Scharakteryzuj rozwój współczesnej gospodarki światowej

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI
GOSPODARCZE

Temat: ,,Scharakteryzuj rozwój współczesnej gospodarki światowej
pod kontem analizy przepływu
towarów, usług, kapitału, technologii i osób
na skalę globalną.”



Zmienność i dynamika rozwoju współczesnej gospodarki światowej osiągnęła stan nigdy dotąd niespotykany w dziejach. Na jej kształt oddziałuje dziś wiele nowych czynników. Świat stał się "globalną wioską", w której trwa nieustanny przepływ ludzi, towarów, usług i nowych technologii. Oznacza to zmianę w dotychczasowym układzie sił między głównymi potęgami światowymi, modyfikuje treść i formy sprawowania władzy, a także głęboko przekształca warunki życia ludzi, nadając im niejednokrotnie nową formę i uwarunkowania. Powoduje to postęp wielu grup społecznych i całych narodów. Jednak wielka jest także liczba ludzi, którzy żyją w nędzy i ubóstwie, na marginesie tego szybkiego rozwoju. Na początku XXI wieku nierówności pomiędzy narodami i wewnątrz poszczególnych państw przybrały rozmiary rażące i nigdy wcześniej na taką skalę nie odnotowywane.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze są rozumiane jako część gospodarki światowej. W tym więc znaczeniu nie jest to część nauki ekonomii, ale konkretna rzeczywistość gospodarcza ulegająca nieustannym, dynamicznym przemianom. Międzynarodowe stosunki gospodarcze i światowy porządek (ład) gospodarczy ściśle związane są z pojęciem gospodarki światowej. W literaturze ekonomicznej występuje kilka podobnych choć nie tożsamych definicji tego pojęcia.

Definicję, która zdaje się optymalnie opisywać pojęcie gospodarki światowej, podaje Antoni Makać. Pod pojęciem gospodarki światowej rozumie on zbiorowość różnych organizmów i instytucji funkcjonujących zarówno na poziomie krajowym, jak i na płaszczyźnie międzynarodowej, które bezpośrednio lub pośrednio zajmują się działalnością gospodarczą i są powiązane ze sobą w całościowy system poprzez sieć międzynarodowych stosunków ekonomicznych . Choć sama definicja nie podejmuje aspektu zmian w gospodarce światowej, to jednak z samej enumeracji podmiotów uczestniczących w globalnej wymianie wynika, że jest to rzeczywistość podlegająca dynamicznym zmianom. Zarówno bowiem rozmaite organizmy gospodarcze, jak i utrzymywane przez nie powiązania ekonomiczne podlegają stałym przekształceniom, co jest ich immanentną cechą. Na uwagę zasługuje też podkreślenie różnorodności podmiotów uczestniczących w wymianie międzynarodowej oraz wyraźne wskazanie międzynarodowych stosunków ekonomicznych jako części składowej gospodarki światowej.

Podstawą ukształtowania się tak rozumianej gospodarki światowej jest międzynarodowy podział pracy, który ma miejsce wówczas, gdy jego uczestnicy - znajdujący się w przynajmniej kilku krajach - wykazują trwałą tendencję do rozwoju produkcji pod kątem potrzeb wymiany międzynarodowej. Ważnym etapem w ukształtowaniu się międzynarodowego podziału pracy były odkrycia geograficzne w XVI-XVII wieku. Jednakże zasadniczy przełom ilościowy i jakościowy nastąpił wraz z rewolucją przemysłową XIX wieku w Anglii i innych państwach europejskich. Pod wpływem rozwoju technicznego, jaki się wówczas dokonał, ukształtowany został międzynarodowy podział pracy, który przetrwał w swej zasadniczej konstrukcji aż do końca II wojny światowej .

Wojna spowodowała głębokie zmiany w strukturze międzynarodowego podziału pracy i w konsekwencji w gospodarce światowej. Osłabione państwa europejskie musiały zrezygnować z posiadania kolonii. Byłe kolonie rozpoczęły natomiast samodzielny rozwój ekonomiczny, zmieniając często strukturę swej gospodarki, a przez to też miejsce w globalnym podziale pracy.

Po II wojnie światowej ukształtował się również światowy system państw realnego socjalizmu z gospodarką planowaną i ściśle kontrolowaną przez administrację państwową, co doprowadziło do dalszych zmian w światowym podziale pracy. Obóz tych państw okrzepł ostatecznie w połowie lat 50-tych, wykazując jednak stałą tendencję do dalszej ekspansji. W okresie tym miały też miejsce ważne inicjatywy integracyjne w gronie państw Europy Zachodniej. W tym czasie rozpoczęło się też kształtowanie azjatyckich centrów gospodarczych w Japonii, Korei Południowej, Hongkongu, Singapurze i na Tajwanie, co diametralnie zmieniło istniejący dotąd układ sił w gospodarce światowej.

Wszystkie te czynniki pozwalają na wyodrębnienie okresu rozpoczynającego się w drugiej połowie lat 50-tych i trwającego do dziś oraz nazwanie go mianem współczesnej gospodarki światowej .


We współczesnej gospodarce światowej pogłębiają się różnice w poziomie rozwoju poszczególnych krajów; powstanie systemu kapitalistycznego przyczyniło się w bardzo dużym stopniu do nasilenia nierównomierności rozwoju, co jest procesem ciągłym. Pojawiły się zjawiska uznawane za prawidłowości gospodarki światowej: rosnąca otwartość gospodarki narodowej na rynek światowy i pozostałe gospodarki, umiędzynarodowienie postępu technicznego, obiektywizacja efektu naśladownictwa. Prawidłowości te przyczyniają się do upodobnienia struktur ekonomicznych, modeli spożycia, reguł gry ekonomicznej, dyscypliny społecznej; z drugiej strony wpływają one na zróżnicowanie się gospodarek narodowych, jest to związane z różną zdolnością dostosowawczą poszczególnych krajów do zmieniających się warunków w gospodarce światowej źródło tego zjawiska nie zostało jeszcze zbadane.
Z samej swej natury gospodarka światowa jest kategorią ekonomiczną a zarazem ma charakter historyczny to znaczy, że może zaistnieć dopiero na określonym etapie rozwoju historycznego. Oznacza to, że o gospodarce światowej mówimy wówczas, gdy funkcjonowały w ramach poszczególnych gospodarstw narodowych określone organizmy i instytucje gospodarcze, które nawiązywały i utrzymywały między sobą, na odpowiednio szeroką skale nieprzypadkowe i w miarę trwałe międzynarodowe stosunki ekonomiczne (np. handlowe i finansowe) sytuacja ta zaistniała dopiero w momencie kształtowania się kapitalizmu.

Głównymi podmiotami gospodarki światowej są lub mogą być:
-przedsiębiorstwa krajowe(narodowe)
-przedsiębiorstwa międzynarodowe (korporacje trans narodowe)
-gospodarstwa narodowe poszczególnych krajów wraz z instytucją państwową
-międzynarodowe ugrupowania integracyjne
-międzynarodowe organizacje gospodarcze

A oto kilka podmiotów gospodarki światowej. Przykładem najczęściej uznawane jest przedsiębiorstwo krajowe (narodowe) stają się podmiotami gospodarki światowej. Ale tylko, gdy nawiązują i utrzymują znaczące pod względem funkcjonowania międzynarodowych stosunków ekonomicznych z innymi podmiotami gospodarki światowej.
Jednakże dla współczesnej gospodarki sytuacja bardziej typową jest to, że coraz więcej przedsiębiorstw krajowych w celu rozwiązań działalności i normalnego funkcjonowania musi wchodzić w różnorodne powiązania z innymi podmiotami gospodarki światowej. Nie są często w stanie istnieć w izolacji od zagranicy. Mowa tu zarówno o stosunkach handlowych i powiązań z zagranicą (np. eksport własnych produktów, import niezbędnych surowców i materiałów).
Gospodarka narodowa stanowi pewnego rodzaju strukturę, w której „sumuje się” działalność gospodarki przedsiębiorstw krajowych a także tych korporacji trans narodowych które będą określone działy w sferę swego działania.
Sfera gospodarki jest poddana w większości krajów szczególnemu nadzorowi państwa, są zazwyczaj stosunki z zagranicą, które państwo stara się kontrolować i kształtować za pomocą środków tzw. Zagranicznej polityki ekonomicznej. Stosując rozmaite środki polityki handlowe takie jak cło, środki para taryfowe i poza taryfowe. Państwo może wpływać na wielkość i strukturę obrotów handlowych z zagranicą, prowadząc określoną polityki kursu walutowego wpływając na nią, a poprzez to na stosunki gospodarcze z zagranicą.

Międzynarodowe organizacje gospodarcze spełniają przede wszystkim funkcje regulacyjną. Funkcja ta polega na ustawieniu pewnych wzorów czy norm postępowania. Organizacje międzynarodowe stosujące funkcje regulacyjne wzmacniają ją, gdy ustanowiona przez nią normą postępowania uzyskują moc prawnie obowiązującą i są egzekwowane od państw członkowskich pod groźbą określonych sankcji np.: politycznych, gospodarczych. Wiąże się to także z funkcją kontrolną, którą kraje członkowskie stosują również pod groźbą sankcji.
Trudno powiedzieć czy gospodarka światowa jest sumą gospodarstw narodowych. W przeciągu kilkunastu ostatnich lat stała się ona systemem zintegrowanych w tym że coraz trudniej jest z niej wydzielić niezależne gospodarstwa narodowe (mówimy tu o globalizacji światowej gospodarki). Poszczególne gospodarstwa krajowe przeciwstawiły się związkami handlowym, finansowo-walutowym i kapitałowymi. Warto zwrócić uwagę na przemiany gospodarcze kilkunastu ostatnich lat które bezpośrednio wpłynęły na międzynarodowa konkurencyjność kraju. Zmiany w rozwoju gospodarki w której nastąpił znaczny spadek przemysłu dla rozwoju gospodarki i wzrostu znaczenia usług.
Usługi stały się częścią handlu światowego, odnotowano wtedy największą dynamikę wzrostu, a 1992 stanowiły one prawie 20% wartości światowego handlu. Jak wykazuje raport OECD rozwój jest ściśle związany z przemysłem przetwórczym, a to że oni posiłkują się firmami usługowymi wynikało to ze wzrostu wydatków na reklamę, zarządzanie i system łączności.

Największe gospodarki świata

Kraj w mln dol. USA w dol. na 1 mieszk.
1990 1995 1998 1990 1998
USA 5 554 100 7 029 600 8 178 800 22 224 30 229
Japonia 2 970 090 5 137 400 3 797 200 24 042 30 039
Niemcy 1 640 060 2 414 000 2 142 100 20 665 26 117
Francja 1 195 430 1 535 100 1 435 500 21 070 24 393
W. Brytania 975 510 1 107 000 1 362 300 16 947 23 006
Włochy 1 093 950 1 087 200 1 171 800 19 281 20 330
Chiny1) 354 952 697 647 901 9811) 307 7251)
Brazylia 479 214 688 085 820 3812) 3 228 5 1392)
Kanada 568 070 560 000 584 200 20 441 19 281
Hiszpania 494 790 563 300 556 300 12 736 14 126
Rosja 608 121 344 711 446 9822) 4 101 3 0392)
Meksyk 262 710 286 200 417 300 3 049 4 163
Indie 297 133 324 082 381 5662) 356 3992)
Holandia 283 670 397 600 378 300 18 979 24 111
Australia 294 540 350 700 349 900 17 260 18 661
Argentyna 141 353 281 080 325 0122) 4 343 9 1122)
Korea Płd. 253 670 456 400 295 300 5 917 6 360
Szwajcaria 228 410 308 300 262 400 33 609 36 958
Belgia 196 000 273 300 249 300 19 677 24 441
Szwecja 229 760 231 300 228 800 26 822 25 853
Austria 159 500 231 500 211 900 20 637 26 225
Turcja 150 680 169 300 206 500 2 681 3 187
Polska 58 976 126 348 157 274 1 547 4 068
1) bez Hongkongu 2) 1997



Kierunki zmian współczesnej gospodarki światowej determinowane są przez szereg czynników, spośród których jedne zyskują na znaczeniu, a inne stają się coraz mniej istotne. Czynniki te niejednakowo oddziaływają na poszczególne podmioty uczestniczące w światowej wymianie. Zresztą także organizmy tworzące gospodarkę światową ulegają poważnym zmianom i przekształceniom, podobnie jak stosunki ekonomiczne między nimi. Te właśnie zagadnienia zostały naszkicowane w poniższym paragrafie.
Czynnikami najbardziej spektakularnie oddziaływującymi na rozwój współczesnej ekonomii światowej są czynniki techniczne. W okresie powojennym świat wkroczył w epokę szybkich zmian technologicznych, co umożliwiły osiągnięcia nauk matematycznych, biologicznych, technicznych, a także fizyki. Odkrycie cząstek elementarnych (protonu, neutronu, elektronu) doprowadziło do rewolucji kwantowej we współczesnej fizyce. Stało się to podstawą do powstania mechaniki kwantowej i stworzyło teoretyczne podstawy licznych wynalazków . Oprócz odkryć naukowych, czynnikiem, który zwłaszcza do 1990 roku silnie oddziaływał na rozwój rewolucji naukowo-technicznej, był wyścig zbrojeń.
W okresie tym możliwe stało się wykorzystanie energii atomowej jako źródła napędu i dla celów energetycznych. Rozpoczęto budowę i eksploatację elektrowni atomowych. Pierwszy reaktor uruchomiono w 1954 roku w Obnińsku pod Moskwą. Reaktory atomowe zastosowano też do napędu łodzi podwodnych . W dziedzinie transportu duże znaczenie miał rozwój lotnictwa. Już pod koniec lat 40-tych wprowadzono do użytku samoloty z silnikami turbośmigłowymi i odrzutowymi, a w 1969 roku zastosowano po raz pierwszy ogromny samolot pasażerski Boeing 747 Jumbo Jet. W przewozach morskich postępem okazało się wprowadzenie w latach 60-tych olbrzymich zbiornikowców. Podobny efekt przyniosło zastosowanie w transporcie pod koniec lat 50-tych kontenerów, co znacznie przyczyniło się do obniżki kosztów przewozu. Dla gospodarki światowej ogromne znaczenie miał burzliwy rozwój w dziedzinie środków przekazu. Masowe zastosowanie w latach 50-tych tranzystorów pozwoliło na szybki rozwój telewizji i miniaturyzację radia. Lata 60-te i 70-te przyniosły powszechną produkcję magnetofonów kasetowych i magnetowidów. Podbój kosmosu umożliwił już w 1962 roku umieszczenie na orbicie pierwszego satelity telekomunikacyjnego "Telstar". Zastąpienie lamp elektronowych tranzystorami (lata 50-te), układami scalonymi (druga połowa lat 60-tych) i mikroprocesorami (pierwsza połowa lat 70-tych) pozwoliło na rozwój komputerów kolejnych generacji. W 1979 roku koncern IBM opracował pierwszy komputer osobisty - PC. Mikroelektronika i elektronika kwantowa pozwoliły na dalsze wynalazki w latach 80-tych i 90-tych. Upowszechniono wtedy telefaksy, telewizję satelitarną, telefony bezprzewodowe i komórkowe. Zastosowano nowe nośniki informacji - płyty CD i DVD. Od połowy lat 90-tych dynamicznie rozwija się sieć internetu. Raport Milenijny sekretarza generalnego ONZ podaje, że podczas gdy w 1993 roku istniało zaledwie 50 stron internetowych, to w 1999 roku było ich ponad 50 milionów. Tylko w 1998 roku zalogowało się w internecie 143 miliony użytkowników. Szacowano, że do roku 2001 ich liczba wzrośnie do 700 milionów. W 1996 roku zyski z handlu internetowego wyniosły 2,6 mld $. Obliczano, że w 2002 roku osiągną one 300 mld $ . W dziedzinie produkcji system maszynowy został w dużym stopniu zastąpiony przez system automatyczny. Pojawiły się roboty przemysłowe. Coraz liczniej produkowano wyroby wcześniej nieznane, które pojawiły się, aby zaspokoić sztucznie wywołane potrzeby. W związku z tym wzrosło znaczenie marketingu i technik sprzedaży. Tak gwałtownie rozwijające się czynniki techniczne spychają na dalszy plan znaczenie czynników strukturalnych. Pośród nich malejące znaczenie ma posiadanie surowców. Choć są one wciąż podstawą wszelkiej produkcji materialnej, to jednak ich występowanie na terytorium danego kraju nie jest już czynnikiem najważniejszym dla rozkwitu ekonomicznego państwa.
Historia ostatnich kilkudziesięciu lat wskazuje, że jedynie surowce energetyczne posiadają wciąż kluczowe znaczenie dla gospodarki światowej. W latach 50-tych najważniejszym surowcem był węgiel, z którego pochodziło 80% produkowanej energii. Dopiero na przełomie lat 60-tych i 70-tych światowe zużycie ropy naftowej i gazu ziemnego przekroczyło zużycie węgla. Nierównomierne rozmieszczenie surowców energetycznych jest przyczyną światowych kryzysów gospodarczych, a nawet wojen. Szczególne znaczenie ma tu region Bliskiego Wschodu, gdzie już w XIX wieku odkryto najbogatsze na świecie złoża ropy naftowej . Choć jeszcze w roku 1950 udział tego regionu w globalnym wydobyciu ropy naftowej wynosił zaledwie 15%, to jednak już 20 lat później poziom ten wzrósł do ok. 35% światowego wydobycia .
Dla rozwoju rolnictwa istotnym czynnikiem są warunki agroklimatyczne. Jedynie 11% powierzchni kontynentalnej nadaje się do uprawy. Największą powierzchnię żyznych gleb posiadają Europa, Ameryka Środkowa i Północna. Najuboższe gleby występują natomiast w Australii oraz północnej i środkowej Azji. Gleby w Afryce, Australii, Azji Południowej i Ameryce Środkowej są z kolei najbardziej narażone na susze.
Spośród innych czynników strukturalnych duże znaczenie w gospodarce świata mają dziś zasoby pracy i kapitał ludzki. Oprócz taniej siły roboczej, odgrywającej wciąż jeszcze pokaźną rolę w masowej produkcji dóbr użytkowych, rośnie znaczenie kapitału ludzkiego, który można określić jako zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii zawarty w człowieku. Kapitał ludzki jest efektem świadomego działania określanego mianem inwestycji w człowieka. Polega on na ponoszeniu nakładów pieniężnych, rzeczowych i czasu w celu zdobycia wykształcenia, podnoszenia kwalifikacji i umiejętności zawodowych. Dynamiczny rozwój gospodarki powoduje, że zapotrzebowanie na kapitał ludzki stale rośnie.
Jednakże najważniejszym czynnikiem strukturalnym mającym w całym okresie powojennym największe znaczenie są zasoby kapitału. Pozwalają one na rozwój nowoczesnej produkcji o dużej dozie postępu technicznego. Kraje ubogo wyposażone w kapitał zmuszone zostają do rozwijania produkcji kapitałooszczędnej, a więc zazwyczaj prymitywnej. Międzynarodowe przepływy kapitału nie prowadzą do zasadniczych przemian w strukturze światowego podziału pracy, co związane jest z kierunkami i wielkością tych przepływów, a także występowaniem czynników wpływających na wydajność kapitału. Chodzi tu zwłaszcza o zacofaną infrastrukturę gospodarczą w krajach ubogich, niskie kwalifikacje pracowników i poziom kultury technicznej oraz postępu technicznego.
Oprócz czynników technicznych i strukturalnych okresowy wpływ na gospodarkę światową wywierają czynniki koniunkturalne. Chodzi tu zwłaszcza o wpływ wahań koniunktury gospodarczej na międzynarodowy handel, finanse i usługi powodujący nagłe załamania. Tak np. w 1972 roku wystąpił na skalę światową niemal powszechny i poważny nieurodzaj w rolnictwie. Dotknął on głównie Amerykę Północną i Europę powodując gwałtowny wzrost cen zbóż i pasz, a w konsekwencji także żywności i ogólnych kosztów utrzymania. Pośród czynników koniunkturalnych rosnące znaczenie nabierają świadome działania wpływowych uczestników rynku światowego. W wyniku coraz ściślejszych powiązań ekonomicznych gospodarek poszczególnych krajów świata, a także rosnących przepływów finansowych i handlu walutami, koniunktura światowa może ulec gwałtownemu zachwianiu przy nagłym pojawieniu się kilku czynników naraz . Tak było w 1997 roku w przypadku kryzysu azjatyckiego, który dotknął głównie kraje tzw. wschodzących rynków, a przede wszystkim Tajlandię, Indonezję, Filipiny, Koreę Południową i Malezję. Wszystkie te kraje przeżywały przed 1997 rokiem wzrost gospodarczy i posiadały stabilną walutę. W połączeniu z wysoką stopą oprocentowania i prawdziwym boomem inwestycyjnym, któremu towarzyszyły niejednokrotnie działania o charakterze spekulacyjnym, państwa te stały się atrakcyjnym miejscem lokaty kapitału. Nastąpiło jednakże charakterystyczne "przegrzanie" koniunktury. Sygnałem do odpływu zagranicznych kapitałów stał się wzrost zagranicznego zadłużenia i pogarszający się bilans obrotów bieżących. W wyniku odpływu kapitału zagranicznego wzrósł popyt na waluty obce i wzmogła się presja na deprecjację walut narodowych, której nie powstrzymały interwencje banków centralnych. Załamanie kursu walutowego doprowadziło następnie do spadku aktywności gospodarczej, gwałtownego załamania się indeksów giełdowych, wzrostu bezrobocia i inflacji. Rosnący wpływ świadomego oddziaływania uczestników gry rynkowej na gospodarkę światową przejawia się także w coraz większym znaczeniu czynników politycznych. Państwa socjalistyczne stanowiły przez długi czas enklawę światowego systemu gospodarczego. Upadek rządów komunistycznych w europejskich państwach socjalistycznych i Związku Radzieckim w latach 1989-1991 spowodował ponowne włączenie się tych państw do życia gospodarczego świata i znacznie przyśpieszył proces globalizacji.
Na współczesny kształt gospodarki światowej oprócz szeregu czynników zasygnalizowanych powyżej, oddziaływają też liczne organizmy uczestniczące pośrednio lub bezpośrednio w wymianie gospodarczej. Szereg z nich istniało już w okresie wcześniejszym, ale w ostatnich latach znacznie zmieniły się ich możliwości i charakter działania.
Do tej grupy można zaliczyć przedsiębiorstwa krajowe utrzymujące trwałe związki gospodarcze z zagranicą. Szybki rozwój sieci teleinformatycznych i postęp w dziedzinie transportu umożliwił włączenie się do światowego systemu gospodarczego nowym firmom, które wcześniej pozbawione były takiej możliwości. Dotyczy to zwłaszcza handlu, tzw.
e-commerce. Za pomocą telefonu komórkowego, telefaksu, a zwłaszcza internetu przeprowadza się coraz więcej transakcji handlowych. Pozwala to, np. aby chłopi z wioski w Peru sprzedawali swe rzadkie warzywa do Nowego Jorku, a stowarzyszenie wikliniarskie z Jordanii zaopatrywało w swoje wyroby rynki na całym świecie .
Znanymi elementami rynku są także banki. W ostatnich latach nastąpiła dalsza ich specjalizacja. Obok banków centralnych, działają także banki komercyjne, inwestycyjne i powszechne, których znaczenie w światowym systemie finansowym znacznie wzrosło. W omawianym okresie utworzono też banki regionalne oferujące swe usługi w dużych regionach gospodarczych, np. Międzyamerykański Bank Rozwoju, Afrykański Bank Rozwoju, Azjatycki Bank Rozwoju czy też Arabski Bank Rozwoju Gospodarczego Afryki.
W związku z rozwojem rynków finansowych i walutowych niepomiernie wzrosła rola banków komercyjnych, które są jednak bardzo czułe na wahania światowej koniunktury. Do lat 80-tych na rynku tym dominowały banki amerykańskie takie jak City Corporation czy Credit Agricole, ale wysoka produktywność pozwoliła przejąć tę pozycję Japonii. Rynek został zdominowany przez banki japońskie. Po długiej recesji gospodarczej w Japonii w latach 90-tych banki amerykańskie odzyskały swój status dominującej siły w bankowości międzynarodowej.
Obok banków instytucjami, których znaczenie gwałtownie wzrosło są giełdy papierów wartościowych i towarowe. Do dotychczasowych renomowanych giełd, takich jak giełda w Londynie, Nowym Jorku czy Paryżu, dołączyły giełdy we Frankfurcie, Tokio i Hongkongu, dystansując te w Singapurze i Korei Południowej. Oprócz handlu akcjami i obligacjami na parkietach giełdowych zaczęto też obracać począwszy od lat 60-tych i 70-tych nowymi produktami: opcjami i kontraktami terminowymi (futures).
Istotne zmiany dokonały się po II wojnie światowej w zagranicznej polityce gospodarczej państw, które wciąż pozostają ważnymi uczestnikami gospodarki globalnej. Aż do początku lat 80-tych w ekonomii wysokorozwiniętych państw dominowały tendencje protekcjonistyczne. Były one konsekwencją dużego udziału państwa w gospodarce okresu wojny. Swe ideologiczne uzasadnienie znajdowały one w doktrynie ekonomicznej Johna Maynarda Keynesa, który uważał, że ingerencja państwa w sprawy gospodarcze w celu wzmożenia popytu i nakręcenia koniunktury jest nie tylko usprawiedliwiona, ale nawet konieczna.
Instrumentami chroniącymi rynek państwowy przed niepożądanym importem pozostawały tradycyjnie cła, ale coraz częściej stosowano też narzędzia parataryfowe (opłaty wyrównawcze, opłaty fiskalne i specjalne - konsularne, stemplowe, administracyjne, subsydia eksportowe, dumping, depozyty importowe i kontyngenty) i pozataryfowe (ograniczenia ilościowe, licencje importowe, ograniczenia dewizowe). Narzędziami polityki gospodarczej pozostawały manipulacje kursem walutowym, stopą procentową, polityką podatkową i fiskalną .
Od lat 80-tych wzrastały tendencje do liberalizacji międzynarodowych przepływów dóbr, usług i kapitału. Państwa zaczęły likwidować wysokie cła na granicach i ograniczać stosowanie narzędzi para- i pozataryfowych. Podstawą teoretyczną był nowy kierunek w ekonomii - monetaryzm, którego twórcą jest Milton Friedman. Postulował on wycofanie się państwa z gospodarki, obniżenie wydatków na cele socjalne i ubezpieczenia społeczne oraz obniżenie podatków. Domagał się wolności gospodarczej i likwidacji wszelkich barier i ograniczeń.
Ruchem kapitału można objąć wszelkie transakcje kapitałowe dokonywane między krajowymi i zagranicznymi podmiotami zagranicznymi, które powodują zmianę wysokości lub struktury salda należności i zobowiązań danej gospodarki narodowej wobec zagranicy. Transakcje te są ujmowane w bilansie kapitałowym, tworząc część bilansu płatniczego określonego kraju. Podmiotami uczestniczącymi w tak rozumianym obrocie kapitału mogą być przedsiębiorstwo, gospodarstwa domowe, banki komercyjne, budżety różnych szczebli oraz Bank Centralny.
Cechą szczególną przepływu kapitału w wąskim znaczeniu jest to, że jest podejmowany z motywu zysku i przez podmioty gospodarcze inne niż Bank Centralny. Eksport kapitału w tym ujęciu oznacza wywóz środków rzeczowych lub finansowych, które służą za granicą do wytwarzania dóbr materialnych lub usług i przynoszą eksportowi dochód. Traktat Rzymski[5] wprowadził istotne ograniczenia do swobody przepływów kapitałowych. Mówi on, że „w ciągu okresu przejściowego członkowie Wspólnoty zniosą stopniowo, w zakresie niezbędnym do sprawnego funkcjonowania wspólnego rynku, ograniczenia w ruchu kapitałów, należących do osób zamieszkałych w państwach będących członkami Wspólnoty, jak również dyskryminacyjne traktowanie ze względu na obywatelstwo lub miejsca zamieszkania stron, lub na miejsce lokaty kapitału”. Zasada swobodnego ruchów kapitałów w obrębie Unii Europejskiej została zawarta [6]traktacie z Maastricht. Zgodnie z nim zaczęła obowiązywać zasada zakazująca jakichkolwiek ograniczeń w przepływie kapitału, jak również zabronione jest wszelkie ograniczenie płatności pomiędzy krajami członkowskimi UE, oraz między nimi a krajami trzecimi.

[4]Dyrektywa nr 96/71/WE [8].
[5] Dokładnie chodzi o artykuł 67 Traktatu Rzymskiego
[6] w art.73b Traktatu z Maastricht

Głównym celem polityki gospodarczej państwa pozostaje nadal wzrost i rozwój gospodarki narodowej. To właśnie poziom i dynamika rozwoju gospodarki narodowej decyduje o miejscu państw w systemie gospodarki światowej. W omawianym okresie do najpotężniejszych rynków gospodarczych należały Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia, Republika Federalna Niemiec, Francja, Włochy i Wielka Brytania. W latach 50-tych bezsprzecznie dominowała gospodarka USA, co wynikało z powstałej między nimi a resztą państw europejskich (zniszczonych częściowo w wyniku II wojny światowej) wielkiej luki technologicznej, organizacyjnej i strukturalnej . Już jednak na początku lat 60-tych skuteczną konkurencję podjęły najbardziej rozwinięte państwa europejskie, co w połączeniu z wahaniami koniunktury w USA powodowało zmniejszanie się dystansu dzielącego te kraje. W tym też okresie dynamicznie rozwijała się gospodarka Japonii, której średnie tempo wzrostu PKB w latach 1950-1960 wynosiło 15%. W następnym dziesięcioleciu dynamika ta nieco osłabła, ale nadal utrzymywała się na poziomie ok. 10% rocznie. W połowie lat 60-tych pojawiły się kolejne szybko rozwijające się państwa - tzw. "azjatyckie tygrysy": Korea Południowa, Tajwan, Hongkong, Singapur. Szybki wzrost notowały też gospodarki Tajlandii, Malezji i Indonezji. Czynniki wpływające na rozwój tych państw były wielorakie: przeprowadzenie reform rolnych umacniających własność prywatną i kreujących popyt na artykuły żywnościowe, innowacyjność technologiczna, wysoka wydajność pracy, protekcjonistyczna polityka państwa, tworzenie bodźców ekonomicznych sprzyjających optymalnemu wykorzystaniu kapitałów własnych i obcych .
Powstanie nowych centrów ekonomicznych w Azji Wschodniej i Południowej spowodowało zmianę dotychczasowego układu sił w gospodarce światowej. Wkrótce także inne kraje posiadające wielkie zasoby ludnościowe i bogactwa naturalne rozpoczęły próby wyprowadzenia swej gospodarki z zacofania. Należą do nich: Brazylia, Meksyk, Indie, a od lat 80-tych również Chiny.
Osobną grupę tworzą tzw. państwa naftowe zrzeszone w OPEC. Należą do nich m.in.: Arabia Saudyjska, Kuwejt, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Irak, Iran, Nigeria, Wenezuela, Libia. Wielkim producentem ropy jest także Meksyk. Dochody z ropy naftowej poważnie wzbogaciły przede wszystkim arabskie kraje OPEC. Większość dochodów ze sprzedaży ropy naftowej trafiło jednak w wyniku niewydolności banków arabskich (zwłaszcza w latach 70-tych) do banków europejskich i amerykańskich. Poza tym rejon ten stał się w ostatnim okresie terenem wojen i zbrojnych interwencji USA.
Specyficzne miejsce w światowym porządku gospodarczym zajmują także po 1989 roku byłe państwa socjalistyczne. W ostatnich 10 latach wzrosła tu gwałtownie liczba ubogich. Średni poziom rozwoju tych krajów stawia je daleko za gospodarkami najbogatszych państw świata, sytuując je w pobliżu wielu państw Ameryki Łacińskiej .
Ostatnią najuboższą grupę krajów tworzą liczne państwa Afryki Subsaharyjskiej, Azji Południowej i Ameryki Łacińskiej. Najważniejszymi przyczynami zacofania gospodarczego tych państw są: prymitywne rolnictwo, brak przemysłu, kapitału (w tym także kapitału ludzkiego), rozbudowanego szkolnictwa, infrastruktury. Przez cały okres powojenny nie udało im się wyrwać z kręgu ubóstwa, które w 54 krajach świata w 2002 roku było większe niż 10 lat wcześniej.
Część polityków i ekonomistów wiąże nadzieję na rozwój tych krajów z działalnością korporacji transnarodowych. Są to przedsiębiorstwa składające się z jednostek w dwóch lub więcej krajach, które prowadzą spójną politykę i wspólną strategię gospodarczą, i w których jednostki te są tak powiązane ze sobą, że wywierają na siebie nawzajem wpływ dzieląc się władzą, wiedzą i odpowiedzialnością.
Korporacje ponadnarodowe stanowią dziś prawdziwą potęgę w gospodarce światowej. Na początku lat 90-tych ponad 80% światowych zasobów technologii kontrolowały korporacje transnarodowe. W grupie kilkudziesięciu tysięcy działających na świecie przedsiębiorstw wielonarodowych, 100 największych dysponowało w połowie lat 90-tych majątkiem w wysokości ok. 3,5 bln $. Tych 100 korporacji kontrolowało 16% światowego majątku produkcyjnego .
Głównym obszarem inwestycji korporacji wielonarodowych pozostają wysoko rozwinięte kraje Ameryki Północnej, Europy Zachodniej i Azji Południowo-Wschodniej. W połowie lat 90-tych na 10 rozwiniętych gospodarczo krajów świata przypadało aż 2/3 wszystkich bezpośrednich inwestycji zagranicznych . L. Ciamaga wskazuje na interesującą tendencję inwestycyjną korporacji wielonarodowych. Polega ona na podziale zainteresowania poszczególnymi obszarami geograficznymi, które pokrywają się z wcześniej ukształtowanymi strefami wpływów. Korporacje japońskie inwestują głownie w regionie Azji i Pacyfiku. Firmy z USA preferują Amerykę Łacińską. Korporacje brytyjskie działają głównie w Afryce.
Powstanie i działalność korporacji transnarodowych uważane jest za jeden z ważniejszych przejawów globalizacji, która na płaszczyźnie ekonomicznej jest postępującym procesem scalania różnych typów rynków .
Rozwój gospodarki globalnej
Powszechnie przyjęta miara rozwoju gospodarki światowej – tempo wzrostu globalnego PKB – ma być w latach 2005-2007 nadal bardzo dynamiczne (patrz tablica:Tablica
Tempo wzrostu PKB w latach 2005-2007 (w %)
Wyszczególnienie OECD MFW
2005 2006 2007 2005 2006
Świat 4,3 4,3
Kraje rozwinięte/OECD 2,7 2,9 2,9 2,5 2,7
Unia Europejska 1,6 2,1
Strefa euro 1,4 2,1 2,2 1,2 1,8
RFN 1,1 1,8 1,7 0,8 1,2
USA 3,6 3,5 3,3 3,5 3,3
Japonia 2,4 2,0 2,0 2,0 2,0
Kraje rozwijające się i emerging economies 6,4 6,1
Chiny 9,3 9,4 9,5 9,0 8,2
Indie 7,1 6,3
Europa Środkowa i Wschodnia 4,3 4,6
Federacja Rosyjska 6,1 5,7 5,3 5,5 5,3
Nowo uprzemysłowione kraje Azjia 4,0 4,7
a Republika Korei, Tajwan, Hong Kong, Singapur
Źródło: OECD Economic Outlook, No. 78, Preliminary Edition, November 2005, IMF, World Economic Outlook, September 2005.
Jednak dynamizm tej gospodarki okazuje się bardzo niezrównoważony. Z jednej strony nadal prognozuje się wysokie tempo wzrostu gospodarki USA, a także (choć z niższej podstawy wyjściowej) gospodarek Azji Południowej i Wschodniej – szczególnie Chin i Indii. Dotyczy to również krajów-eksporterów ropy naftowej z uwagi na wzrost jej cen na rynkach światowych. Także Japonia notuje na razie – po okresie stagnacji w końcowej dekadzie ubiegłego wieku i pierwszych latach bieżącego stulecia – pewne przyspieszenie wzrostu gospodarczego. Natomiast kraje Unii Europejskiej, a szczególnie strefy euro, mieszczą się w obszarze powolnej dynamiki wzrostu. Dotyczy to również niektórych krajów rozwijających się kontynentu afrykańskiego i latynoamerykańskiego.
Na tym tle pogłębia się brak równowagi w sferze bilansów obrotów bieżących. Rosnący szybko deficyt USA pokrywany jest nadwyżkami narastającymi w krajach Azji (szczególnie Chinach i Japonii) oraz w krajach-eksporterach ropy naftowej. Według szacunków i prognoz OECD deficyt bilansu obrotów bieżących Stanów ma się zwiększyć z 6,5% PKB USA w 2005 r. do 7,0% PKB w 2007 r. i osiągnąć aż 980 mld USD. Panuje powszechna obawa, iż taki, dynamiczny, wzrost ujemnego salda obrotów bieżących jest nie do utrzymania na dłuższą metę. Tym bardziej, iż drugą stroną deficytu obrotów bieżących jest w Stanach Zjednoczonych duże ujemne saldo finansów publicznych. Taki bliźniaczy deficyt – jak niektórzy sądzą –jest tym trudniejszy do opanowania. W dodatku, rosnącemu deficytowi budżetu towarzyszy spadająca do niemal zerowego poziomu stopa oszczędności gospodarstw domowych. Wszystko to może utrudnić utrzymanie pożądanego poziomu inwestycji, choć – z drugiej strony – poprawa zyskowności korporacji amerykańskich może inwestycjom sprzyjać. Chociaż na razie pogłębianie się deficytu bieżącego nie pociągnęło za sobą gwałtowanego załamania się kursu dolara, w bardziej odległej perspektywie taki moment może nadejść, co spowodować może daleko idące konsekwencje dla gospodarki światowej głównie w wyniku spowolnienia dynamiki gospodarczej USA, która – z kolei – jest źródłem wzrostu importu w warunkach, kiedy eksport – z uwagi na słabość spożycia i inwestycji krajowych – jest dźwignią rozwoju gospodarczego Europy i Japonii. Na tym tle proponuje się wiele scenariuszy wyjścia z tego impasu, w tym trzy podstawowe, o czym niżej. Jak wspomniano, ożywienie gospodarki japońskiej jest niepewne. Hamować je może zarówno brak równowagi bilansu finansów publicznych, rosnące zadłużenie budżetu, jak i brak zdecydowanych reform systemu gospodarczego. Ostatnio pojawiły się doniesienia, że rządząca partia liberalno-demokratyczna chcąc zmniejszyć deficyt budżetowy zamierza podwyższyć stopę podatku obrotowego. Może to doprowadzić, jak to się już raz zdarzyło w 1993 r., do zduszenia w zarodku ożywienia ekonomicznego.
Zagrożeniem dla pomyślności gospodarki światowej może być również dalszy – po przejściowym okresie pewnego spadku – wzrost cen ropy naftowej. Tym bardziej, że wzrost ten, w przeciwieństwie do okresów poprzednich kryzysów naftowych, powodowany jest nie tyle czynnikami podażowymi (obawami przed wyczerpywaniem się zasobów tego paliwa, czy ograniczeniami wydobycia), ale wzrostem popytu, szczególnie ze strony szybko rozwijających się państw azjatyckich (zwłaszcza Chin i Indii), a także dynamicznej gospodarki amerykańskiej. Obecnie przewiduje się, że ceny ropy naftowej nie spadną w długim okresie poniżej 60 USD/bar., a być może będą rosnąć powyżej tego poziomu. To zaś wywarłoby niekorzystny wpływ na dynamikę gospodarki globalnej.
W bardziej odległej perspektywie niekorzystnie na gospodarkę światową oddziaływać będzie coraz bardziej intensywne starzenie się społeczeństw, nie tylko zresztą krajów gospodarczo rozwiniętych. Z jednej strony ograniczy to podaż niezbędnej dla rozwoju siły roboczej tym bardziej, że występują jeszcze w wielu krajach istotne bariery dla imigracji zarobkowej. Z drugiej strony, szybki wzrost populacji emerytów zagrozi finansom publicznym. W większości państw świata systemy emerytalne finansowane są z budżetu (zgodnie z systemem pay-as-you-go schemes), a wypłacalność takiego systemu zależy od utrzymania prawidłowej relacji między liczbą pracowników płacących składki emerytalne i liczbą emerytów, która to relacja coraz szybciej maleje.
Innym przejawem globalizacji jest rozwój ugrupowań integracyjnych. Główną przyczyną powstawania ugrupowań integracyjnych jest dążenie do ułatwienia i przyśpieszenia rozwoju gospodarczego państw wchodzących w ich skład. Ugrupowania regionalne rozwinęły się jak dotąd głównie wśród państw o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Integracja sprzyja bowiem dalszemu zaawansowaniu technologicznemu gospodarek tych krajów i powiększeniu skali nowoczesnej produkcji, co ostatecznie daje przywództwo ekonomiczne świata. Element konkurencji z innymi państwami lub organizacjami integracyjnymi jest nie bez znaczenia. U podstaw tworzenia takich ugrupowań legły też bez wątpienia przyczyny natury politycznej.
Unia Europejska jest ugrupowaniem integracyjnym powstałym w 1992 roku na bazie wcześniejszych porozumień Wspólnot Europejskich, które weszły w jej skład. W 2004 roku do 15 obecnych członków UE dołączyło kolejnych 10 państw, których przedstawiciele znaleźli się w licznych instytucjach zarządczych i kierowniczych tego ugrupowania. Stale postępująca integracja prowadzi do ograniczenia swobody działania państw członkowskich. Ich kompetencje przejmowane są stopniowo przez instytucje unijne, co jest przejawem coraz wyraźniejszej realizacji koncepcji federacyjnej.
Inny sposób integracji obrały USA, Kanada i Meksyk, tworząc w 1994 roku Północnoamerykańską Strefę Wolnego Handlu (NAFTA), która polega głównie na likwidacji barier dla handlu. Podobną koncepcję integracji przyjęły państwa tworzące od 1991 roku Wspólny Rynek Ameryki Południowej (Mercosur), tworząc w 1995 roku unię celną. Mercosur tworzą kraje Ameryki Południowej: Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj.
Do znaczących ugrupowań regionalnych należy też Stowarzyszenie Krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Współpraca Gospodarcza Azji i Pacyfiku (APEC), Grupa Andyjska, Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA), a także powstała w 1960 roku Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Ogółem w 1997 roku na świecie istniało ok. 188 różnego rodzaju porozumień regionalnych i ugrupowań integracyjnych .
Stopniowo rośnie znaczenie międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych. W 1995 roku utworzono Światową Organizację Handlu (WTO) wyposażoną w istotne kompetencje władcze w stosunku do krajów członkowskich i tworzącą ramy prawne i mechanizmy nie tylko światowego handlu, lecz także określające dostęp do rynków krajów członkowskich .
O ingerencje i sterowanie polityką gospodarczą państw członkowskich jest też obwiniany Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy), utworzony w 1945 roku przez 44 państwa. Dominujący wpływ na politykę Banku Światowego mają Stany Zjednoczone. Jego celem statutowym jest pomoc w odbudowie i rozwoju państw członkowskich głównie poprzez udzielanie pożyczek i gwarancji. Kredyty oferowane przez Bank Światowy trafiają głównie do państw rozwijających się po spełnieniu przez nie warunków dotyczących ich wykorzystania. Właśnie te warunki są obiektem zmasowanej krytyki polityków z krajów Trzeciego Świata, a także ze strony organizacji antyglobalistycznych, zarzucających polityce prowadzonej przez Bank Światowy realizację celów ekonomicznych jedynie państw wysoko rozwiniętych.
Podobne zarzuty formułowane są wobec władz Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF). Instytucja ta została powołana w 1944 roku w Bretton Woods przez 44 kraje w celu obrony stabilnych kursów walutowych, zwiększania światowych rezerw waluty i popierania współpracy finansowo-walutowej państw członkowskich. Cele te realizuje, udzielając krótkoterminowych kredytów. IMF jest też uprawniony do sprawowania kontroli nad polityką kursu walutowego państw członkowskich i nadzorowania polityki ekonomicznej państw, którym udziela pożyczek. Państwom tym stawiane są zazwyczaj podobne warunki: liberalizacja rynku wewnętrznego z otwarciem go na import, prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, deregulacja rynków kapitałowych i pracy. Warunki te są korzystne przede wszystkim dla korporacji międzynarodowych, wywodzących się z państw-wierzycieli, natomiast w państwach-kredytobiorcach pogłębiają rozwarstwienie społeczne i wywołują kryzysy.
Podmioty gospodarcze podejmujące między sobą wymianę handlową w skali globalnej kreują jednocześnie międzynarodowe stosunki gospodarcze. Obejmują one wymianę towarów i usług, a także handel na rynkach walutowym i finansowym.
Handel towarami do początku lat 70-tych cechował się dużą ekspansywnością i niezależnością od wahań koniunkturalnych. Średnie roczne tempo wzrostu światowego eksportu w latach 1960-1970 wynosiło 8,5%. W kolejnych dziesięcioleciach ten wzrost nie był już tak stabilny. Zmiany cen, głównie paliw i surowców w okresie 1970-1993, wywierały duży wpływ na okresowy spadek i ponowne wzmożenie handlu towarowego. Ogółem w okresie tym wartość światowego eksportu wzrosła jednak 12-krotnie z 312 mld $ do 3,7 bln $ .
Struktura geograficzna handlu towarowego nie ulegała w tym okresie większym zmianom. Przez cały okres powojenny zdecydowanie prowadzą kraje wysoko rozwinięte, których udział wahał się w granicach 60%-70% światowego handlu towarowego. Udział krajów rozwijających się pozostawał na niskim poziomie ok. 20%, a wkład krajów socjalistycznych oscylował w granicach 10% globalnej wymiany towarowej.
Inaczej kształtowały się proporcje na rynku usług. Handel usługami wzrósł zwłaszcza w latach 70-tych do czego przyczyniły się zmiany w międzynarodowym podziale pracy, rozwój technik łączności, a także działalność gospodarcza korporacji międzynarodowych. W dziesięcioleciu pomiędzy 1980 a 1990 rokiem wartość światowego eksportu usług wzrosła z 533 mld $ do 1,5 bln $. Najbardziej dynamiczną kategorią usług są dochody z inwestycji zagranicznych i turystyka. Maleje natomiast znaczenie klasycznych usług transportowych.
Podobnie jak w handlu towarami, tak i na rynku wymiany usług dominują kraje rozwinięte, mimo spadku ich udziału z 89% w 1970 roku do 79% w 1990 roku. W tym samym czasie wzrósł natomiast udział krajów rozwijających się z ok. 10% do 19% światowego handlu usługami .
Obroty na rynkach towarowym i usług, choć stale rosną, są jedynie ułamkiem przepływów pieniężnych i finansowych na rynkach walutowym i finansowym. Podstawą ich funkcjonowania aż do początku lat 70-tych był wprowadzony po II wojnie światowej dolarowo-złotowy system walutowy, określany mianem systemu z Bretton Woods. Zebrani w tym uzdrowisku w 1944 roku przedstawiciele 44 państw świata ustalili system regulowania stosunków walutowych, polegający na faktycznym powiązaniu parytetu walut narodowych z wartością dolara, wymienialnego na złoto. Kursy rynkowe walut mogły wahać się tylko w wąskich granicach 1% od kursu parytetowego. System ten, dający hegemonię walucie amerykańskiej, załamał się w sierpniu 1971 roku, gdy USA zawiesiły wymienialność dolara na złoto. Większość krajów wprowadziła wówczas płynne kursy walutowe.
Upłynnienie kursów walut narodowych zwiększyło niestabilność wymiany międzynarodowej, ale umożliwiło także wzrost obrotów walutowych na niespotykaną dotąd skalę. Transakcje zawierane są na rynku walutowym, który składa się z sieci tworzących go banków, firm brokerskich, funduszy powierniczych i innych instytucji finansowych. Dominującą walutą transakcyjną pozostaje dolar amerykański (ok. 90% wszystkich zawieranych transakcji).
Na rynku walutowym zawierane są głównie transakcje między instytucjami, które go tworzą. O wiele mniejszą częścią rynku walutowego jest handel z przedsiębiorstwami (ok. 20%-25% całości wymiany). Wartość obrotów na rynku walutowym w końcu lat 90-tych wynosiła ponad 1 bln $ dziennie. Wynika z tego, że rynek walutowy oderwał się od pierwotnych obrotów towarowych. Rosnącego znaczenia nabierają dokonywane tu coraz częściej transakcje spekulacyjne .
Jeszcze większe przepływy notuje się na rynku finansowym. Zawierane są na nim transakcje, polegające na zamianie pieniądza na inne instrumenty finansowe, takie jak: weksle, czeki, depozyty, akcje, obligacje, opcje, kontrakty typu futures i inne. Duży wpływ na rozwój rynku finansowego w latach 60-tych miał masowy napływ dolarów amerykańskich głównie do banków londyńskich, który został w latach 70-tych zasilony przez potężny strumień petrodolarów. Wynikiem tego było ukształtowanie się eurorynku, który jest częścią międzynarodowego rynku finansowego. Zawierane są na nim transakcje polegają na udzielaniu pożyczek i dokonywania wkładów w dolarach amerykańskich poza Stanami Zjednoczonymi. Skala operacji eurowalutowych była szacowana pod koniec lat 90-tych na 2,5-3 bln $. Tak wielka mobilność kapitałów w skali międzynarodowej budzi poważny niepokój analityków, gdyż dla nikogo nie jest tajemnicą, że ogromną i stale rosnącą częścią wszystkich tych transakcji jest spekulacja, prowadząca niekiedy do nagłych i niekontrolowanych załamań finansowych.
Dynamika zmian współczesnej gospodarki światowej nie usunęła głębokich dysproporcji, które nadal dzielą państwa i społeczeństwa, a niejednokrotnie ulegają zaostrzeniu. Tak np. w 1980 roku najbogatsze 10 procent ludności świata zarabiało 79 razy więcej niż najbiedniejsze 10 procent populacji. Obecnie ta rozpiętość w dochodach wzrosła do 117 razy. W drugiej połowie lat 90-tych 385 najbogatszych ludzi na świecie miało tyle pieniędzy, co 2,3 mld osób, czyli 45% populacji świata. W 2001 roku w 10 najbogatszych państwach świata PKB na jednego mieszkańca przekraczał 25 tys. $, a w 10 najbiedniejszych wynosił mniej niż 200 $ na głowę. Niemal połowa mieszkańców kuli ziemskiej (2,8 mld) żyje za niespełna dwa dolary dziennie. Z tego 1,2 mld znajduje się w skrajnej nędzy, egzystując poniżej jednego dolara dziennie.
Do elektryczności nie ma dziś dostępu ok. 2 mld ludzi. Tyle samo nie może korzystać z podstawowych i tanich lekarstw, jak np. penicyliny, z których większość wynaleziono dziesiątki lat temu. Podobnie dostęp do nowoczesnych wynalazków nie jest równomierny: w samym Tokio znajduje się tyle telefonów, ile na całym kontynencie afrykańskim. W krajach OECD mieszka 80% wszystkich użytkowników internetu. Szerokość całego pasma międzynarodowego przeznaczonego dla wszystkich krajów Afryki jest mniejsza niż szerokość pasma w brazylijskim mieście Sao Paulo, a całkowita szerokość pasma wszystkich krajów Ameryki Łacińskiej niemalże pokrywa się z pasmem Seulu w Korei.
Mimo podejmowania wielu prób wciąż nierozwiązanym problemem, pozostaje ogromne zadłużenie międzynarodowe. Problem ten rozpoczął się w 1982 roku, gdy Meksyk zawiesił obsługę swego zadłużenia. W następnym roku w jego ślady poszło kolejnych kilkadziesiąt państw. Korzenie kryzysu zadłużeniowego sięgają jednak początku lat 70-tych, gdy USA po odejściu od systemu z Bretton Woods zwiększyły emisje dolarów, co dziesięciokrotnie powiększyło rezerwy dolarowe. Jednocześnie banki europejskie, do których napłynęły petrodolary, zachęcały kraje Trzeciego Świata do zaciągania pożyczek. Jednakże początkowo niskie stopy oprocentowania, w końcu lat 70-tych podskoczyły nawet o ponad 20%, co - przy niesprzyjającej koniunkturze i wykorzystywaniu kredytów do doraźnych celów przez państwa rozwijające się - doprowadziło do nakręcenia spirali zadłużenia. Zadłużenie zaczęło gwałtownie wzrastać. W 1971 roku wynosiło ono 90 mld $, w 1982 roku już 626 mld $, a w roku 2000 osiągnęło astronomiczną kwotę 2,1 bln $.
Najwyższe zadłużenie zagraniczne mają obecnie: Brazylia (244 mld $), Rosja (173 mld $), Meksyk (166 mld $), Chiny (154 mld $), Indonezja (150 mld $) i Argentyna (147 mld $). Natomiast najwyższe obciążenie długami ponoszą takie kraje jak Gwinea Bissau, Angola, Nikaragua, Kongo i Mauretania, w których dług zagraniczny jest nawet kilkakrotnie wyższy od PKB tych państw.
Zadłużenie międzynarodowe niejednokrotnie dotyczy państw mających problemy z wyżywieniem swoich mieszkańców. Podczas gdy 56% światowej konsumpcji przypada na najbogatsze kraje globu, zamieszkałe przez zaledwie 15% populacji, na kraje biedne zamieszkałe przez 40% ludności przypada jedynie 11% globalnej konsumpcji. Szacuje się, że liczba osób z nadwagą na całym świecie wynosiła w końcu lat 90-tych ok. 600 mln. Na przeciwległym krańcu znajdowało się ok. 840 mln ludzi niedożywionych.
Wprawdzie tzw. "zielona rewolucja" umożliwiła wyrwanie się milionom ludzi, zwłaszcza w Indiach, Pakistanie i Indonezji z kręgu głodu, to jednak nadal 815 mln ludzi jest jeszcze wciąż niedożywionych. W Afryce na niedożywienie cierpi 1/3 populacji, a przeciętne wydatki konsumpcyjne afrykańskiego gospodarstwa domowego są obecnie o 20% niższe niż 25 lat temu.
Niedożywienie i bieda powodują inne masowe zjawisko czasów współczesnych - migracje. Najbardziej kreatywne jednostki decydują się często opuścić miejsce swego zamieszkania w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Począwszy od połowy lat 50-tych wielu imigrantów zaczęło napływać do państw europejskich z ich byłych kolonii. Szacowano, że w latach 70-tych imigranci stanowili ok. 10% siły roboczej we Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii, a 20% w Szwajcarii .
Zjawisko to dotyczy także krajów stosunkowo biednych, ale posiadających zasoby ludności dobrze wykształconej i przedsiębiorczej. Od początku lat 50-tych nasiliły się migracje lekarzy, pielęgniarek, naukowców i techników z krajów słabiej rozwiniętych do państw zaawansowanych w rozwoju. Zjawisko to określono nawet mianem "drenażu mózgów". Powoduje ono znaczne straty dla państwa, z którego wywodzą się migranci, a ewidentne korzyści odnoszą państwa ich przyjmujące. Na przykład rocznie około sto tysięcy mieszkańców Indii uprawiających wolne zawody, głównie w przemyśle komputerowym ubiega się o wizy w USA. Indie tracą z tego tytułu 2 bln $.
Wielkie straty ponoszą również państwa w związku z degradacją środowiska naturalnego. Niszczenie naturalnych zasobów ziemi często związane jest z rabunkową lub nieodpowiedzialną działalnością gospodarczą. Emisja spalin do atmosfery spowodowała efekt cieplarniany, zwiększenie obszarów pustynnych i podniesienie poziomu mórz i oceanów. Awarie reaktorów atomowych produkujących energię (jak np. w Czarnobylu) doprowadziły do skażenia środowiska, choroby popromiennej ludzi i śmierci wielu z nich. Wyręby lasów osłabiły systemy leśne do tego stopnia, że stały się one bardziej podatne na pożary, powodujące nieraz ogromne zniszczenia i zagrażające życiu i dobytkowi wielu ludzi.
Oceany, dotąd najważniejsze źródło żywności dla człowieka, stały się zbiornikiem odpadów, ścieków przemysłowych, rolniczych i komunalnych. Niesie to ze sobą określone skutki. W 1976 roku nastąpił ogromny pomór ryb w strefie przeszło tysiąca mil kwadratowych w pobliżu New Jersey. W tym samym roku tankowiec Argo Merchant wpadł na mieliznę u wybrzeży Nantucket, gdzie znajdują się jedne z najbogatszych łowisk świata. Do oceanu wylała się rekordowa ilość 7 mln galonów ropy. Każdego roku do mórz dostaje się około milion ton ropy ze zbiornikowców i pływających urządzeń wiertniczych.
Wiele państw jest zbyt ubogich, aby samodzielnie poradzić sobie ze skutkami niszczenia środowiska naturalnego. Państwa te, ze względu na swe ubóstwo, stają się też ofiarą innych globalnych problemów ludzkości (np. epidemie, narastanie zorganizowanej przestępczości, terroryzm) i patologii społecznych (np. narkomania, alkoholizm, prostytucja).
Te i inne światowe problemy gospodarczo-społeczne, jak również karygodne dysproporcje w poziomie życia różnych ludów i narodów globu ziemskiego, stały się celem wielu pogłębionych analiz. Swój wyraz znalazły one w trzech raportach dla klubu rzymskiego, w których przedstawiono analizę światowego systemu społeczno-gospodarczego i zaprezentowano koncepcje nowego ładu ekonomicznego i społecznego świata.
Problematyka ta pojawiła się także w pracach instytucji i organizacji międzynarodowych. W 1974 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło "Deklarację o Ustanowieniu Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego" oraz uchwaliło "Kartę Ekonomicznych Praw i Obowiązków Państw". W dokumentach tych podjęto kwestie związane z suwerennością każdego kraju w wyborze własnej drogi rozwoju i dysponowaniem swymi bogactwami naturalnymi, zmniejszeniem dysproporcji między krajami bogatymi i biednymi oraz sprawiedliwym ułożeniem stosunków międzynarodowych zarówno na płaszczyźnie ekonomicznej (w światowym podziale pracy), jak i politycznej (w organizacjach i instytucjach międzynarodowych) . Zasady te, choć w praktyce często nie przestrzegane, są jednak wyrazem dążenia do właściwego uporządkowania światowego systemu gospodarczego.
Udział Europy w handlu międzynarodowym.
USA są bez wątpienia największa potęgą gospodarczą świata, jednak ich udział w międzynarodowym obrocie towarowym nie jest już tak dominujący. Powodem takiego stanu rzeczy jest to iż lwia część produkcji amerykańskiego przemysłu trafia na rynek wewnętrzny. Poza tym w USA znajdują się złoża niemal że wszystkich bogactw naturalnych, zatem nie są one zmuszone do importowania wielu surowców. Inaczej jest w przypadku Europy, która jest znacznie uboższa w bogactwa, a oprócz tego podzielona na wiele państw. W związku z tym Europa stała się największym światowym rynkiem handlu międzynarodowego.
W latach 1918-1945 Europa handlowała głównie ze swoimi koloniami. Z czasem jednak zaczął rosnąć obrót towarami pomiędzy krajami europejskimi, najwyraźniejszy wzrost nastąpił w handlu środkami produkcji. Po wojnie dotychczasowe kolonie odzyskiwały niepodległość, w związku z czym obroty w handlu między krajami jeszcze się zwiększały. Zacieśnianie więzi handlowych doprowadziło do zawarcia porozumień które przybrały instytucjonalne formy Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (obecnie Unia Europejska) i Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA).
Początkowo swój akces do EWG zgłosiło 6 państw - Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg. Obecnie do grona członków Unii zalicza się 25 państw, wkrótce dołączą do niej kolejne. Obroty w handlu wewnątrz Unii europejskiej rosną znacznie szybciej niż obroty na całym świecie. Zacieśnianie stosunków handlowych pomiędzy rozwiniętymi krajami europejskimi wywiera niekorzystny wpływ na gospodarki krajów rozwijających się, dla których rynek europejski staje się coraz bardziej niedostępny.
Tak naprawdę bowiem, aby usprawnić globalny handel, trzeba zmienić całkowicie cały system. Kraje rozwinięte, rozwijając własne gospodarki, powinny wspierać rozwój rolnictwa i przemysłu w krajach rozwijających się. Przeformułowanie stosunków między krajami rozwiniętymi, a rozwijającymi się i uczynienie z tych ostatnich równorzędnych partnerów wydaje się być jedynym sposobem, by uniknąć rozprzestrzeniania się obszarów nędzy i pogłębienia przepaści pomiędzy krajami rozwiniętymi, a resztą świata, mogącej prowadzić do niebezpiecznych konsekwencji w skali globalnej.

Wymiana handlowa UE- USA w latach 1995-2000


1995 1996 1997 1998 1999 2000
Eksport z UE do USA
Wartość w mln euro 103 114 141,4 161,5 183 232,7
Roczna zmiana w % - 0,4 10,7 23,5 14,0 13,6 27
Import z UE do USA
Wartość w mln euro 104 113 137,8 152 160,6 197
Roczna zmiana w % 3,6 8,9 21,6 10,3 5,6 23
Bilans handlowy
Wartość w mln euro -1 1 3 9 22 35,7



W swej obecnej postaci światowy porządek gospodarczy zawiera w sobie fascynującą wizję dobrobytu, postępu i rozwoju, ale także przerażające widmo ubóstwa, głodu i degradacji. Potencjał gospodarczy świata jest wystarczający, aby usunąć przepaść między światem dobrobytu nielicznych, a sytuacją skrajnego ubóstwa wielu. Nowy światowy porządek gospodarczy musi jednak zostać oparty na trwałym fundamencie etycznym, aby stał się prawdziwym ładem.


Organizacje wspierające rozwój współczesnej gospodarki światowej.

GATT i WTO.
W handlu międzynarodowym ścierają się tendencje do jego liberalizacji, a więc wolnego przepływu towarów i usług z tendencjami protekcjonistycznymi, których przejawem jest chociażby projekt administracji amerykańskiej podniesienia ceł na importowane wyroby stalowe. Na straży wolnego handlu stoi WTO – Światowa Organizacja Handlu, którą uważana się za najpotężniejszą organizację. Światowa Organizacja Handlu powstała w 1994 roku jako rezultat tzw. rundy urugwajskiej. Była to runda wielostronnych negocjacji dotyczących liberalizacji handlu międzynarodowego, odbywających się w latach 1986- 1994, która doprowadziła też do przekształcenia GATT, czyli Układu Ogólnego W Sprawie Taryf Celnych i Handlu w pełnoprawną organizację międzynarodową WTO - czyli Światową Organizację Handlu. GATT zawarty wkrótce po II wojnie światowej jako układ tymczasowy funkcjonował kilkadziesiąt lat. Już w 1942 roku Amerykanie wraz z Brytyjczykami rozpoczęli rozmowy na temat instytucjonalizacji powojennej gospodarki światowej. Chodziło o to, żeby nie powtórzyły się fale protekcjonizmu, które doprowadziły do pogłębienia wielkiego kryzysu w latach trzydziestych. W związku z tym utworzono z jednej strony instytucje finansowe - Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy, natomiast z drugiej strony w 1947 r powstał GATT jako układ tymczasowy. Nie była to organizacja, tylko układ, który miał istnieć do czasu powstania międzynarodowej organizacji handlowej.
Ta tymczasowość trwała prawie 50 lat i jak większość ekonomistów ocenia, że GATT wspaniale sprawdził się jako forum do negocjacji zmierzających do liberalizacji handlu. Koncepcja GATT opierała się na liberalnej doktrynie handlu, mówiącej o tym, że jeżeli zliberalizuje się handel, to nastąpi lepsze wykorzystanie czynników produkcji, czyli kapitału, siły roboczej, ziemi, a dzięki temu nastąpi rozwój handlu i zwiększenie poziomu dobrobytu wszystkich krajów członkowskich. Początkowo niewiele krajów było członkami GATT, z czasem ta liczba rosła, a w latach 90, już do WTO przystąpiły prawie wszystkie kraje z Europy Środkowo-Wschodniej.
Zakres działania WTO znacznie rozszerzył się w porównaniu z GATT, który obejmował właściwie tylko wąsko rozumianą politykę handlową, podczas gdy Światowa Organizacja Handlu obejmuje też handel usługami, przepływ inwestycji międzynarodowych oraz to, co się nazywa aspektami handlowymi ochrony praw własności intelektualnej.
WTO za jedną z najważniejszych organizacji międzynarodowych, dlatego, że sprzyja nie tylko liberalizacji handlu, ale też temu, żeby nie następował wzrost protekcjonizmu w poszczególnych krajach w sytuacji gdy pojawiają się kłopoty gospodarcze typu pogorszenie koniunktury albo trudności sektorowe, to znaczy spadek produkcji, spadek zysków, wzrost bezrobocia, co rodzi naturalną skłonność do ochrony danego sektora przed konkurencją zagraniczną. Otóż wcześniej GATT, a teraz WTO próbuje określić ramy, w jakich kraj może używać środków i instrumentów polityki handlowej dla ochrony wybranych, narażonych na szczególną konkurencję gałęzi przemysłu. Chodzi tutaj głównie o to, żeby polityka handlowa, która jest jednym z ważnych instrumentów polityki gospodarczej państwa stała się bardziej przewidywalna. Ma to ogromne znaczenie dla rozwoju handlu międzynarodowego, bo wówczas handlowcy i inwestorzy zagraniczni mają pewność, co do stabilnych ram prowadzenia swojej działalności nie tylko w krótkim, ale i w długim okresie.
Do WTO należą obecnie 144 kraje świata. Od niedawna członkiem stały się Chiny, jedna z najpotężniejszych gospodarek, co ma też duże znaczenie dla handlu międzynarodowego, a poza tą organizacją pozostaje Rosja. Chiny stały się członkiem WTO stosunkowo niedawno, negocjacje na temat przystąpienia Chin do GATT, a później WTO trwały prawie 12 lat i miały nie tylko aspekt polityczny. System GATT i WTO polega na tym , że kraje stopniowo udzielają sobie wzajemnych koncesji. Obowiązuje zasada klauzuli największego uprzywilejowania i zasada równości traktowania wszystkich importerów na rynku krajowym. A więc jeżeli w trakcie negocjacji, które odbywały się przez 50 lat, kraje przyznawały sobie wzajemnie różnego rodzaju przywileje – koncesje, to kraj, który przystępuje po tych 50 latach zaczyna automatycznie z nich korzystać, a zatem powinien udzielić odpowiedniej rekompensaty polegającej na ułatwieniu dostępu do swojego rynku dla tych wszystkich krajów. I wynegocjowanie takiej równowagi koncesji jest rzeczą niesłychanie trudną i dlatego trwało to tak długo w przypadku Chin. Jednym z dużych krajów, który od lat prowadzi negocjacje o przystąpienie do WTO jest Rosja. Być może te negocjacje niedługo się zakończą, ale są one prawie równie skomplikowane jak w przypadku Chin.

Bank światowy.
Bank Światowy utworzony został w październiku 1944 roku podczas międzynarodowej konferencji monetarnej w Bretton Woods, New Hampshire.
Jest on jedną z wyspecjalizowanych agencji Narodów Zjednoczonych i w skład jego wchodzą 184 państwa członkowskie. Misją Banku ubóstwem i poprawa warunków życia ludzi w rozwijającym się świecie. Jest to międzynarodowa instytucja rozwoju, który zapewnia finansowanie w postaci pożyczek i grantów, doradztwo w zakresie programów, pomoc techniczną oraz dostęp do wiedzy krajom o niskim i średnim poziomie dochodów aby ograniczać ubóstwo w tych krajach.
Polska należała do grupy 45 państw-członków założycieli, które utworzyły Bank Światowy, jednak z przyczyn politycznych w 1950 roku wycofała się z uczestnictwa w nim i w1986 roku po trzydziestosześcioletniej przerwie przystąpiła do niego ponownie. Misją Banku Światowego w Polsce jest wspieranie wysiłków państwa zmierzających do podniesienia poziomu stopy życiowej jego obywateli.Światowego jest walka z

OECD- Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju jest organizacją międzyrządową, której podstawowym celem jest promowanie polityki nastawionej na:
• Osiągnięcie możliwie najwyższego, trwałego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia oraz standardu życia w państwach członkowskich, przy jednoczesnym utrzymaniu stabilizacji finansowej,
• Przyczynianie się do „zdrowej ekspansji gospodarczej” w krajach członkowskich, jak również w krajach nieczłonkowskich, co oznacza współdziałanie na rzecz równomiernego rozwoju gospodarczego,
• Promowanie rozwoju handlu światowego, opartego na wielostronnych niedyskryminacyjnych zasadach, zgodnie ze zobowiązaniami międzynarodowymi.
OECD rozpoczęła działalność 30 września 1961 r. na podstawie Konwencji Paryskiej podpisanej 14 grudnia 1960 r. Polska stała się członkiem OECD z dniem 22 listopada 1996 r., kiedy to Instrument ratyfikacji i przystąpienia RP do Konwencji o OECD został złożony we francuskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, będącym depozytariuszem tej Konwencji.
Obecnie OECD grupuje 30 państw: Australia, Austria, Belgia, Czechy, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Japonia, Kanada, Republika Korei, Luksemburg, Meksyk, Niemcy, Norwegia, Nowa Zelandia, Polska, Portugalia, Słowacja, Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Węgry, Wielka Brytania i Włochy.


Międzynarodowy Fundusz Walutowy.

Organizacja została powołana w lipcu 1944 roku, na konferencji w Bretton Woods (New Hampshire) w USA . Działalność rozpoczęła dwa lata później, pierwszych operacji finansowych dokonała w międzynarodowa organizacja w ramach ONZ, zajmująca się kwestiami stabilizacji ekonomicznej na świecie.
Wytyczne polityki prowadzonej przez MFW to przede wszystkim:
• Popieranie międzynarodowej współpracy walutowej dzięki powołaniu stałej instytucji konsultacji i współpracy w dziedzinie międzynarodowych problemów walutowych;
• Ułatwienie ekspansji i wzrostu handlu międzynarodowego, wzrostu zatrudnienia, utrzymywania realnych dochodów i zasobów produkcyjnych krajów członkowskich;
• Popieranie stabilizacji kursów, utrzymywanie uporządkowanej wymiany między krajami członkowskimi, unikanie deprecjacji walut inspirowanej przez rywalizację;
• Dążenie do stworzenia wielostronnego systemu płatności i rozliczeń transakcji bieżących oraz do eliminowania ograniczeń wymiany walutowej, hamujących rozwój handlu;
• Dostarczanie członkom środków finansowych na określony okres i na odpowiednich warunkach, w celu wyrównania przejściowej nierównowagi bilansów płatniczych bez środków wywołujących zaburzenia w rozwoju tych krajów i gospodarki światowej;
• Poszukiwanie zmniejszenia czasu i wielkości nierównowagi bilansów płatniczychmarcu 1947 r. Jest to niezależna


Bibliografia:
1. A. B. KISIEL-ŁOWCZYC (red.), Współczesna gospodarka światowa, Gdańsk 2000
2. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN
3. Wielka Encyklopedia PWN
4. J. SZPAK, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 2003
5. S. CZAJA, Historia gospodarki i gospodarowania, Wrocław 2002
6. W. MORAWSKI (red.), Powszechna historia gospodarcza 1918-1991, Warszawa 1994
7. J. BARBAG, Geografia gospodarki świata, Warszawa 1984
8. R. CAMERON, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 1999
9. B. BELLETANTE, Giełda, jej funkcjonowanie i rola w życiu gospodarczym, Warszawa 1996
10. W. ANIOŁ, Paradoksy globalizacji, Warszawa 2002
11. P. BOŻYK, J. MISALA, M. PUŁAWSKI, dz. cyt., s. 296-331; A. MAKAĆ (red.), Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, Gdańsk 1985
12. Świat w liczbach 2002, Warszawa 2002
13. A. GWIAZDA, Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej, Toruń 2000
14. Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską
15. http://www.econom.pl
16. B.Kisiel – Łowczyc “Współczesna gospodarka światowa”