Awangarda - wszystko związane z terminem awangardy

AWANGARDA

Tragiczne doświadczenia, jakiemu została poddana cała Europa w czasie I wojny światowej, przeorało i odmieniło świadomość zbiorową. Wojna i jej okrucieństwa wystawiły na próbę wszystkie ideały europejskie, postawiły również pytanie o możliwości uznanych form sztuki. Z tej próby wartości literatura wyszła z przeświadczeniem o potrzebie zaczynania wszystkiego od nowa, od początku, wytworzenia takich form artystycznych, które pozwoliłyby człowiekowi i społeczeństwu powojennemu zrozumieć i wyrazić swoją nową sytuację.

Zadanie te miała spełniać sztuka awangardowa. Sam termin „awangarda”, o bardzo starym rodowodzie militarnym (francuskie słowo „avant-garde” oznacza straż przednią w posuwającej się kolumnie zbrojnej), pojawił się w sztuce już w latach dwudziestych XIX wieku, ale prawdziwą karierę zrobił dopiero w wieku XX, kiedy zaczęto nim określać wszelkie działania nowatorskie w sztukach plastycznych, architekturze, muzyce, literaturze i tatrze. Określeniem tym obdarzono to wszystko, co nowe, dotąd niespotykane. Głównymi drogowskazami awangardy były więc antytradycjonalizm i odrzucanie zastanych form sztuki, rozbrat z estetyką realizmu i życiowego prawdopodobieństwa, usilne poszukiwanie nowych form artystycznych stwarzających nową rzeczywistość, wykorzystywanie nowoczesnych form przekazu ( film, fotografia, radio, plakat reklamowy, nowa estetyka drukarska).

Jako pierwszy na gruncie polskim tego sformułowania użył Tadeusz Peiper – poeta ale przede wszystkim wybitny znawca, krytyk oraz teoretyk sztuki, określając nowe tendencje w literaturze światowej.

Ważnym ugrupowaniem poetyckim lat dwudziestych była Awangarda Krakowska. Była ona najbardziej wpływowym kierunkiem w polskiej poezji okresu międzywojennego ukształtowany na początku lat 20. za sprawą działalności grupy poetyckiej skupionej wokół Tadeusza Peipera i wydawanego przezeń pisma „Zwrotnica” (1922-1923, 1926-1927). Do grupy poza Peiperem należeli: Julian Przyboś, Jan Brzękowski i Jalu Kurek. Awangardziści odrzucili tradycję romantyczną i postromantyczną, przejęli natomiast część haseł programowych od futurystów, zamieniając ich anarchistyczne projekty na plany przeorientowania i unowocześnienia literatury polskiej. Program ideowo-artystyczny A.K. był w początkowej fazie dziełem Peipera, który odwoływał się do swych doświadczeń z Europy Zachodniej – Francji i Hiszpanii. Peiper wyłożył program przede wszystkim w książkach „Nowe usta” 1925 i „Tędy” 1930. W okresie późniejszym w kształtowaniu założeń programowych uczestniczyli pozostali członkowie grupy – pismo „Linia” 1931-1933 – redaktor Jalu Kurek, odchodząc w wielu punktach od początkowego programy przywódcy. Jako grupa literacka A.K. przestała funkcjonować w l. 30-tych, jednakże koncepcja poezji, którą zaproponowała, była dalej rozwijana zarówno w wypowiedziach teoretycznych jej dawnych członków, głównie Przybosia i Brzękowskiego, jak i w ich twórczości poetyckiej. Wtedy też rozpoczął się proces efektywnego oddziaływania A.K. na poezję okresu międzywojennego. Awangarda Krakowska wystąpiła z programem poetyckim Program ten domagał się od twórcy i czytelnika pracy intelektualnej, był przeciwny zdawaniu się na podświadomość i intuicję. Jego konstruktywizm widoczny był nie tylko w zabiegach formalnych zmierzających do odnowienia języka poetyckiego, ale także w propozycjach budowania nowej świadomości. Podobnie jak w programach i artykułach krytycznych, Peiper w wierszach głosił konieczność pracy intelektualnej i moralnej pracy zbiorowej, w której artyście przypada zadania wypowiedzenia słowem treści ludzkiego doświadczenia i niepokoju wobec powojennej rzeczywistości.

Główne z tych haseł to:
- „najmniej słów” – wezwanie do maksymalnej zwięzłości wypowiedzi poetyckiej, ucieczki od lirycznego wielosłowia, swoista ekonomia wyrazu w poszukiwaniu skrótu (niekiedy utrudniającego rozumienie tekstu).
-„proza nazywa, poezja pseudonimuje” – zalecenie prowadzenia takiej gry z odbiorcą, w której czytelnik musi rozszyfrować ukryte np. w omówieniu (peryfrazie) właściwe słowo i znaczenie.
-„ewkiwalentyzacja uczuć” – postulat ten należy rozumieć jako przestrogę przed stosowaniem bezpośredniego wyznawania lirycznego i żądanie „wstydu uczuć”, maskowania ich w obrazach, wymagających uważniej lektury tesktu i rozpoznania ukrytych emocji.
-„Tylko zdanie” – w odróżnieniu od wielu teorii awangardowych, podkreślających autonomiczną, dźwiękową i znaczeniową wartość słowa, A.K. wskazywała na zdanie, jako podstawową jednostkę wypowiedzi poetyckiej – „piękne zdanie” jako skomplikowany układ dźwięków i znaczeń było obiektem pracy twórczej
-„Nowa weryfikacja” – posługująca się rymami odległymi i oddająca własny rytm zdania
-„układ rozkwitający”- propozycja podporządkowania zdania i utworu poetyckiego jednemu obrazowi, znaczeniu, metaforze, które dzięki powtarzaniu i oddawaniu nowych elementów „rozkwitają”, obrastają skojarzeniami.

A.K. wystąpiła z programem również sztuki pozostającej w „uścisku z teraźniejszością” (prezentyzm), nastawionej na współbrzmienie z nowoczesną cywilizacją techniczną, zmechanizowaną pracą i wielkomiejskim życiem; postulowała, by naczelnymi tematami twórczości stały się „miasto-masa-maszyna”. Główną cechą teorii awangardowej stał się konstruktywizm czyli przekonanie o utylitarnym przeznaczeniu literatury mającej wychowywać, przekształcać świadomość, specyficzny, stechnicyzowany język. W polskiej poezji konstruktywistyczny program Peipera był niezwykle konsekwentny i poważny – poeta nie jawił się jako kapłan, natchniony wieszcz czy ideolog ale jako robotnik słowa , który poezją ma odpowiadać na przemiany zachodzące we współczesnym świecie.
Przyboś tomy poezji : „Śruby”, „ Oburącz”, „Sponad”, „W głąb las”, „Równanie serca”
Jan Brzękowski – „Tętno”, „ Na Katodzie”,
Jalu Kurek – powieści Grypa szaleje w Naprawie z 1934 i Woda wyżej z 1935

Poczucie narastającego kryzysu cywilizacji i kultury zaznacza się, zarówno w Polsce, jak i w całej Europie, już u schyłku drugiego dziesięciolecia XX wieku. Na lata 30. przypada druga faza rozwoju polskiej literatury międzywojennej. Tek okres, z uwagi na charakter zjawisk kulturowych, określany bywa mianem ciemnego dziesięciolecia .W tych latach na literackiej arenie pojawiła się druga fala ruchu awangardowego. Tym razem trudno mówić o zwartym wystąpieniu – istniało kilka ośrodków związanych z czasopismami – lubelski „Reflektor”, warszawska „Kwadryga”, lub grupami poetyckimi – wileńskie Żagary. Często wobec tych grup stosuje się w historii literatury zbiorcze określenie „II Awangarda”.

ŻAGARY

Grupa literacka Żagary powstała w Wilnie w ramach koła polonistów przy Uniwersytecie Stefana Batorego i skupiła się wokół pisma o takiej samej nazwie, wydawanego w latach 1931-1934 ( w podtytule „Miesięcznik idącego Wilna poświęcony sztuce”) oraz pisma „Piony”. Wśród jej twórców, a następnie uczestników znaleźli się m.in. Czesław Miłosz, Teodor Bujnicki, Antoni Gołubiew, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz i Jerzy Putrament. W liryce poetów wileńskich dominowała tematyka katastroficzna, wyrażająca się przekonaniem o głębokim kryzysie kultury europejskiej, który nieuchronnie prowadzi do dziejowego dramatu: zarówno w wymiarze jednostkowym , egzystencjalnym, jak i powszechnym – społecznym, narodowym. Kazimierz Wyka (polski historyk i krytyk literatury, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego) tak zdefiniował istotę katastrofizmu: „[…] Zjawisko ideowo-artystyczne w poezji polskiej drugiego dziesięciolecia, tzw. Literatury międzywojennej […]. Które polega na symboliczno-klasycystycznym, niekiedy z nalotami nadrealizmu bądź ekspresjonizmu, podawaniu tematów, jakie sugerowały i zapewniały nieuchronną katastrofę historyczno-moralną, zagrażająca ówczesnemu światu, tematów o osnowie przeważnie filozoficznej, a także społeczno-politycznej. Głównymi wyrazicielami tego zjawiska byli poeci kręgu wileńskiego około roku 1930 wkraczający do litearuty ”.

Tonacja wierszy żagarystów, zgodnie z interpretacją Kazimierza Wyki, wynika z intuicyjnego przewidywania katastrofy. Tonacja nie ma racjonalnego uzasadnienia – wynika z „głosu” wyobraźni, rodzi się z lęku i niepokoju. W powstałych z jej podszeptów obrazach ogromnego znaczenia nabiera. Mocniej nawet niż w liryce Józefa Czechowicza, tradycja romantycznego wizjonerstwa.
Jerzy Zagórski – zbiory wierszy „Ostrze mostu”, „Wyprawy”, poemat „Przyjście wroga”
Aleksander Rymkiewicz – poemat „Tropiciel”, zbiór „Potoki”
Czesław Miłosz – dwa tomy poetyckie : „Poemat o czasie zastygłym”, „Trzy zimy”

AWANGARDA LUBELSKA

Awangarda lubelska, zwana także drugą falą awangardy, nawiązywała do awangardy krakowskiej zamiłowaniem do metafory, lecz przywoływała też tradycyjne tematy, jak wieś, pejzaże, uczucia, itp.. Czołowym poetą tej grupy był J. Czechowicz, który głosił muzyczną poezję snu, skojarzeń i psychicznego zniszczenia.

Józef Czechowicz początkowo działał w Lublinie, gdzie związany był z grupą skupioną wokół pisma "Reflektor", później przeniósł się do Warszawy. Tworzył wizje pełne apokaliptycznych obrazów destrukcji i zniszczenia. Do awangardy krakowskiej zbliżał go lapidarny styl wypowiedzi, rezygnacja z dużych liter i interpunkcji. Jednak twórczość Czechowicza jest w dużej mierze odległa od programu Peipera, bowiem poeta nie tylko nie odcinał się od tradycji romantycznej, ale wręcz na nią praktykował, czerpiąc z niej wizyjność i kreacyjność. Sięgał także po jej symbole (krzyż, grób, noc, księżyc). Powoływał się na symbolizm francuski i polski modernizm (Wyspiański), eksponując wartość symbolu i nastroju w poezji.

WARSZAWSKA KWADRYGA

Warszawska grupa literacka działająca w dwudziestoleciu międzywojennym (1927-1931), zaliczana jest do II awangardy skupiona wokół warszawskiego czasopisma "Kwadryga". Grupa stworzona przez absolwentów Liceum im. Mikołaja Reja w Warszawie. W oparciu o grotesce stworzyli własną odmianę katastrofizmu, lecz nie obce im były także wizje metafizyczne. Grupa Kwadryga występowała przeciwko programom literackim Skamandra i Awangardy.

W latach 1930-1931 organizowali spotkania z publicznością na wzór spotkań grupy Skamander.

W 1931 roku czasopismo "Kwadryga" zawiesiło swoją działalność, nie tylko ze względów finansowych ale przede wszystkim przez rozłam polityczno-ideowy który powstał wewnątrz grupy.

Główni przedstawiciele to:
- Mieczysław Bibrowski (pomysłodawca oraz założyciel grupy i pisma)
- Stanisław Ciesielczuk
- Stanisław Ryszard Dobrowolski
- Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953)- do grupy należał tylko przez pewien czas, jego poezja rózna była od sztandarowej poezji kwadrygantów
- Stefan Flukowski
- Aleksander Maliszewski
- Marian Piechal
- Nina Rydzewska
- Władysław Sebyła
- Włodzimierz Słobodnik
- Lucjan Szenwald
- Zbigniew Uniłowski
- Wiesław Wernic