Oceń wpływ idei oświecenia na kształtowanie się modelu człowieka i obywatela w osiemnastowiecznej Polsce

Epoka oświecenia przyniosła Europie rozwój myśli filozoficznej, liczne odkrycia naukowe i ukształtowanie się pełnej świadomości narodowej i obywatelskiej. Główne prądy umysłowe i idee oświecenia powstały w wierze w nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego i w zamyśle wyzwolenia się z pęt konserwatywnego Kościoła. Idee oświeceniowe dotarły również do Polski, niosąc za sobą istotne zmiany społeczne i polityczne. W Polsce epoka ta przypada na okres od połowy XVIII wieku do lat dwudziestych wieku XIX. To czas szczególnie burzliwy w dziejach polskiej historii – trzy rozbiory, nieudane powstania i utrata niepodległości. Wszystkie te czynniki wpłynęły na model człowieka i obywatela w Polsce doby oświecenia.

Idee oświecenia przyczyniły się przede wszystkim do rozkwitu świadomości politycznej i przejścia od schyłkowej formy feudalizmu do wczesnego kapitalizmu. Walczono z niszczącym państwo sarmatyzmem i głoszono potrzebę reform. Jego słaba kondycja stała się tematem pierwszorzędnym. W swoim dziele „Porządek fizyczno-moralny” Hugo Kołłątaj tak mówił o współczesnym mu pokoleniu: „popadłszy w grubiaństwo i zdziczenie, znękane biedną i nędzą, zapomniawszy czystych moralności prawideł, stać się musiały ofiarą obłudy i przywłaszczenia śmiałych zwodzicielów, którzy w tym znajdowali własną korzyść.” Nowa epoka i jej idee miały przynieść Rzeczypospolitej odrodzenie. Szczególną rolę w głoszeniu haseł oświecenia odegrała publicystyka. Dzięki niej każdy człowiek mógł zaznajomić się z sytuacją polityczną własnego kraju, koncepcjami reform oraz głównymi założeniami filozofii epoki. W tej dziedzinie najistotniejszą rolę odegrał warszawski „Monitor” pod redakcją m.in. Ignacego Krasickiego, Adama Kazimierza Czartoryskiego oraz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zgodnie z głównym hasłem polskiego oświecenia miał uczyć i bawić. Dzięki niemu człowiek stał się wrażliwy na dobro państwa, krytyczny wobec posunięć polityków i świadomy potrzeby naprawy Rzeczypospolitej. Zaowocowało to ustanowieniem 3 maja 1791 roku Konstytucji. Idee oświecenia takie jak koncepcja trójpodziału władzy Karola Monteskiusza i tolerancji Johna Locke’a stały się jej filarem. Ufano, że ludzie obdarzeni są wolnością osobistą , która wynika wprost z prawa natury. Istotą praw człowieka i narodu zajął się publicysta Stanisław Staszic. Pisał: „Prawami narodów są prawa człowieka powszechniej wzięte” oraz „Nikt nie rodzi się z znamieniem poddaństwa, niepoczciwości, wzgardy i wstydu odebranego życia, jako nikt nie rodzi się z przywilejem szlachetności, szacunku i honoru. Tylko użyteczność stanowi między ludźmi różność.” Myśli te kryły w sobie charakterystyczną dla epoki istotę praw ogólnoludzkich. Stąd narodziła się świadomość koniczności modernizacji wsi i ulżenia doli chłopa. Znalazło to potwierdzenie w Konstytucji, gdzie chłopstwo otoczono opieka państwa. Wtedy to też pojęcie narodu zyskał inne znaczenie. Nie odnosiło się już tylko do szlachty ale obejmowało wszystkie klasy społeczne. Kolejnym źródłem idee oświecenia były „Zabawy przyjemne i pożyteczne” pod redakcją Adama Naruszewicza. W czasopiśmie publikowano utwory polskie czerpiące ze wzorców zachodniego klasycyzmu oraz dzieła wybitnych pisarzy, szczególnie francuskich. Przyczyniło się to do spopularyzowania kultury francuskiej i języka francuskiego. Znajomość ów języka, obyczajów i mody stała się powszechna wśród elit. Natomiast poziom najlepszych gazet francuskich czy angielskich szybko osiągnęło pismo Juliana Ursyna Niemcewicza„ Gazeta Narodowa i Obca” . Publicystyka miała ogromny wpływ na życie codzienne Polaków ponieważ pozwalała na obcowanie z ideami oświecenia i przekazywała treści patriotyczne i moralizatorskie.

Na kształtowanie się modelu człowieka i obywatela wpłynęła także literatura i teatr. Szczególną role w edukowaniu społeczeństwa odegrały dydaktyczne satyry Ignacego Krasickiego. Wyłonił się z nich obraz upadłej moralnie i politycznie Rzeczpospolitej. Za taki stan rzeczy odpowiedzialnością obarczył poeta Sarmatów. Ośmieszając ich główne wady: chciwość, pijaństwo, ksenofobię i zawężenie horyzontów umysłowych zwrócił uwagę społeczeństwa na zagrożenie jakie stanowił sarmatyzm. W swoich utworach głosił pochwałę rozumu oraz potrzebę nowego sposobu wychowania i edukacji człowieka, nawiązując do idei powrotu do natury Jana Jakuba Rousseau. Inni wybitni pisarze doby oświecenia tacy jak Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki i Julian Ursyn Niemcewicz również pragnęli wpłynąć na mentalność społeczeństwa. W komedii politycznej „Powrót posła” Julian Ursyn Niemcewicz zawarł program polityczny obozu patriotycznego, poddał krytyce konserwatyzm szlachty i zaprezentował wzorce godne naśladowania. Rodaków skłaniał do postawy patriotycznej, otwartej i świadomej konieczności przebudowy ustrojowej ojczyzny. Równie propagandowy charakter miały utwory Hugona Kołłątaja „Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka”, Stanisława Konarskiego „O skutecznym rad sposobie” i Stanisława Staszica „Przestrogi dla Polski”. Powołany do życia w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego teatr publiczny stał się również narzędziem edukacji społeczeństwa. Odtąd dostępny był dla szerokiej publiczności co przyczyniło się do spopularyzowania tej formy spędzania czasu. Epoka oświecenia to także okres narodzin teatru narodowego, kierowanego przez aktora i dramatopisarza Wojciecha Bogusławskiego. Konsekwencją oświeceniowego kultu rozumu i wiedzy było przypisywanie wielkiej roli edukacji i wychowaniu. Przede wszystkim zlikwidowano zakony jezuickie, których metoda kształcenia, szerząca ciemnotę i bezruch umysłowy, sprzyjała utrzymaniu stosunków feudalnych. W 1740 pedagog i pisarz polityczny Stanisław Konarski założył w Warszawie Collegium Nobilium. Była to szkoła pijarska gdzie wprowadzono wysoki poziom nauczania, uwzględniający języki obce, nauki ścisłe, historię, geografię, wychowanie fizyczne oraz dbałość o wartości moralne. Zgodnie z ideałami oświecenia nacisk kładziono na umiejętność jasnego i racjonalnego myślenia, stąd porzucono pamięciową metodę uczenia, zastępując ją poglądową. W celu upowszechnienia dostępu do wiedzy z inicjatywy braci Załuskich założona została w 1747 roku Biblioteka Rzeczypospolitej. Dalsza reforma szkolnictwa polegała na powołaniu Szkoły Rycerskiej. Z założenia miała kształcić w duchu patriotyzmu kadrę oficerską, cechującą się wysokim poziomem intelektualnym i wzorową postawą moralną i obywatelską. Jej wychowankami byli między innymi Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz oraz Jakub Jasiński. W 1773 roku utworzona została Komisja Edukacji Narodowej – pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Zajęła się kształceniem kadry oficerskiej, reformą Akademii Karkowskiej i Wileńskiej, wprowadziła do szkół język polski, ograniczając łacinę. Literaci i publicyści wnieśli swój nieoceniony wkład do odrodzenia języka polskiego, oczyścili go z barbarzyńskiego okresu saskiego i przywrócili jego piękno. Walka z łaciną miała swoją przyczynę w procesach formowania się nowoczesnego narodu, dla którego jednym z jednoczących elementów była mowa ojczysta. W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych, szczególnie zaś zwrócono uwagę na reformę gramatyki. Wielką rolę z zachowaniu tożsamości narodowej rodaków odegrał Onufry Kopczyński. Był autorem „Gramatyki języka polskiego” oraz licznych podręczników szkolnych. Program oświeceniowy starało realizować także Towarzystwo Przyjaciół Nauk utworzone w 1800 roku. W okresie niepodległości państwa dbało o zachowania ciągłości tradycji narodowej, historii i literatury. Wszystkie te instytucje o charakterze oświeceniowym ukształtowały nowy model Polaka – oswobodzonego z pęt schematycznego myślenia, podyktowanego nauką Kościoła, wykształconego, krytycznie myślącego, otwartego na świat, etycznego i tolerancyjnego.

Ukształtowany w epoce oświecenia libertynizm i krytycyzm wpłynął na uwolnienie umysłu ludzkiego od zachowawczej i wstecznej postawy Kościoła. Wpłynęło to na rozpowszechnienie postaw ateistycznych i deistycznych ale spowodowało również olbrzymi krok w rozwoju nauki. W 1743 roku z inicjatywy Daniela Gralatha powołano w Gdańsku Towarzystwo Przyrodnicze. Prace Jana i Andrzeja Śniadeckich poszerzyły wiedzę z zakresu matematyki, astronomii oraz chemii, a założone w 1753 roku przez Marcina Poczobuta-Odlanickiego obserwatorium astronomiczne umożliwiło wykorzystanie tej wiedzy w praktyce. Z zakresu botaniki, zoologii i nauk rolniczych, pojmowanych jako umiejętności stosowane na szczególną uwagę zasługują prace Krzysztofa Kluka. Równie prężnie rozwijało się w osiemnastowiecznej Polsce wolnomularstwo zmierzające przede wszystkim do rozwoju wewnętrznego człowieka i wspierania działalności naukowej i kulturalniej. Pierwszą polską lożą masońską było Czerwone Bractwo, założone pod koniec drugiego dziesięciolecia XVIII wieku, a w 1781 ukonstytuowała się Wielka Loża Narodowa Wielkiego Wschodu Polski. Do loży należeli między innymi król Stanisław August Poniatowski, Adam Kazimierz Czartoryski, Ignacy Potocki i Tadeusz Kościuszko. Polska była najdalej wysuniętym na wschód krajem, gdzie tak wcześnie powstawały loże wolnomularskie. Dzięki tym wybitnym politykom, artystom i bohaterom narodowym w Polsce nastąpił rozwój nauki, kultury i sztuki. Artystyczny mecenat króla przyczynił się wykształcenia wspaniałych malarzy, architektów i pisarzy oraz modernizacji Warszawy, wtedy powstały Łazienki, Pałac Rzeczypospolitej i Teatr na Wyspie. Król zasłynął z organizacji spotkań artystów i elit intelektualnych zwanych obiadami czwartkowymi. Na swój dwór sprowadził znakomitych artystów: malarzy Marcelo Baccarelliego i Canaletto oraz architekta Dominika Merliniego. W ślad za królem podążyło bogate mieszczaństwo. Klasycyzm mieszczański spowodował rozwój urbanistyki, powstawały hotele, domy handlowe i bankierskie, kamienice czynszowe, ratusze, teatry, budynki bibliotek, akademii i szkół projektu najlepszych architektów.

Idee oświecenia miały ogromny wpływ na ukształtowanie modelu człowieka i obywatela. Wiek światła, rozumu i filozofii stworzył człowieka dojrzałego intelektualnie, wolnego, idącego z postępem, tolerancyjnego, któremu towarzyszył optymizm poznawczy. Uważam, że horyzonty, dążenia i ideały oświecenia pozwoliły wstąpić społeczeństwu polskiemu na drogę rozwoju myśli politycznej, ustroju i postawy obywatelskiej. Zaowocowały uchwaleniem Konstytucji 3 Maja, powołaniem licznych instytucji oświaty, kultury i nauki. Wychowanie zgodne z ideałami oświecenia ukształtowało nowoczesne pokolenie, które musiało „uzdrowić” ojczyznę, a następnie zmierzyć się z realiami niepodległej Rzeczpospolitej. Należy zwrócić uwagę na odmienność polskiego oświecenia, któremu nie przyświecało hasło walki z absolutyzmem, co podkreśla Janusz Maciejewski. Wręcz przeciwnie obywatele zrozumieli potrzebę wzmocnienia władzy i przeprowadzenia reform. Jednak ogólnoświatowy charakter epoki najlepiej określa wielki niemiecki filozof Immanuel Kant: „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka niepełnoletniości, w którą popadł z własnej winy.(…) Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak oto brzmi hasło oświecenia.”.