Webera krytyka materializmu historycznego

Weber bywa często porównywany z Marksem. Z jednej strony łączy ich wspólny obszar zainteresowań: powstanie i rozwój kapitalizmu, wpływ kapitalistycznej formy gospodarowania na całe życie społeczne i duchowe, kryzys cywilizacji przemysłowej i sytuacja człowieka współczesnego. Z drugiej strony dzielą ich głębokie różnice podstawowych przekonań filozoficznych i wyznawanych wartości. Weber znał dobrze podstawowe prace Marksa i budziły one w nim wielki podziw jego „genialne konstrukcje”. Sądził, że ujmują one trafnie wiele aspektów cywilizacji kapitalistycznej. Weber wysoko oceniał wkład marksizmu do rozwoju nauk o społeczeństwie. „Manifest komunistyczny” uważał za dokonanie naukowe pierwszej rangi.
Dzielił z Marksem przekonanie, że oddzielenie robotników od środków produkcji jest jednym z głównych źródeł ich niedoli społecznej. Zgadzał się również z Marksem, że walka klas jest jednym z integralnych składników nowoczesnej organizacji przemysłowej. Sądził jednak, że źródłem walki klasowej jest również właściwa burżuazji ślepa pogoń za zyskiem. Weber uważał, że przedmiot jego refleksji jest podobny do Marksa. Poświęcał wiele uwagi teorii materializmu historycznego i wypowiadał się na temat znaczenia badań nad zjawiskami ekonomicznymi dla naukowego ujęcia rzeczywistości historycznej. Sądził, że zjawiska ekonomiczne w ścisłym sensie powinny być odróżnione od zjawisk ekonomicznie doniosłych
i ekonomicznie uwarunkowanych. Weber uważał, że zjawiskami ekonomicznie uwarunkowanymi są wszystkie te zdarzenia dnia codziennego, historyczne, kulturowe, indywidualne czy kolektywne podlegające motywom ekonomicznym, przez nie zdeterminowane. Z drugiej strony całokształt wszystkich zjawisk życia i uwarunkowań życiowych danej historycznie kultury wpływa na ukształtowanie potrzeb materialnych, na sposób ich zaspokajania, na tworzenie się grup interesu i na typ rozwoju ekonomicznego –
a więc jest ekonomicznie znaczący.
Weber zajmuje się uwydatnianiem aspektów społeczno-ekonomicznych życia kulturowego. Bierze pod uwagę „materialistyczny” punkt widzenia. Odrzuca on jednak wiarę
w to, że całokształt zjawisk kultury można wydedukować z interesów materialnych. Zwraca uwagę na to, aby nie przeceniać spojrzenia ekonomicznego w analizie zjawisk społecznych
i kulturowych, które poddajemy refleksji. Zdecydowanie odrzuca „materialistyczne pojmowanie dziejów” jako wspólny mianownik wyjaśniania całej rzeczywistości. Przyznaje on, że spojrzenie ekonomiczne jako jedno z wielu wśród analiz jest godne uwagi. Zarzuca marksistom to, że chwytają się w swoich analizach najprostszych hipotez i po dotarciu do pierwszego zjawiska ekonomicznego, które mogłoby tłumaczyć ich teorię w sposób „materialistyczny”, to poprzestają w dalszych dedukcjach. Weber nie zgadza się z tym, aby ekonomiczną interpretację zdarzeń historycznych traktować jako „uniwersalną” metodę dedukowania wszystkich zjawisk. Nazywa on ekonomiczną interpretację zjawisk „następstwem bezprzykładnego braku krytycyzmu” . Redukcja do przyczyn wyłącznie ekonomicznych nie jest w żadnej dziedzinie wyczerpująca. Uważa on, że „marksistowska” interpretacja celu ekonomicznej analizy kultury była po części wytworem pewnej konstelacji historycznej, która zwracała uwagę na ekonomicznie uwarunkowane problemy kulturowe, a po części na pewne utarte poglądy, które nazywa „branżowym patriotyzmem” .
Treść powyższych sformułowań niełatwo pogodzić z przekonaniem, że w „Etyce protestanckiej” Weber zwalcza materializm historyczny uzasadniając tezę: kapitalizm jest produktem religii protestanckiej. Podkreśla on: „wolni od przestarzałego poglądu, że wszelkie zjawiska kulturowe mogą być wydedukowane jako produkt lub funkcja konstelacji interesów materialnych, jesteśmy mimo to przekonani, iż analiza zjawisk społecznych i kulturowych ze szczególnym uwzględnieniem ich ekonomicznego uwarunkowania i znaczenia była zasadą naukowo twórczą i płodną i że przy ostrożnym zastosowaniu oraz odrzuceniu dogmatycznych ograniczeń pozostanie taką zasadą jeszcze bardzo długo w przyszłości”.
Weber w Etyce protestanckiej chciał jedynie ustalić, czy i w jakim stopniu wpływy religijne współuczestniczyły w jakościowym ukształtowaniu i w ilościowej ekspansji ducha kapitalizmu. Uważał, że ascetyczne odłamy protestantyzmu stanowiły wprawdzie doniosły, ale też tylko jeden z wielu czynników, które przyczyniły się do powstania kapitalizmu. Nie kwestionuje on doniosłości przemian ekonomicznych w procesie powstawania kapitalizmu, nie wyklucza także ich wpływu na kształtowanie „ducha kapitalizmu”.
Weber pisze o tym, że we wszystkich przypadkach zjawisk, w których zwraca się uwagę na uwarunkowania ekonomiczne, ważne jest to aby zwrócić uwagę na to, jakiej klasie przyczyn przyporządkować specyficzne elementy danego zjawiska, których znaczenie chcielibyśmy właśnie w danym przypadku określić. A taką jednostronną analizę rzeczywistości kulturowej usprawiedliwia on jedynie tym, iż pozwala ona na ujednolicenia metodologiczne i pojęciowe. Na zakończenie warto zauważyć, że Weber podkreśla wartość heurystyczną materializmu dziejowego. „Jeśli materializm historyczny traktuje się jako metodę służącą ujęciu materiału
z „ekonomicznego” punktu widzenia, jeśli stosuje się ją z rozwagą i nieustannie uzgadnia
z faktami. wówczas może ona przynieść bardzo płodne wyniki