Wykłady z profilaktyki (prof. UJ F.Wojciechowski)

Koncepcje profilaktyki społecznej

Egz.: 2 ścieżki:
1. Możliwość napisania pracy eksperckiej na jakiś temat uzgodniony z prof., połączona z rozmową na temat pracy.
2. 2 części: pisemna o charakterze testu i najpóźniej na egz. opracowanie zagadnienia w oparciu o lekturę z profilaktyki (podbudowa teoretyczna, charakter metodyczny, ok. 10 stron), znać kilka pozycji książek

Szpringer „Praca społeczna”
„Kompendium wiedzy o profilaktyce” tom I i II
Jakubowska „Promocja zdrowia i prof. społeczna”


Przeczytać o aksjologicznych podstawach profilaktyki w książce pod red. Urbana „Dewiacje wśród młodzieży” (artykuł Cekieli)
WYKŁAD 19 listopad

Profilaktyka w teorii badań naukowych

Podstawy teoretyczne profilaktyki społecznej
3 filary:
1) osiągnięcia badań dotyczących rozwoju zaburzeń psychicznych
2) metody, które zapobiegają rozwojowi zaburzeń psychicznych
3) ustawanie związku pomiędzy rodz., które powodują, a tymi, które chronią

Profilaktyka nawiązuje do najnowszych badań dotyczących rozwoju człowieka.
„Genetyka zachowania” Planin
„Biologia przemocy” Debrynihof
„Zaburzenia rozwoju w procesie dorastania” Tembala

Profilaktyka w działach:
 psychopatologia
 kryminologia
 epidemiologia psychiatryczna
 psychologia rozwoju
 pedagogika

Cel profilaktyki jako nauki:
a) zapobieganie niepożądanym zjawiskom, łagodzenie ich przebiegu
b) eliminowanie bądź ograniczanie przyczyn występowania zaburzeń

2 główne problemy:
 badanie potencjalnych zwiastunów choroby tzw. czynniki ryzyka
 badanie potencjalnych zwiastunów zdrowia, czynniki chroniące

Ad. a)
Zmienne wiążą się z występowaniem niekorzystnych zjawisk i procesów

Ad. b)
Zmienna zwiększająca odporność człowieka na czynniki ryzyka i patologie.


Relacje między czynnikami ryzyka a chroniącymi:
1 prawo – specyficzne formy zaburzeń wiążą się …….. , a z wieloma czynnikami ryzyka np. leżące w samym człowieku, w interakcjach, w doświadczeniach szkolnych, po stronie grupy, z którą jednostka się łączy.

2 prawo – niektóre czynniki ryzyka zwiększają niebezpieczeństwo zab. tylko w niektórych okresach życia zwiększają swoje ryzyko.

Znaczenie czynników ryzyka podlega rozwojowi.
Efekty działania czynników ryzyka kumulują się.

3 prawo – ten sam zestaw czynników ryzyka może wywołać kilka typów zaburzeń np. niekorzystna atmosfera w rodzinie, …

Zasady profilaktyki:
1. Należy najpierw określić wpływ interw. profilakt. na określone czynniki ryzyka i procesy chroniące np. w znaczeniu medycznym, wczesnej interwencji, ………
2. W optymalnych warunkach czynniki ryzyka należy eliminować, zanim utrwalą się predykatory zaburzeń, wiążę się z tym zasady wczesnej interwencji
3. Ukierunkowanie oddziaływania profilaktycznego, jeden kierunek to osoba narażona na czynniki ryzyka, drugi kierunek to ukierunkowanie na naturalne grupy społeczne, w których stwierdza się liczne czynniki ryzyka lub patologii
4. koordynowanie działań profilaktycznych jako warunki skutecznej profilaktyki, czy koordynowanie działań rodziców, środków masowego przekazu


Koncepcje zapobiegania w indywidualnym i społecznym przystosowaniu:

1 grupa oddziaływań – działania prewencyjne ogólne, podejmowane z myślą o całych populacjach.

Cele:
a) wyeliminowanie przyczyn, które wywołują zaburzenia
b) stwarzania korzystnych warunków dla zdrowia psychicznego

Zakres prewencji ogólnej:
 biologiczne strategie prewencyjne, propagowanie zdrowego stylu życia
 działania psychospołeczne, mieści się tu kształtowanie zdrowych relacji psychicznych z otoczeniem; to zdrowie psychospołeczne
Warunki jakie spełnia człowiek, by uzyskać stan zdrowia psychicznego:

 zdobycie umiejętności skutecznego rozwiązywania problemów
 posiadanie właściwej płaszczyzny odniesienia, która pozwala budować poczucie własnej tożsamości
 przygotowanie człowieka, do sprostania problemom, jakie niesie każdy etap życia


2 grupa oddziaływań – działania prewencyjne kierunkowe z myślą o konkretnych grupach, uznanych za grupy podwyższonego ryzyka
Strategie:
 programy edukacyjne
 programy interwencyjne
 programy dotyczące negatywnej presji rówieśników
 programy dotyczące budowania własnych wartości

3 grupa oddziaływań – interwencje adresowane; nie są ukierunkowane na grupy zagrożone dysfunkcją czy chorobą, grupy u których występują określone zaburzenia, te zaburzenia nie spełniają formalnych kryteriów diagnostycznych np.

Formy oddziaływań:
 interwencja kryzysowa, reakcja na potrzebujących pomocy
 krótkoterminowa terapia kryzysowa, przeżywanie przez jedn. Rodzinę
 interwencja w ramach telefonu zaufania


Wybrane koncepcje i poglądy na temat profilaktyki

Istotą jest sposób reagowania na pewne zjawiska społeczne, takie, które są niepożądane, szkodliwe; profilaktyka polega na przedsięwzięciu pewnych środków ostrożności w obliczu antycypowanych zagrożeń.

Czapów „Działalność resocjalizacyjna aktualnie i potencjalnie” (zorientowanie na przeszłe stany)

 prakseologia, nauka o sprawnym działaniu
 socjotechnika, nauka o wprowadzaniu celowych zmian społecznych i praktycznym wykorzystywaniu wiedzy socjologicznej

Prakseologia
Działania:
a) permutacyjne – cel: uzyskanie zmian w obiekcie naszych oddziaływań;
czynności:
 konstrukcyjne (obiekt, podmiot oddziaływania zyskuje nową cechę, cechę pożądaną)
 destrukcyjne (podmiot oddziaływania ma pozbyć się, utracić dotychczasową cechę patologiczną)

b) perseweracyjne – podmiot ma zachować dotychczasowe cechy;
czynności:
 konserwacyjne (podmiot ma nie utracić cechy w zamyśle pożądanej)
 profilaktyczne (podmiot ma nie nabyć cech, których uprzednio nie posiadał, cechy negatywnej, patologicznej)

Socjotechnika
Wprowadzanie zmian kształtujących rzeczywistość społeczną w rzeczywistym kierunku.

Działania:
a) postępowanie reformujące – gdy istnieje potrzeba zmiany aktualnego stanu rzeczy
b) postępowanie projektujące – stworzenie pewnych stanów rzeczy, które uważa się za pożądane
c) postępowanie profilaktyczne – zapobieganie niekorzystnym stanom rzeczy, które mogą zaistnieć w przyszłości

Profilaktyka to nic innego jak jedna z procedur ingerowania w rzeczywistość społeczną, z drugiej strony świadome kształtowanie rzeczywistości społecznej w pożądanym kierunku.

1. Czemu zapobiegać? Jakim zjawiskom?
2. Jak zapobiegać? Jakie działania konkretne podejmować, by profilaktyka miała sens, by przynosiła określone efekty?


Kategoria procedur zapobiegawczych:
a) Koncepcje profilaktyki defensywnej – negatywne sposoby i środki działania np. piętnowanie, blokowanie, wygaszanie postaw aspołecznych

Profilaktyka defensywna odnosi się do różnych czynności destruktywnych, podejmowane są w sytuacji zagrożeń.
Cel: likwidowanie, osłabianie lub ograniczania pewnych zjawisk
Czynności:
 uniemożliwianie
 odcinanie możliwości
 utrudnianie podejmowania określonych zachowań
 wytłumienie (reagowanie sankcją negatywną na określone zachowania)
 zagrażanie (zapowiedź reakcji negatywnej na określone zachowania)

b) Koncepcje profilaktyki kreatywnej – system racjonalnych działań, są to działania, które wzmacniają albo podtrzymują określone prospołeczne postawy (mamy na myśli postawy ukształtowane w okresie dorastania). Jest to system oddziaływań kształtujący pożądane postawy.

Współczesna profilaktyka koncentruje się na okresie dorastania
To preferowanie pozytywnych sposobów i środków działania. Wykorzystywanie czynności o charakterze konstrukcyjnym, które są zorientowane na wspomaganie i aktywność człowieka, który radzi sobie z różnymi zagrożeniami. Te zagrożenia, których nie dało się wyeliminować na drodze profilaktyki defensywnej.

Sposoby działań:
 szkolenie (świadomy przekaz wiedzy, który kształtuje umiejętności człowieka)
 przekonywanie (poddawanie argumentów na rzecz określonych zachowań)
 propaganda (oddziaływanie na zachowania człowieka przez sferę emocji czy podświadomości)
 przetwarzanie (wprowadzanie zmian w ekosystemie życia człowieka; zmiany, które sprzyjają zachowaniom adaptacyjnym człowieka
Relacja:
Opcja komplementarna (wzajemna, uzupełniająca)
 indywidua. prefer. realiz. ma wpływ na wybór koncepcji, strategii
 typ zagrożeń (swoista odporność na zabiegi eliminujące)


Postępowanie profilaktyczne – (Igor Podgórecki) – postępowanie, które dąży do zapobiegania negatywnym stanom rzeczy, które mogą zaistnieć w przyszłości.
Punktem wyjścia są 3 elementy:
1. diagnoza – opis stanu rzeczy, wobec którego pod. się postępowanie profilaktyczne
2. ocena diagnozowanej rzeczywistości
3. konkluzja oceniająca
Postępowanie profilaktyczne w negatywnej ocenie podlega 2 elementom:
 zalążkowe stany negatywne
 możliwości pojawienia się negatywnych stanów rzeczy

Podlegają elementy:
Wiedza na temat praw rozwoju; pewne umiejętności przewidywania tego, co może nastąpić, stany negatywne.

Etapy w postępowaniu profilaktycznym:
a) postępowanie powstrzymujące (powstrzymanie sprawcy przed popełnieniem czynu przestępczego)
b) eliminacyjno – objawowe
c) eliminacyjno – uprzedzające (wykrycie czynników psychicznych, biologicznych, środowiskowych; właściwa pomoc terapeutyczna)

Poziomy prewencji:
a) pierwotna – szeroko pojęta polityka społeczna np. osiągnięcia polityczne, wychowawcze; zorientowanie na całość populacji
b) wtórna – II stopnia; wczesne wykrywanie, wczesna interwencja, terapia zaburzeń w rozwoju osobowości
c) III stopnia – zapobieganie społecznym konsekwencjom wykolejenia

Wg Czapowa – działania na I poziomie to postępowanie uprzedzające, poziom II postępowanie objawowe; poziom III to resocjalizacyjne postępowanie reformujące

Przedmiot profilaktyki społecznej
Całościowe, interdyscyplinarne i multidyscyplinarne podejście do problemów zapobiegania nieprawidłowym zjawiskom i procesom.
Zadania profilaktyki:
1. integracja dorobku naukowego różnych dyscyplin wiedzy
2. łączenie ustaleń naukowych z praktyką społeczną

Strategia profilaktyczna
1. Od czego zależy charakter oddziaływania profilaktycznego?
Kiedy nieprzystosowanie wyjaśniamy koncentrując się na cechach biopsychicznych, wtedy profilaktyka ma charakter oddziaływania pomocowego.
W zależności od nieprzystosowania, przestępczości, podejmowane są formy profilaktyczne.

Teoria kontroli społecznej Hirchiego
Nieprzystosowaniom społecznym zapobiega silna więź, a


Drugim rodzajem więzi jest włączenie się człowieka w różne działania konwencjonalne np. nauka, praca, osiągnięcie prestiżu.

Kolejnym rodzajem więzi jest zaangażowanie. Aktywność na rzecz działania społecznie aprobowanego.

Przekonania – stosunek do systemu podstawowych wartości społecznych.
Wzmacnianie więzi społecznych.

Teoria napięcia społecznego Mertona
Podłożem nieprzystosowania społecznego jest pewne napięcie, wywołane niemożliwym osiągnięciem sukcesu, aspiracji przy pomocy społecznie aprobowanych metod.
Model profilaktyki:
 stwarzanie człowiekowi możliwości osiągnięcia wartości pozytywnych.
 wyrównywanie szans życiowych
 poprawa warunków życia

Teoria społecznego uczenia się (Dollard, Miller, Sutherland)
Powstawanie zjawisk nieprzystosowania, przestępczości.
Zachowaniami, które naruszają normy są zachowania wyuczone, co oznacza, że dochodzi do przestępczości, dochodzi przez otrzymywanie nagród za zachowania społecznie nieaprobowane.

Profilaktyka w tej teorii: (jak powinna wyglądać)
 organizowanie oddziaływań poprzez system wzmocnień
 oddziaływanie na grupy nieletnich przestępców
 zwracanie uwagi na wzory zachowań jakie propagują środki masowego przekazu

Teoria reakcji społecznej Lemerta
Wobec różnych osób, które odbiegają od normy swoim zachowaniem, prowadzi do samookreślenia się tych osób jako dewiantów, do utrwalenia pewnych zachowań napiętnowanych społecznie.
Przesłanie:
Profilaktyka powinna dotyczyć zachowań człowieka, a dezaprobacja nie powinna dotyczyć człowieka zachowującego się w ten sposób.

Teoria podkultury Olina, Kloarda
Znaczenie grup dla przebiegu procesów adaptacyjnych. W pewnych grupach naruszenie norm jest często zgodne z normami jakie obowiązują w danej grupie. Proces socjalizacji zachęca do przekroczenia prawa, ale też dostarcza człowiekowi usprawiedliwienia w sytuacji popełnienia przestępstwa.

Wnioski dla profilaktyki:
 powinna poznać mechanizmy tworzenia się grupy
 poznać mechanizm kształtowania się tego typu wartości
(dlaczego te wartości są konkurencyjne, w stosunku do tych, które im oferujemy?)
 reguły ustalone na …. w sprawie zapobiegania przestępczości i postępowania z przestępczością

Reguły w sprawie zapobiegania przestępczości:
 stwarzanie młodzieży warunków dla pełnowartościowego życia
 zwracanie uwagi na pozytywne środki oddziaływań, które promują rozwój młodzieży
Jakie działania uważa się za najbardziej zasadne?
Profilaktyka powinna być zorientowana nie tylko na zagrożone teorie.
 organizowanie programów profilaktycznych nie tylko dla młodzieży, ale też włączać młodzież

Niedostosowanie jest zjawiskiem społecznym, nie można zalecić jednego uniwersalnego programu profilaktycznego.
Profilaktyka musi być dostosowana do potrzeb, do kultury danego środowiska, do indywidualnych cech jednostki, uwzględnia możliwość osób – kompet. osób podejrzanych psychicznie.
Zapobieganie przestępczości nieletnich powinno stanowić integracyjną część w sensie ogólnym.


WYKŁAD 3 grudnia
Samodzielnie odnieść się do Pytki, rozdział „zmiany w polskim systemie profilaktyczno – wychowawczym”.

Modele udzielania pomocy jednostce w pokonywaniu trudności rozwojowych:
1. Punktem wyjścia jest odpowiedź na 2 pytania:
 Kto jest odpowiedzialny za trudności jednostki?
 Kto odpowiada za rozwiązanie tych problemów?

a) model medyczny – człowiek nie jest odpowiedzialny za swoje problemy i za ich rozwiązanie; oczekuje się od człowieka 2 form zachowań:
 poszuka adekwatnego do swojego problemu
 podporządkuje się zaleceniom pomocy terapeuty
Skutki:
 zanik odpowiedzialności za własne problemy
 zanik odpowiedzialności i inicjatywy

b) model kompensacyjny – człowiek nie odpowiada za swoje problemy, ale równocześnie zakłada się, że odpowiada za rozwiązanie
Przyczyna trudności:
 brak korzystnych warunków życiowych
Pomoc koncentruje się na:
 kompensacji braków
 współpraca z pacjentem w zakresie rozwiązywania jego problemów
Strona pozytywna:
Akcentowanie twórczej aktywności człowieka
Skutki uboczne:
Nieufność wobec społecznego otoczenia

c) model oświatowy – człowiek odpowiada za pojawienie się problemów, ale jakby nie jest zdolny do ich rozwiązania, nie może odpowiadać za ich rozwój
Pomoc:
 edukacja człowieka – ma miejsce analiza przeżywanych problemów, zmienia się do tego, że człowiek potwierdza się w negatywnym obrazie własnej osoby, służy to do wytworzenia się konieczności przekonania się do bezwzględnego podporządkowania się zaleceniom terapeuty
Skutki uboczne:
 zbytnia koncentracja na jednym problemie człowieka
 organizacja życia człowieka wokół tego problemu
d) model moralny – człowiek odpowiada za powstawanie problemów, jak i za ich rozwiązanie
Pomoc:
 uświadomienie człowiekowi, że jest sam odpowiedzialny za siebie
 motywowanie człowieka do poszukiwania własnych dróg rozwiązywania problemów
Mocne strony (pozytyw):
 przyjmowanie odpowiedzialności za własne życie i jego zmiany
Słabe strony:
 nadmierne przekonanie, że człowiek w każdej sytuacji potrafi pokonać swoje trudności

na szczeblu szkoły podstawowej – model medyczny
w szkole gimnazjalnej – model kompensacyjny
w placówkach resocjalizacyjnych – model oświatowy

Zasady, na których opiera się podejście profilaktyki nowej generacji:
1. Problemy, które wiążą się z dysfunkcjami psychospołecznymi, są cechą systemu społecznego.
Konsekwencje:
 problemy muszą być rozwiązane w kontekście jak dany system działa i funkcjonuje
 dysfunkcja jednostki dotyka całe otoczenia
 zachowania dysfunkcyjne nie mogą być rozpatrywane jedynie jako problem jednostkowy

2. Jeśli dysfukcjonowanie, to problem o charakterze systemowym, to profilaktyka powinna być ukierunkowana na podstawowy ekosystem życia człowieka.
3. Zdrowie jednostki i zdrowie społeczeństwa to wartość ogólnoludzka.
Konsekwencje:
 Promocja i ochrona zdrowia to działalność o charakterze priorytetowym, pierwszoplanowym
4. Właściwa, skuteczna profilaktyka wymaga dzielenia odpowiedzialności między poszczególnymi ogniwami systemu zapobiegania (profilaktyki)
5. Wielość czynników odpowiedzialnych za powstawanie zaburzeń psychospołecznych; od skuteczności profilaktyki wymaga się: wszechstronności oddziaływań, powinna dotyczyć czynników ryzyka jak i chroniących
Wnioski:
 wiąże się z oceną działań profilaktycznych, nie każda działalność podlega profilaktycznej ocenie
 łatwo ocenić działania wąskie, krótkoterminowe, trudniej ocenić działania o charakterze kompleksowym
 działania nastawione na rozwój człowieka najbardziej odpowiadają celom profilaktyki



Profilaktyka przestępczości, a profilaktyka społeczna
1. Polityka kryminalna – całokształt zagadnień, problemów dotyczących zapobiegania przestępczości
3 podejścia:
a) Profilaktyka kryminalistyczna – zespół metod, środków; jest to utrudnienie, uniemożliwienie popełnienia przestępstwa (strategia defensywna)
b) Polityka karna – dostosowanie kary do rodzaju, a z drugiej strony okoliczności popełnienia przestępstwa
Intencja:
Kara ma spełniać funkcje ochrony społeczeństwa, kara ma umożliwiać powrót do społeczeństwa

c) Profilaktyka penitencjarna
Cel: właściwe kształtowanie warunków odbywania kary, kara ma spełniać funkcje resocjalizacji

d) Profilaktyka kryminologiczna – zajmuje się genezą i etiologią czynu przestępczego. Posługuje się metodami z zakresu psychologii, pedagogiki społecznej.
Cel:
 nadawanie pozytywnego kierunku aktywności ludzkiej
Cały kontekst działań:
 wywieranie pewnego wpływu na zmianę ujemnych postaw, tendencji, zachowań, ujemnych nastawień

Rozpatrywana jest w szerokim kontekście społecznym, odpowiada jak dany system działa.

Różnice w profilaktyce:
a) dotyczą przedmiotu
b) dotyczy charakteru podejmowanych działań profilaktycznych
c) dotyczy czasu, w którym powinny być podejmowane działania
d) dotyczą wartości w imię których podejmuje się działalność profilaktyczną
e) podmiot, który podejmuje działalność profilaktyczną
Co może być przedmiotem oddziaływania profilaktycznego?
 warunki i czynniki generujące nieprzystosowanie, będące predykatorami
 zachowanie będące objawami nieprzystosowania społecznego
 jednostki bądź grupy zagrożone

Zakres profilaktyki:
1. (bardzo szeroki zakres) – systemowe przemiany społeczno – gospodarcze, które pozwalają człowiekowi osiągać satysfakcję życiową; właściwe rozwiązanie w sferze socjalnej
2. (wąski zakres) – działania, które ściśle ukierunkowane na zapobieganie zachowań patologicznych

Charakter działań profilaktycznych:

 opiekuńczy
 wychowawczy
 terapeutyczny (leczniczy)
 karny (izoluje jednostkę od społeczeństwa)

W imię jakich wartości możemy podejmować profilaktykę?
 dla dobra młodego pokolenia
 dla dobra społeczeństwa i jego bezpieczeństwa
 ze względów ekonomicznych
 ze względów ideologicznych

W jakim wymiarze może być prowadzona profilaktyka?
 instytucjonalny (służba zdrowia, wymiar sprawiedliwości)
 pozainstytucjonalny (grupy rówieśnicze, stowarzyszenia)

Jak odczytamy profilaktykę:
Jest to proces, który wspiera zdrowie człowieka poprzez:
 uzyskanie pomocy niezbędnej w konfrontacji ze złożonymi i stresującymi warunkami życia
 umożliwienie człowiekowi osiągnięcie subiektywnie satysfakcjonującego życia; musi być zgodne z wymogami społecznymi

2 komplementarne nurty:
a) celowy i konstruktywny proces – ukierunkowany na promowanie rozwoju człowieka, zawiera się w realizowaniu potencjalnych możliwości człowieka (aktualizacja samego siebie)
b) przeciwdziałanie destruktywnym czynnikom; ryzyko utraty zdrowia; stresy rodzinne i zawodowe, izolacja społeczna; niewłaściwe warunki życia

Integracja działań profilaktycznych jako struktura organizacyjna

Teoria pracy profilaktycznej – są to wszelkie rodzaje oddziaływań na jednostkę, grupę społeczną, odbywane w taki sposób, aby poszczególne czynności stanowiły pewną całość.


Etapy zorganizowania działań:
a) określenie celu podejmowanych działań; cel działań profilaktycznych:
 bliskie zainteresowanie podmiotem
 adekwatne do dojrzałości umysłowej i społecznej adresata
 wysoki stopień autonomii
b) określenie warunków i środków niezbędnych do realizacji (urealnienie założonych celów)
c) sporządzenie planu działania (planów strategii) – powinien być:
 celowy
 wykonalny
 wspólnie wewnętrzny
 elastyczny (możliwy do modyfikacji)
d) wykonanie zaplanowanych działań
e) kontrola czy ocena efektów

Zasady organizacji pracy profilaktycznej:
a) humanizacji (personalizacji)
b) kooperacji (współpracy)
c) rzetelności i dokładności

Warunki poprawnie zorganizowanej pracy profilaktycznej:
a) podmiotowe traktowanie adresatów oddziaływania profilaktycznego
b) demokratyczny styl kierowania procesem oddziaływania profilaktycznego
c) przyjęcie konstruktywnych relacji w układzie wykonawca – adresat

Dostawy:
 autentyzm i otwartość na problemy drugiego człowieka
 postawa akceptacji
 postawa rozumienia empatycznego

Błędy i trudności
Błędy:
 nie uwzględnianie indywidualnych i niepowtarzalnych adresatów
 zbytnia koncentracja na procesie dydaktycznym, a nie na samych uczestnikach
 brak informacji zwrotnych, na temat jakości programu
 przeładowanie programu wiedzą, informacją, pomijanie wyzwalania aktywności adresatów
Trudności:
 brak umiejętności, które służą stwarzaniu samoaktualizacji człowieka
 brak pełnej wiedzy z zakresu psychologii, pedagogiki, biologii
 małokrytyczna ocena własnych postaw i umiejętności

Holistyczne ujęcie profilaktyki:
Holis – całościowe rozpatrywanie zjawisk z uwzględnieniem ich dynamiki
Holis w profilaktyce:
 interakcyjne oddziaływanie na czynniki wewnętrzne
 oddziaływanie na czynniki zewnętrzne, inaczej tkwiące w środowisku człowieka
 odnoszenie się do okresu rozwojowego
 profilaktyka obejmuje możliwe wczesne okresy rozwojowe
 profilaktyka powinna się aktualizować w interwencjach w okresach i stadiach kryzysowych

Największą rolę w profilaktyce człowieka przypisuje się rodzinie, grupie rówieśniczej, instytucjom środowiska lokalnego.
Strategie działań prewencyjnych
Istota prewencji społecznej:
Od czego zależy strategia działań prewencyjnych?
Od przyjętych założeń teoretycznych i konsekwencją jest wybór stosowanych środków, które służą zapobieganiu przestępczości.
Są to działania, które służą 3 celom:
a) powstrzymywanie powstawania przestępczości
b) powstrzymywanie popełnienia przestępstwa
c) ograniczenie zjawiska przestępczości w sensie globalnym

Współczesna strategia zapobiegania przestępczości:
1. TREATMENT – indywidualizacja kar pozbawienia wolności, różnego rodzaju systemy probacji, poddanie skazanego terapii medycznej, intensywna opieka
2. DEFENSE SOCIAL – obrona społeczna; zbudowanie systemu zapobiegania przestępczości i postępowania z przestępcami
3. DETERRENCE – odstraszanie; powrót do koncepcji prewencji generalnej, wykorzystywanie charakteru motywacji kar
4. DIVERSION – pewien wybór dokonany przez sprawcę między programem rehabilitacyjnym, niestygmatyzowanym, a normami systemu kar
5. UCZESTNICTWO SPOŁECZEŃSTWA – strategia, która się opiera na kontroli społecznej, w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej, w zakładach pracy
6. PLANIFIKACJA – strategia zapobiegania przestępczości; planowanie, obejmujące całość życia społecznego; rozwój społeczny
Powiązanie zapobiegania przestępczości z polityką społeczną rzadko pojętą

Krukowski wyróżnił 2 podsystemy w systemie zapobiegania przestępczości:
1. podsystemy zapobiegania ogólnego – całość polityki społecznej
2. podsystemy zapobiegania specjalnego – polityka kryminalna

Profilaktyka podmiotowa:
 oddziaływanie na jednostkę i grupy społecznie zagrożone

Profilaktyka przedmiotowa:
 przedsięwzięcia organizacyjne (ochrona obiektów, patrole)

Programy w strategii prewencyjnej:
1. informacyjne – dostarczają pewnych informacji człowiekowi, by uniknąć patologii
2. edukacyjne – rozwijanie i uczenie umiejętności życiowych, umiejętności radzenia sobie ze stresem, interpersonalne
3. alternatywne – oferują człowiekowi pozytywne alternatywy, rozwijają się poprzez stymulowanie działań społecznych
4. prewencyjne – pomoc człowiekowi w identyfikacji jego problemu; jest to wsparcie w krytycznych okresach życia
5. zmian środowiskowych – identyfikacja czynników w środowisku, które powoduje patologie, a drugiej strony zmianę tych czynników

Zapobieganie przestępczości jako element kontroli społecznej
Zmierza do podporządkowania członków społeczeństwa normom grupowym

Zawsze stosowane środki mają na celu przestrzeganie człowieka do przestrzegania norm społecznych.
1. zachowania o charakterze obowiązkowym; norma nakazana
2. zachowania zakazane
3. zachowania uprawnione

Rodzaje kontroli społecznej:
1. sformalizowana – system norm; agenda kontroli prawnej (sąd, policja); pozaprawnej (instytucje religijne, sądy koleżeńskie)
2. niesformalizowana – pełniona przez określone jednostki bądź społeczności
3. instytucjonalna kontrola niesformalizowania organizowania pewnych wspólnot lokalnych; nawiązuje: współpraca z policją

Etapy działań zapobiegawczych norm własnych:
Jeśli profilaktyka wyprzedza naruszenie normy prawnej, to mamy na myśli profilaktykę uprzedzającą.
Przyjmujemy charakter profilaktyki objawowej, gdy działania profilaktyczne mają miejsce po naruszeniu normy prawnej.

3 etapy zapobiegania przestępczości:
a) etap działań pierwotnych - kształtuje właściwą politykę społeczną, kształtujących warunki, które nie będą sprzyjać przestępczości, są to środki stosowane w ramach strategii kreatywnej
b) etap działań wtórnych – usuwanie warunków, które sprzyjają popełnieniu przestępstwa, a z drugiej strony jest to wprowadzenie utrudnień np. zabezpieczenie domu, organizowanie pomocy sąsiedzkiej, policyjne rozpoznanie środowisk społecznych
c) etap działań następczych – reakcja na popełnienie przestępstwa, zapobieganie ponownemu popełnieniu przestępstwa, sformalizowanie agendy kontroli społecznej



WYKŁAD 17 grudnia

Koncepcje i systemy profilaktyki uzależnień

Społeczny kontekst profilaktyki (odniesienie do okresu transformacji)
a) nowe problemy społeczne:
 bezrobocie
 bezdomność
 nadużywanie substancji psychoaktywnych
 wzrost przestępczości

b) przepływ zachodnich stylów życia:
 wzory konsumpcji (promocja i reklama)
 wzrost konsumpcji leków o charakterze psychoaktywnym

c) tendencja do swoistej medykalizacji życia (proces, przekonanie, że nauka dysponuje wszelkimi środkami na nasze problemy)
 amfetamina
 extasy

Rozwiązania tych problemów kieruje się na szczebel lokalny.

Zmiana polityki państwa wobec substancji legalnych i nielegalnych::
 liberalizacja państwa wobec alkoholu
 liberalizacja państwa wobec leków
 inne podejście do narkomanii
 zmiana priorytetów w aspekcie polityki profilaktycznej (zawężenie działań głównych w odniesieniu do młodzieży)
Planowane działania rozpatrywane są w kontekście innych problemów społecznych. Sięganie po narkotyki ma charakter cyrkularny (ulegają procesom społecznej marginalizacji).

Osoby, które są pozbawione są narkotyków sięgają po alkohol i na odwrót, jest to tzw. podwójna diagnoza.


Wspólne i swoiste problemy otrzymywane w ramach poszczególnych poziomów profilaktyki uzależnień

Istotne:
1. propagowanie zdrowego stylu życia (wydłużanie jednostkom życia)
2. redukowanie przypadku uzależnienia w populacji generalnej
3. redukowanie zachorowalności, śmiertelności, wiąże się z nadużywaniem substancji psychoaktywnych

Swoiste oddziaływanie profilaktyki dla pierwszego poziomu:
Charakter profilaktyki:
 proaktywny
 przedterapeutyczny

Uprzedzanie problemów; ukierunkowanie na ogół osób potencjalnie zagrożonych
Charakter:
Populacja ma charakter nie kliniczny, u nikogo nie stwierdzamy uzależnień; zdolność do uczenia się (na wysokim poziomie)

Uczestnictwo ma charakter dobrowolny; jest to oferta dla poszczególnych osób.
Zadania mogą wykonywać: wolontariusze, paraprofesjonaliści, sami uczniowie i studenci.

Rodzaj interwencji profilaktycznej:
a) o charakterze wzmacniającym
b) działania wzbogacające rozwój człowieka i zdrowy styl życia


Profilaktyka drugorzędowa:
Ma charakter:
 paraaktywny
 paraterapeutyczny

Ukierunkowana na osoby pod wpływem ryzyka; osoby wymagające wczesnej interwencji, wsparcia.

Charakter pomocy:
Przedkliniczny; może posiadać wstępną diagnozę kliniczną

Poziom zdolności uczenia się jest umiarkowany. Charakter uczestnictwa obligatoryjny (zaleca się uczestnictwo w programie, równocześnie ostrzega się przed stosowaniem substancji psychoaktywnych)

Program realizują profesjonaliści.
Ma miejsce rodzaj interwencji edukacyjno – terapeutycznej; rozwijanie umiejętności w radzeniu sobie z trudnymi problemami życiowymi.

Profilaktyka trzeciorzędowa:
Ma charakter:
 reaktywny
 terapeutyczny

Ukierunkowana na osoby znajdujące się w kryzysie populacji klinicznie zorientowanej; wymaga psychoterapii zorientowanej na kryzys.
Zdolność do uczenia się jest niska; uczestnictwo ma charakter wymuszony.

Program realizują wysokiej klasy profesjonaliści.
Celem jest ograniczenie głębokości i czasu trwania zaburzeń i zmniejszenie szkód, które wiążą się z ryzykownym trybem życia.

Formy oddziaływań:
 odtrucie
 leczenie odwykowe
 psychoterapia
 rehabilitacja
 resocjalizacja
Charakterystyka programów profilaktycznych:
a) pierwsza generacja
b) druga generacja

Ad a)
 wąski zakres tematyczny
 konwencjonalność
 brak planowania
Ukierunkowane były na grupy podwyższonego ryzyka; posługiwano się jedną metodą; za kształt programu odpowiadał realizator. Nie uwzględniały uwarunkowań środowisk; zorientowane były na jeden problem: narkomania, agresja. Zwrócona uwagę na skutki bezpośrednie.

Ad b)
 szeroki zakres
 koncentracja na specyficznych problemach patologii zachowań
 niekonwencjonalność, a zarazem uwzględnianie lokalnych zagrożeń
 dokładne i rzetelne planowanie i ocena
 adresaci to grupy o niskim zagrożeniu, ale i osoby uzależnione, a wśród nich jednostki obligatoryjnie dobierane
 wielość stosowanych metod; skuteczność odnosi się do problemów na których się koncentruje
 za kształt programu odpowiadają wszyscy którzy w nim uczestniczą
 problem jednostki rozpatruje się w kontekście ekosystemu życia np. w szkole, w rodzinie
 uwzględnia się uwarunkowania kulturowe
 ciągła ewakuacja, która ma na celu zwiększenie efektywności oddziaływań
 skuteczność określa się na podstawie pozytywnych interakcji w systemie, w środowisku, wachlarza zastosowanych metod wspierających rozwój człowieka

Wnioski związane z uzależnieniem:
Problemy, które związane są z uzależnieniami muszą być ujmowane w kontekście systemu. Podstawowym adresatem staje się środowisko życia człowieka. Priorytetowym celem jest promocja i ochrona zdrowia człowieka; właściwa profilaktyka uzależnień zakłada współodpowiedzialność określonych podmiotów funkcjonujących w ramach systemu.
Wielość oddziaływań; obejmowanie oddziaływaniem profilaktycznym problemów, które stanowią kontekst używania środków psychoaktywnych.

Profilaktyka okresu dorastania i akceleracji rozwojowej
Współczesny sposób
Profilaktyka jest to dziedzina wiedzy i umiejętności praktycznych w skali mikro i makrospołecznych.



Celem jest:
 zapobieganie występowaniu zjawisk dewiacyjnych, patologicznych, problemów społecznych
 zapobieganie rozpowszechnianiu się zjawisk patologicznych w momencie występowania tych zjawisk

Zadania profilaktyki jako nauki profilaktycznej:
a) opis
b) wyjaśnianie
c) przewidywanie zjawisk chorobliwych czy szkodliwych

Zmierza to do konstruowania programów i strategii zwalczania tych zjawisk w wymiarze społecznym, globalnym i indywidualnym czy lokalnym.

Profilaktyka społeczna w sposób wieloaspektowy podchodzi do złożonej rzeczywistości społecznej, do złożonych problemów pojawiających się w rzeczywistości społecznej, by móc realizować tak pojęte zadanie, sięga do innych monodyscyplin wiedzy:
 prawo
 socjologia
 pedagogika
 psychologia
 demografia
 medycyna
Profilaktyka społeczna generuje nowy typ wiedzy i umiejętności o charakterze społecznym, pedagogicznym, socjalnym, terapeutycznym i opiekuńczym.

Główny sens, istota profilaktyki:
Działania sprowadzają się do czynności persewioracyjnych (nie pozwalają na eskalacje zjawisk szkodliwych).

Profilaktyka społeczna jest nauką, która dotyczy sposobów i środków kształtowania zdrowego społeczeństwa (zdrowie psychospołeczne).
Jako nauka teoretyczna koncentruje uwagę na optymalnym funkcjonowaniu poszczególnych obywateli, członków danego społeczeństwa.

Profilaktyka ze względu na rodzaj stosowanych środków:
a) pozytywna (kreatywna), stosowanie w skali globalnej środków pozytywnych, inicjujących, konstruktywnych
b) negatywna, jej istotą jest niedopuszczenie do dewiacji, dysfunkcji; wykorzystuje się tu środki, tj. blokada (odstraszanie, napiętnowanie)





Profilaktyka jako alternatywa nieprzystosowania społecznego młodzieży szkolnej

Koncepcja holistyczna:
 pozwala śledzić zmiany u dorastających; wynika z tego wniosek, że profilaktyka winna być wbudowana w cały proces socjalizacji człowieka
 skuteczność profilaktyki zwiększa się, kiedy zostaną rozwiązane problemy człowieka związane z ludzką egzystencją

Przykład programów działań:
Walijski program planowania zdrowia młodzieży
 stwarzanie młodzieży warunków, które sprzyjają wyborom korzystnym dla zdrowia
 dostarczanie młodzieży wiedzy, umiejętności, niezbędnych dla promowania zdrowia
 umożliwienie młodzieży udziału w przedsięwzięciu na rzecz promocji zdrowia
 stałe podnoszenie jakości wiedzy i umiejętności, które odpowiadają za pracę nad dorastaniem młodzieży
 pozytywne podejście do problemu zdrowia pozwala zwiększyć skuteczność oddziaływań profilaktycznych
 pozwala na budowanie modelu profilaktyki uprzedzającej, powstrzymującej; skoncentrowane jest na strukturze społecznej i poszczególnych jednostkach

Warunki te spełnia model edukacji kreatywnej; taka która stymuluje określone formy myślenia, działania, blokuje zjawiska negatywne.

Wnioski:
 organizowanie profilaktyki na styl prokuratorski, policyjny; jest mało skuteczna
 masowo profilaktyka szkolna ograniczona do profilaktyki wstępnej jest mało skuteczna

2 aspekty oddziaływania:
 ukierunkowanie i powstrzymywanie negatywnych zachowań i postaw
 kreatywna profilaktyka społeczna, która wzmacnia, powstrzymuje postawy prospołeczne, które minimalizują konsekwencje negatywnych zachowań

(Freusch i Kaufman)
Cele profilaktyki:
Wspieranie rozwoju fizycznego i społecznego człowieka, a w pojęciu wspierania zdrowia. Poprzez pomoc niezbędną w konfrontacji ze złożonymi i stresującymi warunkami życia, a także poprzez osiągnięcie subiektywnej, satysfakcjonującej oceny życia.

2 nurty działań zapobiegawczych:
1. promowanie rozwoju możliwości: zdobycie wykształcenia, stanowiska, kariera życiowa, tworzenie kultury; Celem jest rozwinięcie predyspozycji człowieka; osiągnięcie wyższego, świadomego, indywidualnego rozwoju
2. przeciwdziałanie szkodliwym wpływom: ryzyka utraty zdrowia i poczucia bezpieczeństwa; niedostosowanie społeczne; stresy rodzinne i zawodowe, izolacja społeczna, przemoc, niewłaściwe warunki życiowe (ubóstwo)

Jakiej wiedzy wymaga się od osób próbujących podejmować pracę z dojrzałym człowiekiem?
 wiedza na temat czynnika wspierającego rozwój człowieka
 umiejętności, które pozwalają diagnozować uwarunkowania, które wpływają na zaburzenia adaptacyjne: uwarunkowania dziedziczne, behawioralne, środowiskowe

Koncepcja wczesnych działań profilaktycznych:
Rozpoczynają się już od rodziców
 edukacja
 pomoc w planowaniu rodziny
 wsparcie społeczne
 poradnictwo genetyczne
 prenatalna opieka lekarska

okres niemowlęctwa, oddziaływanie
 kontrola procesów metabolicznych
 tworzenie bezpiecznego środowiska
 właściwa opieka zdrowotna
 wzmacnianie więzi rodzinnych
 stymulacja rozwoju społecznego

okres dzieciństwa, zwraca się uwagę na:
 wysoka jakość doświadczanego wsparcia ze strony rodziców
 rozwój umiejętności interpersonalnych
 umożliwienie osiągania sukcesów w dziedzinie zadaniowej wynikające z roli ucznia

okres dorastania:
 umożliwienie nauki
 wsparcie rówieśnicze
 zdobywanie umiejętności radzenia sobie z wymogami życia
 właściwa edukacja seksualna
 doświadczanie pozytywnych wpływów rodzinnych

Celem tych przedsięwzięć są:
 twórcza postawa wobec zdrowia oraz dojrzałości psychicznej
 odpowiedzialność; umiejętność przystosowania się do norm i wymogów społecznych
 poczucie godności
 plastyczność w zachowaniu
 umiejętne podejmowane właściwej dla wieku aktywności
 obiektywna postawa wobec siebie
Wnioski:
Przyjęcie twórczej postawy afirmującej zdrowie i życie, stanowi znak równości z odrzuceniem zachowań negatywnych. Motywacja do pozytywnego rozwoju, który wykracza poza motywację biologiczną, genetyczną, tworzy obraz dorastającego, będzie to człowiek żyjący w symbiozie i równowadze ze sobą, który żyje w symbiozie i równowadze z otoczeniem zewnętrznym.

Kryzys wieku dorastania (wieku ryzyka)
Cechy:
 odrzucenie systemu rodzinnego i szkolnego
 skłonność do ulegania antywartościom
 skłonność do zachowań nieadaptacyjnych

Swoistość, specyficzność okresu dorastania:
 dynamika zmian rozwojowych
 silnie rozbudowana potrzeba poznawcza
 duży krytycyzm
 kształtowanie się tożsamości podmiotowej (pozytywnej, negatywnej)

Wnioski:
Działalność podejmowana przez rodziców, nauczycieli, jest to ciągła edukacja w zakresie zmian jakie mają miejsce w tej fazie życia. Umiejętność wykorzystywania wiedzy w interakcjach społecznych.

Wybrane uwarunkowania optymalizacji działań profilaktycznych

Koncepcja socjalekologiczna
Warunkiem skutecznej profilaktyki jest:
 mobilizacja wszystkich kontekstów środowiska, w którym człowiek żyje
 zwracanie uwagi na aspekty i fazy rozwojowe człowieka

Muszą być przestrzegane wymogi:
a) uwzględnianie zmian ekologicznych (oznacza, że w działalności profilaktycznej należy mieć na uwadze tzw. przesunięcie ekologiczne; rozwija się, poszerza się krąg rówieśniczy, pojawiają się rozbieżności między wymogami społecznymi, a potrzebami człowieka

Planowanie i ciągła komunikacja w procesie zachodzących przemian ułatwia prawidłowy proces adaptacji człowieka.

Projekty działań profilaktycznych podkreślają znaczenie:
 komponentów rozwojowych
 konieczność czasowego planowania i stosowania metod interwencji np. najbardziej skuteczne są programy ukierunkowane na zmiany w jednostce i jej relacjach interpersonalnych; zwraca się uwagę na zmianę kontekstu rozwojowego, na zmiany w systemie w środowisku
Celem są:
 ograniczenie wzrostu zachowań problemowych (zachowań ryzykownych)
 opóźnienie powstawania zachowań problemowych u zagrożonych jednostek

b)
 rozpoznawanie czynników ryzyka i chroniących


Działalność profilaktyczna bazująca na czynnikach ryzyka i chroniących
1. identyfikacja, osłabienie, eliminowanie czynników negatywnych
2. wzmacnianie bądź wprowadzanie czynników ochronnych
3. kształtowanie optymalnych cech; wpływanie na powstawanie tych cech: strukturalno – organizacyjno – funkcjonalnych w poszczególnych ekosystemach życia człowieka

c)
 wiąże się z pracą; pomoc jednostkom w kontekście ekosystemu

d)
 stosowanie i realizowanie adekwatnych programów prewencyjnych, a przez nie programów nowej generacji

Miejsce szkoły w strategii działań profilaktyczno – edukacyjnych
Kto jest adresatem oddziaływań?
Grupy niskiego ryzyka

Celem oddziaływań jest:
 promocja zdrowia
 opóźnienie wieku inicjacji w zakresie zachowań ryzykownych
 ograniczenie zasięgu zachowań ryzykownych, ograniczenie szkód

Rodzaj szkolnych oddziaływań profilaktycznych:
1. samodzielne programy profilaktyczne, realizowane niezależnie od obowiązującego programu nauczania skoncentrowanego na specyficznych celach, zadaniach
2. działania zintegrowane z programem szkolnym, które wykorzystują obligatoryjny program działania, w sensie szeroko pojętego zdrowia
3. działania incydentalne, które są pewną odpowiedzią na określone wydarzenia krytyczne, traumatyczne, zaistniałe w szkole bądź w otoczeniu szkoły

Jakie strategie wykorzystywane są w szkolnej profilaktyce?
a) informacyjne
b) edukacyjne

Edukacja oprócz informacji zawiera w sobie element treningu, który dotyczy pewnych umiejętności społecznych czy psychologicznych.

Scenariusze szkolnych zajęć profilaktycznych:
 wszelkie zajęcia adaptacyjne, integrujące zespół klasowy
 blok, określany hasłem „jaki jesteś?”; kształtowanie adekwatnej samooceny
 blok zajęć dotyczący konsekwencji zachowań ryzykownych, natury zdrowotnej, psychologicznej czy społecznej
 blok dotyczący umiejętności psychologicznych, uczenie sposobów radzenia sobie ze stresem; ćwiczenia relaksacyjne, które uczą umiejętności w zakresie podejmowania decyzji
 blok dotyczący umiejętności społecznych; nawiązywania pozytywnych kontaktów interpersonalnych; opieranie się negatywnej presji grupy