315 r. i 1317 r.). Epidemia lat 1348-1350 obniżyła zaludnienie wsi, pojawiły się masowo tzw. pustki - obszary uprawne, które porzucano z powodu braku rąk do pracy (najczęściej były to ziemie mniej wydajne). Ponieważ spadła liczba ludności, obniżył się popyt na żywność i spadały jej ceny; dotyczyło to w dłuższym okresie głównie zbóż.
Brak siły roboczej na wsi i obniżka cen zboża spowodowały poważne konsekwencje:
- wzrosły płace najemnych pracowników rolnych;
- spadły dochody właścicieli ziemskich; pojawiły się próby rekompensowania dochodów rycerstwa przez uprawianie rozboju (raubritterzy);
- chłopi zwiększyli swą konsumpcję i nie godzili się na podnoszenie obciążeń feudalnych;
- zostały zahamowane ruchy migracyjne ludności z zachodniej do środkowej Europy, w tym na ziemie polskie.
Zaburzenia społeczne. Próby podwyższania przez panów wymiaru renty feudalnej, a przez władców podatków (wielkie wydatki pochłaniała wojna stuletnia) spowodowały wybuch powstań chłopskich o dużym natężeniu.
We Francji, po klęsce w starciu z Anglikami pod Poitiers (w 1356 r.), wybuchło powstanie chłopskie zwane żakerią (w 1358 r.), które - po początkowych sukcesach powstańców - zostało krwawo stłumione przez rycerstwo.
W Anglii w 1381 r. wielki zasięg miało powstanie dowodzone przez Wata Tylera, wspomaganego propagandą wędrownych księży (lollardów), występujących przeciw uciskowi feudalnemu i władzy papieskiej. Powstanie to zostało stłumione, podobnie jak późniejsza chłopska rewolta z 1450 r. (przywódca Jack Cade). Znaczenie ich polegało jednak na tym, że podkopały stosunki feudalne w Anglii i przyczyniły się do zniesienia poddaństwa osobistego chłopów.
Zaburzenia społeczne występowały także w miastach: burzyli się czeladnicy, strajkowali pracownicy najemni, pospólstwo zaś w wielu miastach (np. hanzeatyckich) walczyło z bronią w ręku o udział we władzach miejskich.
Protesty społeczne schyłku Średniowiecza przybierały też formy ruchów religijnych (zakon żebraczy św. Franciszka z Asyżu, liczne ruchy tzw. herezji - waldensi, albigensi) i pokutniczych (biczownicy).
Przemiany w miastach. Kryzys XIV wieku odbił się również na miastach europejskich. Spadek dochodów feudałów ograniczył popyt na artykuły luksusowe i wyroby rzemieślnicze (uzbrojenie, wyposażenie siedzib). Rzemiosło miejskie ogranicza zatem produkcję, zmniejsza się liczba mistrzów, utrudniona jest droga czeladników do wyzwolenia (stąd ich bunty).
Ośrodki produkcji sukienniczej we Flandrii, opierające się na importowanej wełnie angielskiej (B rugia, Gandawa), przeżywały trudności ze zbytem. To samo dotyczyło ośrodków w północnych Włoszech. Na początku XV w. miejsce miast flandryjskich zajęły miasta w Brabancji (Antwerpia, Bruksela) oraz w Holandii (Haga, Amsterdam). Jednocześnie z końcem XIV w. produkcję sukna rozpoczęła u siebie Anglia.
7) Gospodarka krajów pozaeuropejskich w przededniu ekspansji zachodniej
Świat Islamu
Islam narodził się w Arabii VII w n.e. i twórcą był Mahomet- kupiec. Jego następcy w ciągu 100lat podbili Azję centralną, środkowo – wschodnią, Afrykę pół. i Hiszpanię. W XII w. nastąpiła ponowna ekspansja Arabów do Indii, Indonezji, Afryki. Cywilizacja Islamu była miejska. Handel szanowano, kupców także, lichwa była zabroniona. Stosowano weksle jako instrumenty kredytowe. Arabowie pośredniczyli_________ między Europą a Azją. Przyswoili oni Europie wiele chińskich osiągnięć np. papier, kompas. Podbijając nowe kraje wobec chrześcijan i Żydów byli tolerancyjni. W średniowieczu przodowali naukach ścisłych i filozofii. Współczesna matematyka bazuje na arabskim systemie wartości i cyfrach. Arabowie także odkryli algebrę. Wśród ludów które przyjęły islam było wiele plemion tureckich. Największe sukcesy odnosili w XIII i Xiv. Turcy Osmańscy. Kontynuowali oni ekspansję aż do wieku XVI anektowali Bliski i Środkowy Wschód a 1683 dotarli do Wiednia. W rozległym terytorium Turcy nie ujednolicili gospodarki nie stworzyli wspólnego rynku, wprowadzili sprawny i sprawiedliwy system podatkowy dostarczał on dochodu wystarczający na utrzymanie armii i biurokracji centralnej. W Europie Turcy nie cieszyli się dobrą opinią, byli zachłanni i stosowali przemoc. Nie narzucali islamu europejskim poddanym z wyjątkiem Janczarów była to elita armii tureckiej, którą rekrutowano z rodzin chrześcijańskich zabierając małych chłopców i poddając ich intensywnej nauce i surowej dyscyplinie. Były to tzw. szkoły janczarów.
Azja Wschodnia
Cywilizacja chińska była jedną z cywilizacji rozwijających się w izolacji cudzoziemców określano „morzem barbarzyńców” ich wpływy rzadko docierały do Chin. Dynastie tu powstawały i upadały a konfucjanizm był teoretyczną podstawą cywilizacji chińskiej. Mimo że taoizm i buddyzm również tu rozkwitły nie zastąpiły jednak one konfucjanizmu. Zgodnie z ta teorią cesarze byli wszechwładni ale większość ich decyzji kształtowali Mandaryni. Pierwotną kolebką cywilizacji miejskiej była dolina rzeki Żółtej. Podstawową uprawą było proso i ryż. Rolnictwo chińskie bazowało na intensywnym wykorzystywaniu siły roboczej i systemie nawadniania. W oparciu o produktywne rolnictwo rozwijało się życie miejskie, powstawały różne rzemiosła. Pierwsze manufaktury wyrabiające jedwab powstały w Chinach. Chiny nazywano „krajem jedwabiu”. Porcelana to także chiński wynalazek. Chińczycy osiągnęli wysoki poziom rozwój w naukach ścisłych i technice. Jednak aż do ery industrializacji nie doświadczyli przełomów technice. Wyroby rzemieślnicze były przeznaczone na użytek dworu cesarskiego. Chłopstwo było zbyt ubogie aby tworzyć rynek. Zgodnie z konfucjanizmem kupcy mieli niski status społeczny. Handel nie był ceniony nieliczni kupcy którym udało się zebrać bogactwo przeznaczali je na zakup ziemi i wchodzili do arystokracji.
Państwo Mongołów
Mongołów XIII w. rozpoczęła się gwałtowna ekspansja plemion mongolskich. Czyngis – Han i jego następcy stworzyli największe imperium kontynentalne jakie kiedykolwiek istniało na ziemi od Pacyfiku do Polski i Węgier. Podbijając obsadzali swoich współziomków jako władców Azji i Chin, Indii na Rusi, Środkowy Wschód. Na Rusi utrzymali się oni aż do czasów Iwana III. W Chinach rządzili również ponad 100-lecie.
Azja Południowa – Indie, Pakistan. Bangladesz.
Ludność tutejsza etnicznie i językowo bardzo zróżnicowana, instytucje religijne miały tu większy wpływ na gospodarkę iż władze świeckie. Pierwotną religią był hinduizm. A największe sukcesy miał na pół. płw. Indyjskim. Indie podzieliły się na muzułmańskie południe i hinduistyczną północ. Zasady religijne kolidowały tu z gospodarką, jednym z przejawów był system kastowy przynależność kastową określało wykonywanie zajęcia. Ostro krytykowano wszelkie próby społecznego mieszania się. Elementem religii hinduistycznej nie sprzyjającym wzrostowi gospodarczemu była cześć oddawana świętym krowom. Włóczyły się one po kraju gdzie im się podobało nie wolno było ich zabijać i jeść ich mięsa. Ludność żyła w wioskach, rolnictwo o niskiej produktywności. Indyjską rodzimą rośliną była bawełna. Rzeźbiarstwo i architektura Indii wytrzymują porównania ze sztuką grecką i rzymską. Handel pozostawał w rękach cudzoziemców głównie Arabów.
8) Wielkie odkrycia geograficzne
PORTUGALIA XVIII / XIX
Eksploracja (wyprawy) i odkrycia geograficzne obejmują one okres od poł. XV do poł. XVII w. Liczba ludności w Europie na początku okresu wynosi około 50mln. a u schyłku okresu wynosiła 100mln. Ludność zajmowała się głównie rolnictwem i prowadziła skromny żywot. Wiek XV to początek wzmożonego wzrostu demograficznego, który się pokrywa z wiekiem podróży morskich i wielkich odkryć. Budowa wielkich statków, rozwój kartografii umożliwiają w Europie w XV w odkrycia geograficzne. Postępem w dużej mierze zawdzięczamy księciu Henrykowi zw. Żegtanem, który był młodszym synem, króla Portugalii i próbował znaleźć drogę na oceanie Indyjskim. W swoim zamku w Portugalii założył instytut naukowy do którego sprowadzał astronautów, kartografów, geografów i żeglarzy.
Od 1418. corocznie wysyłał ekspedycję które miały za zadanie sporządzenie map wybrzeży, frontów morskich, nawiązywały także stosunki z tubylcami. Był wielkim mistrzem zakonu Jezuitów i z pieniędzy zakonu finansował te przedsięwzięcia. Jego działania to podwaliny wielkich wypraw. W omawianym okresie Portugalia liczyła 1mln. mieszkańców. Gospodarka była nastawiona na dostarczanie wyżywienia. Najważniejsze zajęcia to rybołówstwo i wypłukiwanie soli. Był to niewiele zacofany kraj z którego 24tys. młodych mężczyzn udało się na poszukiwanie fortun głównie na wschodzie. Dopomagała im nagromadzona wiedza i doświadczenie ale także zapał, odwaga i zachłanność ludzi. Portugalczycy wyparli Arabów z Oceanu Indyjskiego , dotarli do Chin i Japonii stali się prawi na Oceanie Indyjskim.
Lizbona przejęła fortunne Wenecji jako punkt przeładunkowy korzeni. Miasta Italii zostały pozbawione przez Portugalczyków monopolu w handlu korzeniami. Korona portugalska zmonopolizowała handel korzeniami. Nazywali królem kupców kolonialnych albo też potentatem pieprzowym.
Po opanowaniu Oceanu Indyjskiego przerwała ona tradycyjne szlaki handlowe i zmarginesowała Morze Śródziemne. Głównie jeździli w kierunku wschodnim. Na zachodzie opanowali jedynie Brazylię. Posiadali jednakże oni zaledwie 300 statków oceanicznych i niepodobieństwem było utrzymanie kontroli na dwóch oceanach dysponując małą liczbą ludzi i statków. Urzędnicy królewscy mieli dużą władze ale byli słabo opłacalni. Brali łapówki od przemytników.
Portugalczycy byli również prekursorami w handlu niewolnikami. Handel ten polegał na tym, że statki europejskie załadowane bronią palną, nożami, paciorkami, kolorowymi tkaninami i alkoholem żeglowały do Afryki. Tam wymieniano ładunek z lokalnymi władcami na niewolników. Skuci w kajdany żeglowali do Indii zach. lub do Ameryki gdzie wymieniano ludzi na tytoń, cukier i inne produkty. Żeglowano z nimi do Europy.
Wskaźnik umieralności wynosił507. Zyski były duże, proceder ten trwał do XIX w. Szacuje się, że wymieniono z Afryki do 10 mil. murzynów. Zyski z kolonii osiągane przez Portugalię były duże. Gospodarka jednak w kraju była zła. Musiano uciekać się do pożyczek. Dodatkowo w końcu XV w wydano w Portugalii nakaz aby mieszkańcy tam Żydzi się ochrzcili. Zaczęła także działać inkwizycja. Obywateli zachęcano aby donosili jeden na drugiego. Portugalia utraciła wówczas wielu zamożnych obywateli na rzecz głównie Niderlandy gdzie była większa tolerancja.
HISZPANIA
Wyprawy tu rozpoczął genueńczyk Krzysztof Kolumb i rozpoczął wyprawy głównie w kierunku zachodnim Ameryka. Hiszpanie skolonizowali, zasiedlili podbite tereny, przynosili ze sobą techniki europejskie a także instytucje np. religijne i narzucali to miejscowej ludności indyjskiej. To oni sprowadzili do Ameryki broń palna, alkohol a także choroby (ospa, Odra). W epoce Kolumba ludności tubylczej w Ameryce było 25mln. W końcu XVI w było już zaledwie kilka mln. sprowadzano więcej niewolników Afryki. W XVI w handel to korzenie ze wschodu, sztaby złota i srebra z zachodu. Udział tych towarów był przygniatający. Stopniowo kwitł handel innymi towarami. Egzotyczne barwniki (kawa z Afryki , kakao Ameryki, herbata z Azji). Napływ złota i srebra z kolonii hiszpańskiej wpłyną w europie na podaż metali do bicia monet (potroiła się ich liczba). Natychmiastowym rezultatem był wzrost cen. Ceny wzrosły czterokrotnie. Wzrost płac następował natomiast wolniej. Dochodziło do spadku cen realnych. Proces ten nazwano „rewolucją cen”. Przypisywano temu procesowi zubożenie chłopstwa i szlachty i powstanie kapitalizmu.
Po Hiszpanii i Portugalii na kolejne wyprawy wyruszyły: ANGLIA, NIDERLANDY, FRANCJA I NIEMCY.
Wielkie odkrycia geograficzne przyspieszyły upadek Hanzy. Wzmocniły pozycję miast angielskich i holenderskich. Terenami które uzyskały najwięcej dzięki odkryciom były obszary położone wokół M. Północnego i Kanału La – Manche. W epoce wielkich odkryć zmienił się status Anglii przestała być krajem zacofanym. Jej rolnictwo zostało powiązane z gospodarką rynkową.
W XVI w najważniejszym portem i centrum Europy w handlu była ANTWERPIA.
AMSTERDAM
Wiek XVI określany był jako epoką rewolucji handlowej. Nastąpił wzrost handlu na duże odległości i handel międzynarodowy. Punkt ciężkości przesunął się z M. Śródziemnego na M. Północne. Handlowano przy pomocy kampanii handlowych których najsłynniejsze to ang. kampania wschodnio – indyjska i holenderska kampania wschodnio – indyjska. Oba kraje wyparły z rynku wschodnich Portugalczyków i cały handel zamorski był głownie w ich rękach. Oprócz tego prowadzony handel był bardzo niebezpieczny z powodu napadu korsarzy. Polityka gospodarcza którą prowadzono po wielkich odkryciach określana była mianem „gospodarki państw narodowych”. Miała ona na celu umacniać państwo a także wykorzystywać siłą państwa dla rozwoju gospodarczego. Przywykło się ja nazywać „polityka merkantylizmu”
9. Konsekwencje odkryć geograficznych
a) złoty wiek Hiszpanii (i połączonej z nią potem Portugalii) - dobrobyt jednak zmarnowano na wojny
b) dualizm gospodarczy
c) rewolucja handlowa: -globalizacja gospodarki(handel trans oceaniczny, zwiększenie przestrzeni handlu)
- nowe centra handlowe(Lizbona, Kadyks, Sewilla, Antwerpia)
- towary kolonialne, powiększenie się asortymentu towarów, zwiększenie się wolumenu (skali) towarów
- wzrost roli kupca osiadłego; system księgowości kupieckiej i bilansowania majątku(księgowość dwustronna)
- nowożytne niewolnictwo(assiento=monopol handlu Murzynami hiszpański do 1713r. )
d) rewolucja cen=inflacja monetarna=spadek wartości pieniądza przez napływ kruszców do Europy
- inflacja kruszców(spadek wartości srebra)
- nożyce cen(szybciej rosną ceny żywności niż art. przemysłowych)
- wzrost popytu na żywność (import z Europy środkowo-wschodniej) - wzrost liczby ludności
Ekspansja zamorska i jej oddziaływania na Europę:
a) Kolonialne państwo hiszpańskie - W wyniku przeprowadzonych podbojów Hiszpanie stali się panami olbrzymich obszarów, obejmujących Meksyk, Amerykę Środkową i Amerykę Południową, z wyjątkiem Brazylii, gdzie usadowili się Portugalczycy. Do kolonii napływały stałe masy osadników w charakterze żołnierzy, urzędników, kupców, przedsiębiorców przemysłowych, zjawili się również i misjonarze, mający nawracać krajowców-pogan na wiarę chrześcijańską. Hiszpanie nie zadowolili się jednorazowym złupieniem ludności podbitej, kraje te miały zdobywcom przynosić stały dochód i bogactwa. Źródłem tych bogactw były kopalnie szlachetnych kruszców i drogich kamieni oraz plantacje. Europejczycy szybko się bowiem zorientowali, że wprawdzie w Ameryce nie rosły „korzenie”, ale warunki klimatyczne pozwalały na przeszczepienie pewnych roślin z Azji i Afryki. Tak powstały plantacje trzciny cukrowej, bawełny, kawy i herbaty.
b) Kolonie portugalskie – Inny charakter miały kolonie portugalskie. Portugalczycy rychło zorientowali się, że właściwy „rynek korzenny” znajduje się na półwyspie Malakka i na Molukkach. W następnych wyprawach opanowali Portugalczycy szereg punktów na tych terenach i założyli tam swoje faktorie handlowe. Główną bazą całego handlu i panowania Portugalczyków na Wschodzie buł port Goa, położony na północ od Kalikut. Jedynym konkurentem Portugalczyków w handlu z Indianami byli Arabowie. Portugalczycy przystąpili do niszczenia tego handlu. Flota portugalska patrolowała szlaki wodne, a napotkawszy statek arabski, konfiskowała towar i bezlitośnie zatapiała statek wraz z całą załogą. Zniszczywszy szereg nadbrzeżnych miast arabskich, Portugalczycy opanowali twierdze Ormuz przy wejściu do Zatoki Perskiej i Aden u wylotu Morza Czerwonego. Przecinając w ten sposób definitywnie arabski szlak handlowy i przejmując na okres półtora wieku monopol handlu ze Wschodem. Handel z krajami Wschodu nie koncentrował się jednak w Portugalii. Przejeżdżające z Indii statki zatrzymywały się jedynie w Lizbonie i kierowały się dalej do Antwerpii, gdzie znajdował się właściwy ośrodek europejskiego handlu kolonialnego i kontynentalnego. Do Antwerpii zjeżdżali się kupcy z całej Europy i dokonali transakcji kupna i sprzedaży. Powstała tu pierwsza giełda, gdzie zawierano umowy na dostawę towarów. Umowy dotyczyły często towarów będących jeszcze w drodze, stąd ryzyko, które bądź przynosiło wielkie bogactwa, bądź stawało się przyczyną bankructwa.
Niewolnictwo w Ameryce:
Ludność miejscową zamienili zdobywcy w niewolników i zmuszali ją do pracy w kopalniach i na plantacjach. Praca ta odbywała się w straszliwych warunkach i doprowadziła do wyniszczenia Indian. Aby zabezpieczyć sobie potrzebną siłę roboczą, zaczęto sprowadzać do hiszpańskich kolonii w Ameryce Murzynów z Afryki. Handel niewolnikami stał się nowym źródłem dochodów dla pozbawionych wszelkich skrupułów przedsiębiorców, organizujących polowania na Murzynów w Afryce. Schwytanych przewożono do Ameryki i sprzedawano na rynkach niewolniczych plantatorom.
Dzięki wyprawom morskim, zmieniło się też diametralnie, życie duchowe oraz kulturalne Europy. Poszerzano znacznie swoją wiedzę na temat świata, a przede wszystkim zdano sobie sprawę z jego wielkości. Ówczesne potęgi (wyżej wspomniana Portugalia i Hiszpania), zdobywały co rusz nowe ziemie na terenie Nowego Świata. Dla Europy było to korzystne, przywożono z nowych ziem olbrzymie ilości metali szlachetnych oraz innych materiałów, których w Europie nie było pod dostatkiem. Ludność Nowego Świata, stała się dla “cywilizowanej” Europy środkiem do bogacenia się. Dla jednych stanowiła latwy pieniądz, dla drugich natomiast tanią siłę roboczą.
I w tym właśnie miejscu należy wspomnieć o o negatywnych skutkach odkryć geograficznych. Negatywnych szczególnie dla cywilizacji Nowego Świata. Po pierwsze, na ogromną skalę rozwinął się handel niewolnikami: Indianami jak i Murzynami sprowadzanymi z Afryki.
Dlaczego Indianie nie bronili swojej ojczyzny? Otóż, mimo, że było ich więcej to Hiszpanie byli zdecydowanie lepiej uzbrojeni. Indianie nie znali nawet żelaza! Tak więc, nie dość, że zniszczono ich ojczyznę to na dodatek wykorzystywano ich do niewolniczej pracy na swojej ziemi. Wydane zostało nawet prawo, które zezwalało Hiszpanom na posiadanie własnych indiańskich niewolników do pracy w kopalniach czy na polu.
Europejczycy niszczyli uprawy co spowodowało wśród ludności indiańskiej klęske głodu. Powoli rdzenna ludność Ameryki zaczęła wymierać w skutek głodu, przepracowania i chorób sprowadzanych z Europy (katar, ospa).
Wtedy właśnie zaczęło brakować taniej siły roboczej. I tu rozpoczyna się tragedia ludności afrykańskiej.
Wielu ginęło w czasie transportu (byli przewożeni pod pokładem na statkach, które nazywano "trumnami"). Już na terenie Ameryki byli sprzedawani na tzw. targach niewolników, po czym, tak jak Indianie, zmuszani byli do ciężkiej pracy na rzecz swoich panów.
W koloniach zaczynała rozwijać się kultura osadników. Używano języków kolonizatorów (hiszpański bądź portugalski). Z czasem i rdzenna ludność Ameryki przejęła ten język i kulturę. Nastąpiło wymieszanie przedstawicieli różnych ras na skutek różnorodności mieszkańców (metysi i mulaci).
Te plemiona Indian, które zdołały oprzeć się kolonizatorom do dziś żyją w rezerwatach. Kolonizacja europejska jednak doprowadziła do upadku ich oryginalnej kultury.
10. Dualizm gospodarczy w Europie po wielkich odkryciach
W nowożytnej Europie oznacza w krajach na wschód od rzeki Łaby powstanie gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej, a na zachód początków gospodarki kapitalistycznej. Przyczyny dualizmu gospodarczego: - wielkie odkrycia geograficzne. - pierwsza w dziejach nowożytnej Europy inflacja, spowodowana napływem szlachetnych kruszców a tym samym spadek realnej wartości pieniądza - dążenia szlachty do zwiększenia swoich dochodów, w Europie po zachodniej stronie Łaby poprzez zmniejszenie pańszczyzny i zawierania dzierżaw krótkoterminowych, natomiast w Europie na wschód od rzeki poprzez powiększanie folwarków, tym samym odbierając ziemie chłopom. W XVI w. w Europie Zachodniej zaznaczył się znaczny wzrost liczby mieszkańców. Szczególnie zauważalny był wzrost liczby ludności miast. W niektórych miastach, takich jak: Paryż, Rzym, Londyn, Antwerpia czy Neapol, liczba mieszkańców wzrosła do ponad 100 tys. W XVII w. jako nowa forma organizacji produkcji pojawiła się m a n u f a k t u r a. Produkcja w manufakturze była skupiona w jednym miejscu i nadzorowana przez właściciela. Zachwiane relacje między cenami artykułów żywnościowych i wyrobów rzemieślniczych spowodowały wzrost opłacalności produkcji zboża i hodowli. Przemiany ekonomiczne obserwowane w sferze produkcji miejskiej na Zachodzie dokonywały się także w rolnictwie, tyle że w wolniejszym tempie. Wyzwoliły się różne formy aktywności ekonomicznej szlachty. Rozwój sukiennictwa spowodowały zwiększone zapotrzebowanie na wełnę. Następstwem tego był wzrost hodowli owiec i powiększanie powierzchni pastwisk. Szlachta środkowej Anglii w XVI w. systematycznie powiększała tereny pod pastwiska. Proces ten przyjął nazwę g r o d z e ń
Zamieniano na pastwiska grunty orne oraz ziemie do tej pory użytkowane przez wspólnoty wiejskie. Rosły w ten sposób zyski z produkcji rolnej, ale też nasilały się protesty chłopów przeciw grodzeniom. W Anglii i Niderlandach szlachta zawierała krótkoterminowe, a więc opłacalne dla niej umowy z chłopami na dzierżawę ziemi. Podnoszony czynsz skłaniał rolników do wzmożonej uprawy ziemi i podnoszenia plonów. W krajach tych, obok majątków ziemskich, utrzymały się zamożne gospodarstwa chłopskie. Inaczej sprawa wyglądała we wschodniej części Europy. W Polsce, na Węgrzech, w Czechach, a także we wschodniej części Niemiec ukształtował się system folwarczno- pańszczyźniany. Korzystne ceny uzyskiwane za produkty rolne na rynkach zachodniej Europy powodowały, że szlachta była zainteresowana powiększeniem powierzchni ziemi folwarcznej. Prowadziło to z jednej strony do umocnienia stosunków poddańczych, z drugiej do słabego udziału chłopów w wymianie towarowej w porównaniu z chłopami zachodniej części Europy. To, co różniło dwie strefy gospodarcze Europy: wschodnią i zachodnią- to fakt, że szlachta na wschód od Łaby przeznaczała dochody z produkcji rolnej głównie na spożycie, w zachodniej części zaś dokonywała się a k u m u l a c j a k a p i t a ł u. Akumulacją kapitału nazywamy proces gromadzenia pieniędzy przeznaczonych na ten cel z części zysku. Umożliwia to zwiększenie produkcji i obrotów handlowych, wpływających na rozwój gospodarki rynkowej.
Ponadto na Zachodzie istniały samodzielne gospodarstwa dzierżawione przez chłopów oraz, szczególnie w Anglii, posiadłości ziemskie uczestniczące w gospodarce rynkowej. Na wschód od Łaby dominowała zaś gospodarka folwarczno- pańszczyźniana o nie wykształconych mechanizmach rynkowych. Prowadziło to do wyodrębnienia się w Europie dwóch sfer gospodarczych, a samo zjawisko zostało nazwane d u a l i z m e m w rozwoju gospodarczym Europy.
11. Kapitalizm handlowy w Europie Zachodniej
Postęp techniczny. Odnowa ekonomiczna po 1450 r. przyniosła wiele nowości technicznych w produkcji oraz udoskonalenie i szersze wykorzystanie dotychczas stosowanych technik. Z nowości technicznych należy odnotować:
- wynalazek druku (dokładniej: ruchomej czcionki metalowej i prasy ręcznej do odbijania arkuszy) przez Jana Gutenberga - pierwsza drukowana Biblia ukazała się w 1455 r.;
- stosowanie broni palnej i masowa produkcja prochu strzelniczego;
- postęp w produkcji żelaza (przejście do budowy wielkich pieców);
- początek wydobycia i wykorzystania węgla kamiennego (w Anglii).
Upowszechniło się wykorzystanie energii wodnej uzyskiwanej za pomocą młynów (nowością są młyny nasiębierne - dające większą moc przy mniejszym strumieniu wody). Znacznie rozszerza się dzięki temu wykorzystanie pracy mechanicznej (folusze, szlifiernie, papiernie, kieraty w kopalniach).
Ewolucja form organizacji przemysłu. W XVI w. ustrój cechowy jest nadal silny, ale rozpowszechniają się wczesnokapitalistyczne formy produkcji przemysłowej - znane z końca Średniowiecza z Włoch i Flandrii - nakład (chałupnictwo) oraz manufaktura. Rzemieślniczy system cechowy (reglamentacja produkcji) stawał się hamulcem ilościowego wzrostu produkcji, dlatego rosła liczba wytwórców działających poza cechami (tzw. nowe rzemiosło), mimo iż byli oni ostro zwalczani przez organizacje cechowe.
Produkcja nakładcza polegała na tym, że nakładca powierzał przeróbkę swego surowca (np. wełny) rzemieślnikowi chałupnikowi, który był wynagradzany od sztuki produktu. Produkt ten należał już jednak do nakładcy. W ten sposób chałupnik tracił kontakt z rynkiem i nie mógł produkować na własną rękę. Powstawała charakterystyczna dla wczesnego kapitalizmu sytuacja: oddzielenie producenta od własności i kierowania przedsiębiorstwem, powoli stawał się on robotnikiem najemnym, nakładca zaś - właściciel surowca, warsztatu, narzędzi i wyrobu finalnego - kapitalistą. Klasyczne formy nakładu występowały w produkcji tekstylnej, natomiast w produkcji wymagającej wyższego poziomu technicznego (metalurgia, drukarstwo, papiernictwo, farbiarstwo) upowszechniła się manufaktura.
Praca w manufakturze jest nadal ręczna, chociaż wspierana przez urządzenia mechaniczne (koła wodne, szlifiernie), ale jest wykorzystywany tutaj powszechnie podział pracy, który przyspiesza proces produkcji (na ogół ze szkodą dla jakości). Faktyczny jednak okres wszechstronnego upowszechnienia manufaktury w Europie przypada na XVII-XVIII w.
Handel. W XVII w. Holandia zajmowała przodującą pozycję w handlu międzynarodowym. Jej podstawą była silna flota handlowa, dobra organizacja przewozów (tani fracht) i bogactwo kupców holenderskich. Szczególną rolę odgrywał handel kolonialny z Azją i Ameryką, ale i w Europie Holendrzy zajęli jako pośrednicy miejsce Hanzy niemieckiej na Morzu Północnym i na Bałtyku. Około 1670 r. flota handlowa Holandii liczyła 3510 statków, była najliczniejsza na świecie. W koloniach Holendrzy nie prowadzili innej działalności poza handlową (nie mieli ambicji prowadzenia działalności misyjnej). Szczególne znaczenie przywiązywali do kontaktów z Japonią (handel prowadzony tylko w porcie Nagasaki na wyspie Decima), Chinami (handel herbatą od 1610 r.) i Persją. Przez dwa wieki Holendrzy byli jedynymi łącznikami Japonii ze światem.
W Europie Holendrzy opanowali handel ze Skandynawią, Polską i państwem moskiewskim; szczególne znaczenie miały dla nich porty Hamburg i Gdańsk. Po wojnie trzydziestoletniej stali się pośrednikami w handlu Hiszpanii z północną Europą. Szczytowy okres handlu holenderskiego przypada na połowę XVII w. Skierowany przeciwko handlowemu pośrednictwu holenderskiemu angielski Akt Nawigacyjny z 1651 r. zapoczątkował konfrontację obu państw na polu gospodarczym i militarnym.
Rewolucja rolnicza. Procesy ogradzania umocniły w Anglii wielką własność ziemską, która powszechnie stosowała system dzierżawy. Dzierżawa była droga, zatem dostępna praktycznie dla rolników bogatych - farmerów, powszechnie stosujących najemną siłę roboczą. Do rolnictwa wkroczyły zasady ekonomicznej kalkulacji - liczyła się rentowność gospodarstwa i jego nastawienie na produkcję rynkową. To z kolei wymusiło postęp i innowacje agronomiczne znane już wcześniej w Holandii. Na początku XVIII w. zaczęto stosować płodozmian, który likwidował ugory, pozwalał na zwiększenie produkcji pasz dla bydła (rośliny pastewne) oraz poszerzył listę artykułów spożywczych o ziemniaki. Lepsze wykorzystanie ziemi pozwoliło na wzrost produkcji rolnej, w tym towarowej. Anglia pierwszej połowy XVIII w. jest już krajem samowystarczalnym pod względem produkcji zboża, sprzedaje nawet nadwyżki.
Rolnictwo staje się dochodowe: obliczano, że kapitał zainwestowany w ziemię dawał wyższy zysk niż lokaty bankowe. Zmiany społeczne na wsi angielskiej spowodowały też uwolnienie dużej ilości siły roboczej, która nie miała możliwości zarobku na wsi. Można zatem mówić o dokonaniu się w XVIII-wiecznej Anglii rewolucji rolniczej, która poprzedziła przewrót przemysłowy.
12. Merkantylizm
Doktryna polityczna: (wł. mercante - kupiec), pierwszy zwarty zespół poglądów ekonomicznych, który rozwiną się w Europie Zachodniej w XVI - XVIII w., głównie w Anglii, Francji i Holandii, w związku ze zmianami gospodarczymi wywołanymi rozwojem gospodarki rynkowej (zastępowanie pańszczyzny pieniężnym czynszem dzierżawnym) oraz odkryciami geograficznymi.
Za źródło bogactwa narodowego i siły państwa merkantyliści uznawali ilość posiadanego kruszcu (srebra i złota), który umożliwiał inwestowanie i ułatwiał obrót gospodarczy. Najwcześniejszy sposób jego gromadzenia praktykowany przez Hiszpanię (bulionizm - od bullion sztaba złota lub srebra) nie zdał egzaminu, gdyż kruszce nie umacniały gospodarki, lecz wypływaly z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego później uznano, że źródłem dopływu kruszcu miało być dodatnie saldo bilansu handlowego z zagranicą, aby pieniądz kruszcowy ściągnąć do kraju.
Osiągnięcie tego celu realizowano poprzez:
- protekcjonizm celny (stosowanie niskich ceł wywozowych na towary oraz wysokich na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w przypadku ceł wwozowych) w celu ochrony interesów własnych producentów;
- popieranie rozwoju produkcji krajowej, szczególnie przemysłów nowo powstających o charakterze antyimportowym; w tym celu państwo powinno stosować różne metody interwencji (zwolnienia podatkowe, subwencje itp.);
- dążenie do samowystarczalności (autarkii gospodarczej) w produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa (uniezależnienie się od importu zboża)
- popieranie polityki kolonialnej - według merkantylistów kolonie nie tylko dostarczają potrzebnych surowców i towarów czy niewolników, ale są także wizytówką potęgi państwa;
- popieranie wzrostu liczby ludności (polityka pronatalistyczna - zwiększanie procesu przyrostu naturalnego), pełne wykorzystanie siły roboczej (walka z "ludźmi luźnymi", zatrudnianie w manufakturach żebraków, włóczęgów, dzieci), sprowadzanie fachowców z zagranicy (czasami nawet wykradanie ich), zakaz emigracji fachowców;
- aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności (kampania przeciwko luksusowi, gdyż noszenie bogatych ozdób i gromadzenie biżuterii jest zamrażaniem kapitału, upowszechnienie w Anglii konsumpcji ryb w okresie częstych postów, aby wiązać ludzi z morzem, nakazy noszenia odzieży wełnianej w celu stworzenia popytu na krajowej wyroby wełniane).
Najpełniejsze działania praktyczne merkantylizmu wystąpiły we Francji (tzw. merkantylizm przemysłowy), w Anglii i Holandii (merkantylizm handlowy). W XVIIIw. realizowano w krajach środkowowschodniej Europy odmianę polityki merkantylistycznej zwaną kameralizmem.
Typowe przykłady działań merkantylistycznych można dostrzec w Anglii za panowania Elżbiety I, we Francji za czasów Ludwika XIV (J. B. Colbert) i w Rosji za Piotra 1.
Postacie i formy merkantylizmu:
merkantylizm hiszpański - zwany bulionizmem. Hiszpanie gromadzili kruszec, złote i srebrne pieniądze na dworze króla, a nie dbali o rozwój produkcji krajowej i to doprowadziło do upadku gospodarczego i politycznego Hiszpanii. Panował kontrast: bogactwo dworów i bieda na wsi, nędza, zabobony (droga do świętej inkwizycji).
merkantylizm francuski (Colbertyzm) - to merkantylizm przemysłowy wprowadzony przez Colberta ministra Ludwika XlV. Uprzemysłowienie manufaktur królewskich, produkcja na potrzeby dworu kosztem rolnictwa. Nakładanie na rolników różnych wysokich podatków (np. od ilości okien, drzwi itp.). Colbert dbał o rozwój manufaktur królewskich, rozwój mody francuskiej (stroje, naczynia), produkcję dla dworu i potrzeb armii. W tych manufakturach zatrudnieni byli chłopi pańszczyźniani (niska wydajność).
merkantylizm angielski - merkantylizm handlowo-wszechstronny. Dbano o rozwój wszystkich dziedzin gospodarki, głównie za czasów Cromwella - ministra Elżbiety I.
- 1651 r. - Akt Nawigacyjny Cromwella skierowany głównie przeciwko Holandii. Zezwalał on na dowóz towarów do Anglii jedynie na statkach pod banderą angielską lub banderą kraju, z którego pochodzi towar. Co więcej, prawo transportu towarów do Anglii z krajów pozaeuropejskich udzielone zostało jedynie statkom angielskim. Akt ten w rzeczywistości ustanowił monopol floty angielskiej, co stworzyło warunki szybkiej jej rozbudowy a następnie pozwoliło na zdobycie przez Anglię przodującej pozycji w obsłudze handlu międzynarodowego. Jednocześnie Akt Nawigacyjny z 1651 r. przyznawał przynależność państwową statkom, które zbudowane były w Anglii przez angielskich budowniczych, stanowiły własność Anglików i były obsadzone i dowodzone przez Anglików.
- Manufaktury angielskie oparte były na pracy ludzi wolnych, stąd była ich wyższa wydajność.
- 1640 – 1660 Anglia przeżyła rewolucję burżuazyjną i najwcześniej wkroczyła na tory kapitalizmu.
merkantylizm holenderski – to merkantylizm handlowo – morski. Głównie nastawiony na czerpanie korzyści z pośrednictwa handlowego, z handlu morskiego.
13. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA W ANGLII
to proces zmian społecznych, ekonomicznych i politycznych, który został zapoczątkowany na przełomie XVIII i XIX wieku w Anglii i był związany z przejściem od produkcji manufakturowej bądź rzemieślniczej towarów do produkcji fabrycznej na dużą skalę. Głównymi przyczynami rewolucji przemysłowej były eksplozja demograficzna, a także rewolucja rolna. Rewolucja przemysłowa zaczęła się w Anglii, najlepiej rozwiniętym i najbogatszym wówczas kraju świata, który miał także wydajne rolnictwo i bogactwa naturalne zapewniające energię (węgiel kamienny). Największym wynalazkiem była maszyna parowa (Thomas Newcomen,James Watt) - przemysł, komunikacja, górnictwo. W 1786 r. Edmund Cartwright opracował krosno mechaniczne, które zwiększyło wydajność w tkactwie aż 40-krotnie. Równocześnie z włókiennictwem rozwijała się metalurgia - zastosowanie do wytopu surówki koksu o znacznie wyższej kaloryczności (wzrost wydajności i jakości). Rozwój w przemyśle pociągnął za sobą rozwój w komunikacji, wyrazem tego było wynalezienie przez Georga'a Stephensona, w latach 1814-1825, parowozu.
Druga rewolucja przemysłowa przypada na drugą połowę XIX i początki XX stulecia. Spowodowana została gwałtownym rozwojem nauki, któremu towarzyszyło powstanie nowych rozwiązań technicznych, począwszy od silnika gazowego, poprzez dynamit i karabin maszynowy, aż po odkurzacz elektryczny w 1907 roku. Skutki rewolucji przemysłowej - urbanizacja związana z migracją ludności ze wsi do miast -postęp wiedzy medycznej i higieny -zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie - zwiększenie w usługach -narodziny proletariatu -prawo pracy - ochrona przed wyzyskiem -narodziny ruchu robotniczego -zwiększenie wydobycia węgla i żelaza -powstanie i rozwój kolei -zastosowanie maszyn parowych w fabrykach, na statkach oraz na kolei . Następstwem rewolucji przemysłowej w Europie było powstanie nowej warstwy społecznej tzw. proletariatu fabrycznego, który z czasem przekształcił się w klasę robotniczą. Rewolucja przemysłowa zaowocowała rozwojem miast, miast o charakterze przemysłowym. Rewolucja wywołała także niezadowolenie dawnych rzemieślników. Wyroby rzemieślnicze wykonywane ręcznie były droższe, warsztaty rzemieślnicze traciły klientów. To niezadowolenie przejawiło się w tym, że zaczęto niszczyć maszyny - ruch luddystów. Anglia z kraju o charakterze rolniczo-przemysłowym stała się krajem przemysłowo-rolniczym. W czasie trwania powyższej rewolucji, aby przemysł mógł się dalej rozwijać potrzebny był nieustanny transport surowców do fabryk, a następnie szybkie rozprowadzenie wyrobów tam, gdzie było na nie zapotrzebowanie. W drugiej połowie XVIII Anglia wybudowała sieć kanałów łączącą fabryki, kopalnie i inne duże ośrodki przemysłowe z miastami portowymi. Jednym z najlepszych rozwiązań stanowił przewóz towarów za pomocą kolei. W roku 1825 George Stephenson otworzył pierwszą na świecie linię kolejową. Parę lat później także George Stephenson został zwycięzcą konkursu dotyczącego zbudowania lokomotywy, która miała obsługiwać pasażersko-towarową linię kolejową łączącą Manchester-miasto przemysłowe i nadmorski Liverpool, w którym wyroby miały być rozwożone po innych krajach za pomocą statków. Parowóz wynalazcy o nazwie „Rakieta” zaczął funkcjonować już w 1830 roku, i osiągał on jak na tamte czasy zawrotną prędkość- 46 km/h. W połowie XIX wieku istniało już 11 tysięcy kilometrów linii kolejowych, ciągły rozwój kolei coraz bardziej zwiększał zapotrzebowanie na żelazo, z którego robiono lokomotywy i tory, a także węgiel, którym palono w maszynach. Maszyna parowa przydała się również do stworzenia silnika napędzającego statki, a co za tym idzie bardzo ułatwiła transport morski. Załoga statku nie musiała już liczyć na sprzyjające wiatry. Rewolucja przemysłowa jak i agrarna zaczęła powoli opanowywać Europę. Pierwszym z krajów naszego kontynentu, do którego dotarła była Belgia, później Niemcy, Francja, Czechy, Polska-Górny Śląsk, a także Stany Zjednoczone. Dzięki temu Europa stała się potęgą gospodarczą i polityczną na świecie.
Sfera zmian w przemyśle hutniczym:
Przemysł hutniczy – zmiana technologii przetwarzania żelaza. Do XVIII w. wytapiając żelazo wykorzystywano drewno przez co drewno było bardzo drogie. Sprowadzono przez to drewno i dlatego też żelazo było bardzo drogie. Efekt wytopu przy wykorzystywaniu węgla był zły. Surowiec wyprodukowany przy użyciu węgla był bardzo słabej jakości. 1769 r. – Johns Watt – maszyna parowa, która jest symbolem rewolucji przemysłowej. Pierwowzór maszyny parowej powstał w I w. p.n.e. przez Herona. 1825 r. – pierwsza linia kolejowa (g. Stephonson) 1807 r. – R. Fulton – stworzenie maszyny parowej. Wiek XX jest wiekiem ENERGIA ELEKTRYCZNAj. Na początku wieku twierdzono, że jest to energia życia (twierdzono, że może ożywiać człowieka)
1838 r. – telegraf morsa – przekazywanie informacji na odległość
1876 r. - G. Bell – telefon
1915 r. – ponad 9 mln aparatów telefonicznych w samych Stanach Zjednoczonych
1896 r. – Marcowi – wynalazek jakim było radio
1881 r. - pod koniec wieku XIX Siemens zbudował pierwszy tramwaj elektryczny
Edison – żarówka elektryczna, pierwszy silnik elektryczny, pierwsza elektrownia wodna, zbudowanie pierwszej prądnicy
Przemysł chemiczny:
W gospodarce zaczyna się wykorzystywać chemię nieorganiczną – nie będąca działaniem przyrody. Solwaj – wyprodukowanie sody amoniakalnej, podstawy do rozwoju przemysłu środków czystości. Soda amoniakalna była wykorzystywana także do produkcji szyb.
J. Libieg – rozpoczął badania nad nawozami sztucznymi, wydajność z hektara gwałtownie wzrosła
Bayer – wyprodukował lek syntetyczny, początek przemysły farmaceutycznego
Danlop – produkcja gumy
Goddyear – guma, produkcja ogumienia
15. KAPITALIZM MONOPOLISTYCZNY
W drugiej połowie XIX w, w gospodarce świata kapitalistycznego można zaobserwować nowe zjawiska, które prowadziły do umocnienia wpływów grupy największych posiadaczy kapitału. Walka konkurencyjna i wzrost produkcji doprowadziły do ukształtowania się olbrzymich przedsiębiorstw przemysłowych. W niektórych gałęziach wiązało się to z postępem technologicznym. W nowoczesnym przemyśle ciężkim niezbędne były duże, kosztowne urządzenia, jak np. wielkie piece lub walcownie. Poszczególni finansiści skupiali też stopniowo w swych rękach akcje różnorodnych przedsiębiorstw i wywierali znaczny wpływ na całą gospodarkę kraju.
W drugiej połowie XIX w. nowe zjawiska w gospodarce kapitalistycznej dopiero się kształtowały. Na początku XX w, ich rola niepomiernie wzrosła i świat wkroczył w nowy etap rozwoju formacji kapitalistycznej, zwany kapitalizmem monopolistycznym lub imperializmem.
Pięć najważniejszych jego cech, które ukształtowały się na przełomie dwu stuleci były to:
1) Koncentracja produkcji i kapitału, posunięta do tak wysokiego stopnia rozwoju, że stworzyła monopole odgrywające rolę decydującą w życiu gospodarczym
2) zlanie się kapitału bankowego z przemysłowym i stworzenie na gruncie tego kapitału finansowego oligarchii finansowej
3) wywóz kapitału w odróżnieniu od wywozu towarów nabiera szczególnie ważnego znaczenia
4) tworzą się międzynarodowe monopolistyczne związki kapitalistów, dzielące świat
5) zakończył się terytorialny podział kuli ziemskiej przez największe mocarstwa kapitalistyczne.
16. POROZUMIENIA I ORGANIZACJE MONOPOLISTYCZNE W XIX wieku
Kryzys gospodarczy 1873 r. rozpoczął procesy łączenia się kapitałów i przedsiębiorstw. Mogło się to odbywać przez tworzenie spółek akcyjnych bądź przez wchłanianie przedsiębiorstw mniejszych i słabszych przez większe i silniejsze. Skutkiem tych procesów było zastępowanie wolnej konkurencji wielu podmiotów gospodarczych (charakterystycznej dla kapitalizmu wolnokonkurencyjnego) przez monopole, czyli zrzeszenia przedsiębiorstw. Celem ich było osiągnięcie większych zysków lub obrona przed ich spadkiem, przez ustalanie cen monopolowych, które nie musiały się kształtować zgodnie z wymogami praw rynkowych. Wyeliminowanie kosztownej konkurencji między zrzeszeniami osiągano przez porozumienia między nimi. Mogły to być porozumienia nieformalne (ang. gentlemen's agreements) lub sformalizowane w postaci utworzenia określonej postaci korporacji.
Wyróżnia się kilka rodzajów takich porozumień:
1) kartel - jako forma najprostsza skupia przedsiębiorców tej samej branży, którzy ustalają wspólne ceny surowców i wyrobów oraz warunki sprzedaży, ale zachowujących odrębność prawną; w Stanach Zjednoczonych używano nazwy trust;
2) syndykat - kartel posiadający wspólne biuro sprzedaży towarów pochodzących z własnej produkcji kartelu;
2) koncern - połączenie przedsiębiorstwo odrębnej osobowości prawnej, ale należących do tego samego właściciela; koncerny mogły obejmować wiele przedsiębiorstw tej samej branży np. hutniczej (tzw. koncentracja pozioma) bądź przedsiębiorstwa wzajemnie uzupełniających się gałęzi przemysłu (np. koncerny samochodowe, chemiczne);
3) holding - spółka akcyjna dysponująca akcjami różnych przedsiębiorstw, zwykle pozostających w kooperacji; może to być spółka rodzinna (np. japońskie zaibatsu); holding ustala zasady produkcji i zbytu.
Kartelizacja rozwijała się szybko w Niemczech (pierwszy kartel powstał w 1869 r.); w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii popularne były trusty.
Największe monopole rozwinęły się w Stanach Zjednoczonych, m.in.:
Standard Oil Company (królestwo Johna D. Rockefellera) - przetwórstwo ropy naftowej, General Electric Company - przemysł elektrotechniczny, United Steel Corporation - hutnictwo, American Tobacco Company przemysł tytoniowy. Potężne były także koncerny niemieckie: Badische Anilin und Soda Fabrik (BASF) - chemia, Allgemeine Elekrizitatswerke (AEG) - elektrotechnika, koncern zbrojeniowy Kruppa z Essen i wiele innych.
Monopole zapewniały sobie wysokie zyski przez politykę cen, co z kolei ujemnie odbijało się na nabywcach towarów i niszczyło drobnych wytwórców. Przykładem bezwzględności w budowaniu monopolu był John D. Rockefeller (1839-1937). Syn farmera, pracował od 16 roku życia (pierwsza posada za 12 dolarów miesięcznie), prowadził handel komisowy i oszczędności lokował w akcjach rafinerii; w 1870 r. ze wspólnikami założył Standard Oil Company of Ohio; do 1882 r. wykupił konkurencyjne przedsiębiorstwa, opanował przedsiębiorstwa transportowe przewozu ropy naftowej, założył sieć stacji benzynowych w całych Stanach, konsekwentnie niszczył konkurentów nagłymi obniżkami cen; w 1882 r. założył Standard Oil Company of New Jersey skupiającą ok. 90% produktów naftowych w USA.
Pozytywnymi stronami monopolizacji była racjonalizacja produkcji i obrotu towarowego (produkcja masowa i normalizacja). Monopole nie wyeliminowały całkiem konkurencji; przenosiła się ona też na rynki zagraniczne. Porozumienia między największymi koncernami dzieliły świat na rynki zbytu (np. umowa o podziale rynków wyrobów elektrotechnicznych między niemieckim AEG i amerykańskim GEC w 1907 r.). Formy i zakres działania porozumień międzynarodowych były identyczne jak krajowych (ceny, rynki zbytu, rozmiary produkcji).
18. I wojna światowa i jej gospodarcze konsekwencje
I Wojna Światowa 1914-1918 była zjawiskiem wyjątkowym w dotychczasowej historii wojen z uwagi na jej:
- długotrwałość;
- wielki zasięg geograficzny działań militarnych;
- olbrzymie zaangażowanie sił ludzkich i zasobów materialnych.
Strony walczące. Wojna toczyła się między państwami Trójprzymierza a Ententy, ale w toku konfliktu obozy te poszerzały się o dalsze kraje. Do obozu państw centralnych należały: Niemcy, Austro – Węgry i Turcja, a od 1915r. również Bułgaria. Obóz Ententy obejmował: Francję, Wielką Brytanię (z koloniami), Rosję, Serbię, Czarnogórę, Belgię i Japonię. Dodatkowo – w czasie trwania wojny – przystąpiły do niej: Włochy – 1915r., Rumunia – 1916r., USA – 1917r., Chiny i 11 państw amerykańskich w latach 1917-1918. Główny ciężar wojny spadł na państwa tworzące bloków militarnych, pozostałe partycypowały w kosztach wojny w mniejszym stopniu.
Geografia i chronologia działań wojennych. Głównym teatrem wojny była Europa. Utworzyły się tutaj 3 fronty: zachodni - na terenie północnej i zachodniej Francji, wschodni - na ziemiach polskich i zachodniej Rosji, południowy - na Bałkanach i w północnych Włoszech. Poza Europą walki toczyły się w koloniach niemieckich (np. w Niemieckiej Afryce Wschodniej aż do końca wojny); zajęte one zostały w większości na początku wojny przez wojska francuskie, brytyjskie i japońskie.
Na froncie zachodnim niemiecki marsz na Paryż został powstrzymany w bitwie nad Marną (we wrześniu 1914 r.) i rozpoczęła się tu wojna pozycyjna.
Na froncie wschodnim Niemcy odnieśli latem 1914 r. sukcesy w Prusach Wschodnich, natomiast w Galicji Rosjanie zdobyli Lwów, Przemyśl i dotarli aż na przedpola twierdzy Kraków (na jesieni 1914 r.). Kontrofensywa niemiecko-austriacka wiosną 1915 r. odrzuciła wojska rosyjskie na linię Dniestr-Zatoka Ryska, w sierpniu 1915 T. zostało zajęte Królestwo Polskie - potem i tutaj wojna przeszła w stadium pozycyjnej.
W ciągu 1916 r. krwawe walki na froncie zachodnim (bitwa o twierdzę Verdun) nie przyniosły Niemcom powodzenia. Sytuacja ich pogorszyła się wyraźnie w wyniku ofensywy rosyjskiej na wschodzie oraz przegranej bitwy morskiej u wybrzeży Jutlandii (w maju 1916 r.). Wokół Niemiec zamknął się pierścień blokady morskiej i lądowej. Sytuacja państw centralnych stawała się coraz cięższa: do wojny w 1917 r. przystąpiły Stany Zjednoczone Ameryki, narastały nastroje rewolucyjne w Niemczech i narodowowyzwoleńcze w Austro- Węgrzech, brakowało surowców i zasobów ludzkich. Rewolucja październikowa 1917 r. i pokój brzeski z Rosją radziecką (w marcu 1918 r.) dały Niemcom możliwość ofensywy na Zachodzie wiosną 1918 r., ale nie przyniosła ona im już sukcesu. W sytuacji ogólnego zmęczenia wojną został podpisany 11 listopada 1918 r. akt kapitulacji Niemiec, Austro-Węgry rozpadły się, skapitulowały Bułgaria i Turcja.
Konsekwencje: Dotyczyły one przede wszystkim rolnictwa, zwłaszcza na terenach północnej Francji, północnych Włoch, części ziem polskich (Królestwo Polskie, Galicja Wschodnia) i zachodniej Rosji. Przez Polskę front przesuwał się dwukrotnie; zarówno Niemcy, jak i Rosjanie, wycofując się, niszczyli mosty i linie kolejowe oraz wywozili urządzenia przemysłowe. Zasoby gospodarcze krajów walczących ulegały szybkiej dewastacji na skutek rabunkowej eksploatacji (górnictwo węgla i lasy). Ten typ zniszczeń był w okresie pierwszej wojny najbardziej powszechny (tzw. zniszczenia pośrednie). Wojna w dużym stopniu, zerwała powiązania handlowe świata, żegluga została sterroryzowana przez ataki niemieckich łodzi podwodnych. Wojna pozbawiła Anglię jej dawnej pozycji gospodarczej: osłabł eksport, na miejsce towarów angielskich weszły inne, z pozycji bankiera świata stała się dłużnikiem, przede wszystkim USA. USA, mimo przystąpienia do wojny odniosły olbrzymie korzyści. Produkcja przemysłowa USA wzrosła w latach wojny o 25%, a wydobycie ropy naftowej i produkcja stali prawie się podwoiły. Towary amerykańskie weszły na rynki opuszczone przez Niemcy i Wielką Brytanię. Zacofanie rolnicze spowodowane skupieniem się na prowadzeniu wojny zmusiło do podejmowania reform rolniczych. Poległo ok. 9mln ludzi, ponad 20mln odniosło rany.
19. TRAKTATY POKOJOWE
Traktat wersalski to główny układ pokojowy kończący pierwszą wojnę światową, podpisany przez Niemcy i państwa ententy 28 czerwca 1919 roku. Został ratyfikowany 10 stycznia 1920 roku i z tą datą wszedł w życie. Traktat ustalił wiele granic międzypaństwowych w Europie oraz wprowadził nowy ład polityczny. Traktat wersalski został zawarty podczas paryskiej konferencji pokojowej, trwającej od 18 stycznia 1919 roku do 21 stycznia 1920 roku. Brało w niej udział 27 zwycięskich państw. Polska była reprezentowana przez Ignacego Paderewskiego, Romana Dmowskiego oraz Władysława Grabskiego. Państwa pokonane w I wojnie światowej (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, Bułgaria) nie zostały dopuszczone do konferencji. Przedstawiono im tylko traktaty do podpisania. Rosja Radziecka nie została zaproszona, gdyż mocarstwa Ententy nie uznawały rządu bolszewickiego, który podpisał osobny pokój z Niemcami w 1918 (pokój brzeski). W pierwszej części traktatu (artykuły 1-26), liczącego łącznie 440 artykułów zapisano powołanie Ligi Narodów. Po zawarciu traktatu z Niemcami nastąpiło zawarcie dalszych porozumień pokojowych z państwami pokonanymi: OOO 10 września 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye (traktat pokoju z Austrią) Traktat pokojowy z Austrią - Traktat pokojowy podpisany 10 września 1919 w podparyskiej miejscowości Saint-Germain-en-Laye pomiędzy państwami ententy a Austrią będącą spadkobierczynią Cesarstwa Austro-Węgierskiego, walczącego w czasie I wojny światowej po stronie Niemiec. Zawierał on postanowienia terytorialne oraz specjalne zobowiązanie się Austrii do nierezygnowania z niepodległości, chyba że za zgodą Ligi Narodów. Miało to stanowić barierę wobec dążeń Austrii do Anschlussu. Ponadto traktat zawierał jedno postanowienie mogące stanowić złagodzenie strat terytorialnych: w południowej Karyntii, rewindykowanej przez Jugosłowian, przewidziano plebiscyt, który odbył się w październiku 1920 r. i wypadł na korzyść Austrii, która miała zapewnić równouprawnienie miejscowym Słoweńcom. Armię austriacką miano oprzeć na zaciągu ochotniczym, ograniczyć do 30 000 ludzi, bez broni ciężkiej i lotnictwa. Przewidziano również obowiązek wypłacenia przez Austrię odszkodowań wojennych, zwrotu różnych dzieł sztuki pochodzących z krajów podbitych przez Habsburgów, itp. OOO-27 listopada 1919 z Bułgarią w Neuilly-sur-Seine (traktat pokojowy z Bułgarią) Traktat pokojowy z Bułgarią podpisano 27 listopada 1919 r. w Neuilly-sur-Seine pod Paryżem. Był to jeden z kilku traktatów pokojowych podpisanych po zakończeniu I wojny światowej przez kraje Ententy z Państwami Centralnymi. Obok Bułgarii do bloku tego należały Niemcy,Austro-Węgry i Turcja. OOO-4 czerwca 1920 z Węgrami w Trianon (traktat w Trianon) Traktat w Trianon - podpisane 4 czerwca 1920 r. w pałacu Trianon w Wersalu porozumienie określające sytuację państwa węgierskiego powstałego w miejsce Królestwa Węgier - części dualistycznej monarchii austro-węgierskiej po I wojnie światowej. Węgry uznały niepodległość Czechosłowacji i Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Obszar Węgier został podzielony między sąsiadów: Austrię, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Rumunię i Czechosłowację. W wyniku ustaleń traktatu Węgry utraciły dostęp do morza, ponad połowę ludności (pozostało 8 z 21 milionów) oraz dwie trzecie obszaru państwa. Poza granicami Węgier znalazło się 5 milionów ludności węgierskiej. Konsekwencje tych ustaleń z niewielkimi zmianami pozostają w mocy do dnia dzisiejszego. Z perspektywy traktat w Trianon postrzegany jest kontrowersyjnie. Węgry, jako spadkobierca dawnej monarchii habsburskiej, musiały ponieść konsekwencje przegranej wojny (choć już niekoniecznie doprowadzenia do niej, gdyż 1) nie prowadziły samodzielnej polityki zagranicznej, 2) nie tylko państwa centralne były winne wybuchu I wojny światowej). OOO-10 sierpnia 1920 z Turcją w Sevres (Traktat pokojowy w Sèvres 1920) Traktat pokojowy w Sèvres podpisany 10 sierpnia 1920 r. pomiędzy Turcją sułtańską, sojusznikiem Państw Centralnych w trakcie I wojny światowej , a państwami Ententy. Zawierał statut Ligi Narodów, opis nowych granic, klauzule o rozbrojeniu, o odszkodowaniach wojennych i innych ciężarach gospodarczych nałożonych na Turcję. Przywracał także tzw. "kapitulacje", tj. postanowienia o wyjęciu cudzoziemców spod jurysdykcji sądów tureckich (immunitet bezwzględny. Tureckie siły zbrojne miały liczyć 50 000 ludzi, z zaciągu ochotniczego, bez broni ciężkiej i lotnictwa. Turcja traciła flotę wojenną, z wyjątkiem niewielu małych jednostek ochrony wybrzeży. Zabroniono fabrykacji broni i jej importu. W związku z obaleniem sułtanatu w Turcji ,utworzeniem republiki ( pod przywództwem Kemala Ataturka ) i jej zwycięską wojną z Grecją, traktat z Svres nigdy nie wszedł w życie, jego ustalenia zostały zastąpione 24 lipca 1923 r. przez traktat w Lozannie zawarty pomiędzy mocarstwami a Republiką Turecką .