Co znaczy być dobrym nauczycielem?

Co znaczy być dobrym nauczycielem?






Wstęp

Świadoma i celowa działalność powinna być systematycznie kontrolowana i oceniana, gdyż tylko wtedy możemy mówić o efektywności procesu nauczania i uczenia się. Kontrola i ocena odgrywa ważną rolę, gdyż dostarcza nauczycielowi informacji o stanie wiadomości ucznia oraz pozwala wykryć błędy w działalności dydaktyczno – wychowawczej. Ocenianie postępów w nauce jest jednym z bardzo ważnych elementów procesu dydaktyczno – wychowawczego. „Na kontrolowanie i ocenianie składają się czynności nauczyciela, których celem jest zebranie informacji potrzebnych do podjęcia rozumnej decyzji.”¹
Termin kontrola „odnosi się zwykle do wszelkich czynności nauczyciela gromadzenia i scalania informacji o uczniach i klasie. Informacje można zdobywać sposobami nieformalnymi, np. dzięki obserwacji lub rozmowom, albo formalnymi poprzez prace domowe lub testy.”²
Ocenianie to „proces dochodzenia do opinii lub przypisywania wartości. Wystawienie stopnia jest aktem oceny, ponieważ nauczyciel określa, jakiej wartości odpowiada uzyskana informacja.”³
Kontrolowanie i ocenianie stanowią jeden proces, nazywany niekiedy ewaluacją osiągnięć uczniów. Ewaluacja ma wielorakie znaczenie4:
- proces zmierzający do stwierdzenia, w jakim stopniu założone cele edukacyjne są rzeczywiście realizowane (Tyler, 1950);
- dostarczanie informacji potrzebnych do podjęcia decyzji (m.in. Cronbach, 1963);
- szacowanie zalet lub wartości (m.in. House, 1980);
____________________
¹ R. I. Arends, Uczymy się nauczać, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, s. 215.
² Tamże, s. 215.
³ Tamże, s. 215.
4 L. Korporowicz (red.), Ewaluacja w edukacji, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, s. 52.
- systematyczne badanie wartości lub zalet jakiegoś obiektu (Comitee, 1981);
- systematyczne badanie zdarzeń, które mają miejsce w ramach aktualnie
realizowanego programu bądź stanowią jego konsekwencje – badania te mają przyczynić się do uprawnienia zarówno tego programu, jak i innych, stanowiących te same cele ogólne (Cronbach i współaut., 1980).
Ewaluacja polega przede wszystkim na dobrym zaprojektowaniu i przeprowadzeniu badania. Badania ewaluacyjne to systematyczne, podporządkowane regułom metodologicznym, proces zbierania informacji o rzeczywistości, których uzyskanie pozwala na sformułowanie wniosków o jakości ewaluowanych obiektów i efektywności działań.
„Wszystko, co istnieje realnie, może być obiektem ewaluacji. Typowymi obiektami w ewaluacji w edukacji są uczniowie, personel edukacyjny i administracyjny, programy szkolne, materiały nauczania, programy, projekty i instytucje.”¹












____________________
¹ Tamże, s. 62.

I. W opinii ucznia cechą dobrego nauczyciela jest obiektywizm

Nauczyciel sprawiedliwy jest utożsamiany z nauczycielem dobrym i prawidłowo oceniającym. Wymaganie aby ocena była sprawiedliwa jest najbardziej trudne do spełnienia ze wszystkich możliwych wymagań w stosunku do ucznia. Ocena spełnia zasadnicze funkcje wtedy, gdy dokonywana jest zgodnie z jej podstawowymi cechami, co oznacza, że ocena musi być obiektywna, trafna, rzetelna, jawna i mobilizująca.
Podstawową cechą oceny jest obiektywizm. Obiektywną jest taka ocena, która została wydana nie według mniemania egzaminatora, a na podstawie z góry ustalonych kryteriów. Ocena obiektywna jest również oceną wyrażającą rzeczywisty poziom oceniania wiadomości uczniów w takim przybliżeniu, które nie wyrządzą szkody samemu uczniowi.
Inną cechą oceny, która wiąże się z obiektywizmem jest trafność. Ocena jest wtedy trafna gdy wyraża odpowiedni zakres osiągnięć ucznia, nie za wąski i nie za szeroki, kiedy odzwierciedla rzeczywiście to, co zamierzaliśmy stwierdzić.
Ważną cechą oceny jest jej rzetelność. Ocena jest rzetelna, gdy przy sprawdzaniu osiągnięć ucznia z tego samego zakresu materiału, otrzymujemy ten sam, lub zbliżony wynik – stopień.
W ocenie szkolnej warunkiem koniecznym jest jej jawność. Każdy oceniany musi znać wynik swojej pracy, dlatego nauczyciel powinien przekazywać tą informację możliwie jak najszybciej. Ważnym elementem jest również to, aby nauczyciel uzasadnił swoją ocenę i wskazał uczniowi kierunek dalszej pracy.
Kolejną cechą oceny jest mobilizacja ucznia do pracy. Warunek ten jest spełniony, gdy nauczyciel potrafi ukazać zarówno pozytywne jak i negatywne strony wyników pracy ucznia.

1.1.Metody kontroli i oceny, fazy kontroli i oceny

Do metod kontroli K. Kruszewski¹ zalicza:
1. Analityczność ujęcia treści kształcenia:
- ocena wytworów ucznia np. wypracowania, rysunki lub wypowiedź ucznia (najmniej analityczna, najbardziej intuicyjna);
- pomiar sprawdzający, będący (w dydaktyce) sprawdzaniem i ocenianiem osiągnięć uczniów ściśle według odpowiedniego planu treści nauczania (krańcowo analityczna);
- odpytywanie – niższy stopień, przygotowanie elementarnego narzędzia sprawdzania – wyższy stopień (dwa pośrednie stopnie analityczności).
2. Intelektualizacja czynności ucznia:
- zadania sprawdzające:
• ruchowe (praktyczne, psychomotoryczne);
• ustne;
• pisemne otwarte i zamknięte.
3. Ingerencja nauczyciela w przebieg sprawdzania:
- samokontrola np. odpowiadanie z pamięci, wykonywanie działań odwrotnych, powtarzanie pomiarów, porównywanie przebiegu czynności ze wzorcem;
- praca domowa – uczeń ma wiele swobody, ale treść sprawdzania jest już wyznaczona;
- praca klasowa – decyzje nauczyciela dotyczą czasu i miejsca wykonywania sprawdzanych czynności;
- egzamin indywidualny (ustny lub praktyczny) – nauczyciel zadaje pytania lub wydaje polecenia oraz śledzi przebieg czynności ucznia, nie pozostawiając mu możliwości wpływania na ich dobór i kolejność wykonywania oraz czas trwania egzaminu.
____________________
¹ K. Kruszewski (red.), Sztuka nauczania, Czynności nauczyciela, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1998, s. 44.
4. Wykorzystanie środków dydaktycznych w toku sprawdzania osiągnięć uczniów:
- maszyna egzaminacyjna tj. urządzenie eksponujące zadania i przetwarzające wyniki na ocenę szkolną;
- sprawdzian laboratoryjny – wykorzystuje wyposażenie pracowni przyrodniczej, matematycznej lub humanistycznej do upodobnienia sytuacji sprawdzania do sytuacji naturalnej;
- praca z książką – ogólnie dostępne wyposażenie każdego ucznia;
- zadania praktyczne.
5. Wyodrębnienie sprawdzania w procesie kształcenia:
- obserwacja pracy ucznia – ocena osiągnięć bywa co najmniej równie trafna, jak ocena pochodząca np. z odpytywania;
- pogadanka zbiorowa – często wystarcza nauczycielom do sprawdzania poziomu osiągnięć grupy uczniów;
- przegląd wytworów – pozwala doświadczonemu nauczycielowi na szybkie zorientowanie się, czy może „pójść dalej” w nauczaniu;
- zastosowanie maszyny dydaktycznej o programie sekwencyjnym (adaptacyjnej) – umożliwia dostosowanie planu sprawdzania do przebiegu sprawdzania osiągnięć.
Do metod oceny Z. Kwieciński¹ zalicza:
1. Konwencjonalne techniki oceniania – dzieli je na:
- ustne – różnego rodzaju odpytywanie;
- pisemne – wypracowania, sprawdziany, testy.
Odpytywanie dostarcza nieformalnych danych do oceny. Niekiedy czynność ta bywa formalizowana poprzez losowanie przez uczniów kartek z pytaniami przygotowanymi wcześniej przez nauczyciela. W zależności od tego, czy nauczyciel pragnie zdobyć rozeznanie co do zakresu wiedzy ucznia, czy
____________________
¹ Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red), Pedagogika, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2003, s. 222.
szczegółowego rozumienia pewnych zagadnień, stosuje on pytania rozstrzygnięcia (czy jest tak, czy tak?) lub dopełnienia (pytania zaczynają się od partykuły pytajnej – w jaki sposób, jak, dlaczego itp.). Możemy wyróżnić jeszcze pytania otwarte i zamknięte. Pytania otwarte stosowane w kategorii pytań wyższego rzędu, pytań oceniających bądź pytań z serii „dlaczego”, dają uczniowi możliwość udzielenia zindywidualizowanej wypowiedzi. Pytania zamknięte ułatwiają wydobywanie bardzo konkretnych informacji.
Prace pisemne typu esej (wypracowanie) to najbardziej otwarta forma pisemnego sprawdzianu (dopuszczająca najwyższy stopień swobody ucznia). Mogą być domowe i klasowe, pisane na temat zadany i wolny. Forma ta pozwala uczniowi na uporządkowanie i przekazanie myśli we własnym stylu.
W szkołach stosowane są dwojakiego rodzaju testy – testy standaryzowane (twz. testy drukowane) i testy opracowywane przez samych nauczycieli. Wśród testów standaryzowanych znajdujemy różnego rodzaju testy diagnostyczne, testy uzdolnień, testy osiągnięć, testy różnicujące, testy kryterialne, testy czytania, testy do oceny poziomu wyjściowego, testy przystosowania społecznego, testy rozumienia werbalnego i wiele innych.
W pomiarze osiągnięć szkolnych i zdolności stosuje się najczęściej testy różnicujące i testy kryterialne.
2. Niekonwencjonalne techniki oceniania – zaliczamy do nich portfolio.
Najczęściej przyjmuje się, że portfolio to stale powiększająca się kolekcja materiałów o charakterze autentycznych dokumentów, dobranych według określonego klucza interpretacyjnego i ilustrujących rozwój kompetencji. Klucz ten może przybrać postać przebiegającego spiralnie rozważania: czy i na ile (jak) prezentowane materiały, stanowiące ilustracje podjętych form aktywności, wskazują na nabywanie rodzaju i poziomu określonych kompetencji.
Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć szkolnych może być nazwane ewaluacją osiągnięć uczniów. Wspólny termin określa spójność procesu, w którym fazy kontrolowania i oceniania przeplatają się. Proces ten zdaniem K. Kruszewskiego¹ obejmuje:
1. Sformułowanie wielopoziomowych wymagań programowych jako norm jakościowych i zakomunikowanie ich – z niezbędnym objaśnieniem – uczniom.
2. Zaplanowanie sprawdzania i zbudowanie narzędzia, testu sprawdzającego, według wymagań programowych.
3. Analizę kontekstu osiągnięć uczniów na podstawie własnej znajomości warunków ich uczenia się oraz celowo zebranych danych.
4. Ustalenie wstępnej wersji norm ilościowych, zakomunikowanie tych norm uczniowi oraz wysłuchanie ich opinii o wymaganiach.
5. Przeprowadzenie sprawdzania z zachowaniem bezstronności sytuacji pomiarowej i dokładności punktowania.
6. Dokonanie analizy zdań i analizy testu w celu ustalenia, w jakim stopniu wyniki sprawdzania są obiektywną miarą osiągnięć uczniów w danym zakresie treści.
7. Dokonanie zamiany punktowych wyników testowania na stopnie szkolne przez zastosowanie wstępnej wersji ilościowych norm wymagań.
8. Dokonanie, przy zachowaniu umowy z uczniami, ograniczonej rewizji norm jakościowych i norm ilościowych na podstawie wyników testowania.
9. Przygotowanie komentarza na temat zbiorowych i indywidualnych osiągnięć uczniów w danym zakresie programowym.
10. Zakomunikowanie ocen szkolnych, tj. stopni i komentarza, uczniom.
11. Dokonanie pełnej rewizji jakościowych i ilościowych norm wymagań jako elementu procesu standaryzacji testu sprawdzającego.
12. Analiza systemu dydaktycznego, w którym osiągnięcia uczniów były uzyskane. Zaprojektowanie zmian systemowych w celu podniesienia skuteczności kształcenia.
____________________
¹ K. Kruszewski, op. cit., s. 100.
1.2. Błędy kontroli i oceny

Do najważniejszych błędów kontroli i oceny, moim zdaniem, możemy zaliczyć:
- nie zachowanie zgodności zadań sprawdzianu z celami dydaktycznymi;
- sprawdzian objęty nie przewidzianym do opanowania materiałem;
- sprawdzian jest nie rzetelny i nie trafny;
- nie ostrożna interpretacja otrzymanych wyników;
- dobór nie właściwych rodzajów zadań;
- drobiazgowe zestawienia wyników sprawdzania, obliczenia procentowe i wykresy;
- stopień szkolny nie uzasadniony w postaci dostatecznie licznego i uporządkowanego zbioru wyników sprawdzania;
- intuicyjne, apodyktyczne ocenianie osiągnięć uczniów na podstawie jednostkowych obserwacji i pojedynczych, uznanych za niezwykle ważne, sprawdzonych czynności;
- nie dobrze wyważony bilans sukcesów i braków w wynikach sprawdzania;
- analiza wyników sprawdzania nie dokonywana na bieżąco.

1.3. Strategie oceniania

B. Niemierko¹ wyróżnia cztery strategie oceniania osiągnięć uczniów:
1. Strategia systematyczna – polega na:
a) analizie treści nauczania przed podjęciem nauczania;
b) wykorzystaniu wyników tej analizy do zaplanowania sytuacji sprawdzania i oceniania osiągnięć.
____________________
¹ B. Niemiecko, Między oceną szkolną a dydaktyką, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991, s. 149.
2. Strategia spóźnionej analizy – polega na:
a) dokonaniu pospiesznej, uproszczonej analizy treści nauczania po zakończeniu nauczania, ale przed przystąpieniem do sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów;
b) wykorzystaniu wyników tej analizy do sformułowania pytań i poleceń egzaminacyjnych.
3.Strategia prymatu metody sprawdzania – obejmuje:
a) wybór metody sprawdzania osiągnięć uczniów, zwykle najbardziej popularnej w danym przedmiocie szkolnym;
b) dostosowanie sprawdzanej treści do tej metody.
4. Strategia przemocy wychowawczej – polega na:
a) ustaleniu oceny (stopnia szkolnego) jako nagrody za współpracę lub kary dyscyplinarnej dla ucznia;
b) dopasowaniu metody i treści sprawdzania do gotowej oceny.

1.4. Ocena pedagogiczno – wychowawcza a mierzenie jakości czy wyników

Wynikiem sprawdzania osiągnięć uczniów jest stopień szkolny. Aby ocena nie była podważana potrzebne są kontrole jakości sprawdzania osiągnięć uczniów. Do właściwości sprawdzania osiągnięć szkolnych K. Kruszewski¹ zalicza:
- rzetelność sprawdzania jest zgodnością wyników powtórzeń sprawdzania (dłuższe sprawdzanie osiągnięć każdego ucznia jest na ogół rzetelniejsze);
- trafność sprawdzania to tyle co planowy dobór treści sprawdzania (trafne sprawdzanie osiągnięć pozwala na poprawne odróżnienie treści opanowanej i treści nie opanowanej przez ucznia w danym zakresie programowym);
- obiektywizm sprawdzania jest stałością wymagań programowych stosowanych
____________________
¹ K. Kruszewski, op. cit., s. 54.
w sprawdzaniu.
Nagromadzone wyniki sprawdzania pozwalają ocenić osiągnięcia poznawcze uczniów. Im szersza i lepiej uporządkowana jest baza wyników sprawdzania, tym lepiej uzasadniona jest ocena osiągnięć uczniów. Jakość sprawdzania decyduje o wartości oceny osiągnięć uczniów, ocena bowiem przedstawia w uogólniony sposób wyniki sprawdzania tych osiągnięć. Nauczyciele opanowują sztukę oceniania osiągnięć uczniów metodą prób i błędów.

Zakończenie

Systematyczne kontrolowanie, ocenianie i wystawianie stopni ma szczególne znaczenie dla uczniów i ich rodziców, a sposób, w jaki nauczyciele to robią, ma długotrwałe konsekwencje. Obiektywizm sprawdzania i oceniania osiągnięć szkolnych jest niemożliwy bez poprawnego i konsekwentnego regulowania procesu dydaktycznego wymaganiami programowymi.