Klasyfikacja papierów wartościowych i ich rola w finansowaniu podmiotów gospodarczych

Papiery wartościowe są to dokumenty, stwierdzające istnienie określonego prawa majątkowego, którego realizacja możliwa jest jedynie poprzez okazanie tych dokumentów bądź ich zwrot. Maja one przede wszystkim charakter finansowy (prawo własności kapitału), lecz występują również papiery o charakterze handlowym (prawo własności towaru). Papiery wartościowe z grupy instrumentów finansowych, potwierdzają jedną z trzech sytuacji:
a) nabycia prawa do współwłasności firmy;
b) udzielenia kredytu rządowi, firmie lub innej instytucji;
c) uzyskania prawa do otrzymania w przyszłości określonej sumy pieniężnej;
Do najczęściej występujących w tej grupie zalicza się akcje, obligacje, bony pieniężne NBP, bony skarbowe, listy zastawne i losy loteryjne oraz czeki i weksle. Papiery handlowe stanowią podstawę do dysponowania towarami czy innymi składnikami majątkowymi i przenoszenia tych uprawnień na inne podmioty (np.: konosament lub list przewozowy, gdzie wejście w posiadanie tego papieru wartościowego jest z reguły wystarczającym warunkiem otrzymania danego towaru).
Przyjmuje się wiele rodzajów kryteriów podziału papierów wartościowych. Do najważniejszych kryteriów podziału należy kryterium według charakteru praw majątkowych, czyli;
a) finansowe papiery wartościowe – stwierdzają uprawnienia do roszczeń pieniężnych (czeki, weksle, akcje, obligacje, bony pieniężne NBP, skarbowe bony, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne, renty kapitałowe);
b) towarowe papiery wartościowe – stwierdzają upoważnienie do dysponowania określonymi dobrami (listy przewozowe, konosamenty, warranty, dowody składowe);
Biorąc pod uwagę funkcje spełniane przez papiery wartościowe wyróżnia się stanowiące potwierdzenie wierzytelności pieniężnych (obligacje, weksle, czeki) i dokumenty uprawniające do współwłasności kapitału (akcje).
Kolejnym kryterium jest tryb stosowany w obrocie, a więc sposób przenoszenia tytułu własności i innych praw majątkowych, czyli papiery wartościowe na okaziciela, imienne oraz dokumenty na zlecenie.
Papiery wartościowe dzielone według charakteru dochodów to papiery przynoszące stały dochód od wartości nominalnej, wyrażony najczęściej w formie stałej stopy procentowej i uzyskiwany w równych odstępach czasu oraz papiery udziałowe (akcje), których dochód zależy od rentowności firmy (spółki akcyjnej). Wyróżnia się również papiery wartościowe służące celom rozliczeniowym (czeki, weksle) oraz papiery wartościowe lokacyjne (akcje, obligacje, bony pieniężne).
Biorąc pod uwagę emitenta papierów wartościowych wyróżniamy krajowe i zagraniczne papiery wartościowe.
Papiery wartościowe są podzielone także na długoterminowe, czyli termin zapłaty przypada po upływie co najmniej 1 roku, oraz krótkoterminowe (czeki, weksle, bony pieniężne NBP). Istnieją jeszcze inne kryteria podziałów, wymieniłam jednak najważniejsze.
Papiery wartościowe są ważnym instrumentem akumulacji wolnych środków pieniężnych i wprowadzania ich do obrotu gospodarczego . Umożliwia to lepsze ich wykorzystywanie i wzrost gospodarczy. Papiery wartościowe są źródłem gromadzenia małych kwot pieniężnych przez zwykłych ludzi, które następnie przekształcane są w duże kapitały, co stwarza warunki ich posiadaczom do szansy osiągania z lokat pieniężnych dodatkowych dochodów, wyższych niż uzyskaliby z lokat bankowych. Większość lokacyjnych papierów wartościowych jest dopuszczana do obrotu publicznego. Swobodnie są sprzedawane i kupowane na giełdzie, umożliwiając przypływy kapitałów z jednego działu gospodarki do drugiego, bardziej efektywnego. Dokumenty te również pozwalają na prywatyzację oraz na tworzenie mieszanych kapitałów, sprzyjając w sposób korzystny przemianom własnościowym. Papiery wartościowe stały się w gospodarce rynkowej jednym z podstawowych kanałów przemieszczania kapitałów w sferze gospodarczej i pozagospodarczej oraz kredytowania przedsięwzięć ekonomicznych. Jakie są rodzaje papierów wartościowych?
Czek jest papierem wartościowym wystawionym w formie przewidzianej prawem, stanowiącym udzielone bankowi bezwzględne polecenie wypłaty oznaczonej kwoty pieniężnej z rachunku bieżącego wystawcy na rzecz prawnego posiadacza tego dokumentu. Za pomocą czeków wystawca rozporządza funduszami pieniężnymi, będącymi w jego dyspozycji w banku. Czeki można podzielić ze względu na sposób realizacji na:
- gotówkowe (kasowe), płatne wymienionej osobie lub okazicielowi w pieniądzu gotówkowym,
- zakreślone (przekreślone dwoma liniami równoległymi w poprzek), wypłacane wyłącznie osobom lub instytucjom określonym w umowie między właścicielem czeku a bankiem,
- rozrachunkowe, płatne przez przelanie z rachunku wystawcy na rachunek aktualnego właściciela.
Czeki dzielą się jeszcze na krajowe bądź zagraniczne oraz bankierskie.
Kolejnym rodzajem papierów wartościowych jest weksel, czyli dokument stanowiący zobowiązanie do bezwarunkowego zapłacenia przez wystawcę lub osobę przez niego wskazaną określonej sumy pieniężnej w oznaczonym terminie i miejscu. Mamy dwa rodzaje weksli:
- własny – w którym wystawca zobowiązuje się do zapłacenia określonej sumy na rzecz innej osoby (reminenta),
- ciągniony (zwany też tratą lub wekslem trasowanym), w którym wystawca (trasant) zleca innej osobie (trasatowi) zapłacenie określonej sumy na rzecz własną lub osoby trzeciej (reminenta), trasat staje się zobowiązany do zapłaty sumy wekslowej dopiero po jej zaakceptowaniu, co następuje przez złożenie podpisu na wekslu.
Prawo dopuszcza możliwość obiegu weksla, może on przechodzić z rąk do rąk wraz z przeniesieniem praw wynikających z posiadania weksla.
Jeśli mówimy o wykorzystywanie papierów wartościowych w przedsiębiorstwach, mamy głównie na myśli dwa podstawowe ich rodzaje: akcje i obligacje.
Przedsiębiorstwa finansują swoją działalność bądź ze środków własnych, bądź korzystając z obcych kapitałów. Formy finansowania są różne. Do najważniejszych zalicza się środki pochodzące ze sprzedaży składników majątku obrotowego, z uzyskanych kredytów i pożyczek, z posiadanych kapitałów własnych oraz z emisji własnych papierów wartościowych. Kapitał obcy jest rozumiany jako wielkość środków finansowych postawionych do dyspozycji przedsiębiorstwa na czas ograniczony przez jego wierzycieli . Spełnia on w firmie funkcję roboczą, stanowi poszerzenie bazy finansowania oraz pozwala na rozszerzenie rozmiarów działalności. Obok tej formy pozyskiwania źródeł pieniężnych istnieje możliwość emitowania własnych obligacji oraz innych papierów wartościowych.
Obligacje są to papiery wartościowe emitowane w serii, zawierające zobowiązanie emitenta wobec ich właścicieli (obligatariuszy) do spełnienia określonego świadczenia. Świadczenie to może mieć charakter:
- pieniężny (polega na tym, że dłużnik musi dokonać zapłaty wobec wierzyciela należności głównej wraz z odsetkami (należności uboczne), w sposób i w terminach określonych w warunkach emisji, a środki pochodzące z emisji nie mogą być przeznaczone na inne cele, niż ustalone w umowie),
- niepieniężny (związane jest w szczególności z realizacją przyznanego wierzycielowi prawa do udziału w przyszłych zyskach dłużnika, prawa pierwszeństwa do objęcia w przyszłości emitowanych akcji).
Obligacje muszą zawierać informacje o sytuacji finansowej emitenta i jako dokument składa się z trzech części. Emitentem w myśl ustawy regulującej zasady emisji obligacji, może być ten podmiot, który całym swoim majątkiem jest w stanie zagwarantować zapisy zawarte na obligacji (wysokość oprocentowania, terminy płatności, terminy i warunki wykupu). Zabezpieczenia obligacji występują w postaci ustanowienia zastawu lub hipoteki albo udzielenia gwarancji. Przedsiębiorstwo, które nie udzieli gwarancji, musi sporządzić sprawozdanie finansowe za ostatnie 3 lata, a wartość kapitału i funduszy własnych musi wynosić minimum pięciokrotność minimalnego kapitału akcyjnego. Emitent odpowiada za wszystkie zobowiązania całym swoim majątkiem, natomiast gwaranci do wysokości zabezpieczenia. Także powinien on zawrzeć umowę z bankiem obligatariuszy o reprezantację ich wobec emitenta (dla ochrony interesów wierzycieli) oraz udostępniać dane finansowe, umożliwiające dokonanie jego oceny finansowej. Z przedstawionych informacji wynika, że na emisję obligacji mogą pozwolić sobie firmy o ustabilizowanej pozycji rynkowej i dobrej kondycji finansowej. Z punktu widzenia funkcji gospodarczych obligacje są instrumentem umożliwiającym czasowe korzystanie emitenta z funduszy długoterminowych, mających charakter zewnętrzny. Są to papiery, które od niedawna w Polsce stały się alternatywą do pozyskiwania środków pieniężnych drogą kredytu lub emisji akcji. Jest to związane z tym, iż inwestorzy są coraz częściej zainteresowani małym ryzykiem, by móc na 100% odzyskać swoje zainwestowane środki. Nabywcy również poszukują stabilności i z góry określonej wysokości dochodu, nie zwracając uwagi na korzyści osiągane przez biorcę kapitału. To wszystko mogą uzyskać dzięki zakupionym obligacjom. Jedną z korzyści dla emitenta, choć pozostanie nim nie jest łatwe, jest to, iż może on zaciągnąć pożyczkę u wielu wierzycieli, zwykle na długi okres. W Polsce po okresie transformacji systemowej obligacje znalazły swoje miejsce w finansowaniu wielu firm, jak również stały się konkurencją dla innych źródeł pozyskania kapitału obcego tj. pożyczek, kredytów, ze względu na swoją niską cenę. Wysokość oprocentowania obligacji jest niezależna od stopy procentowej wyznaczonej dla kredytów bankowych, co pozwala na jej ustalenie w sposób dowolny i atrakcyjny dla nabywcy. Wyróżnia się cztery podstawowe grupy obligacji:
a) obligacje o stałym oprocentowaniu – wartość odsetek jest z góry ustalona, a wartość wykupu jest równa wartości nominalnej;
b) obligacje o zmiennym oprocentowaniu – tzw. obligacje indeksowane, gdzie wartość wykupu i wartość odsetek powiększana jest o procent wynikający z inflacji;
c) obligacje zamienne – nabywca posiada prawo do zamiany ich na akcje spółki, która je wyemitowała;
d) obligacje bez odsetek – tzw. zerokuponowe, gdzie cena ich sprzedaży jest niższa od wartości nominalnej, sprzedaż z dyskontem;
Do najbardziej rozpowszechnionych należą obligacje o stałym i zmiennym oprocentowaniu oraz obligacje zamienne. Obligacje o stałym oprocentowaniu są częściej stosowane od obligacji ze zmiennym procentem, gdyż te drugie zależą od stóp rynkowych i stóp określanych przez bank centralny. Wartość obligacji równa jest sumie zdyskontowanej wartości kuponu i wartości nominalnej. Można obliczyć ją ze wzoru: Bieżąca stopa zwrotu stanowi iloraz oprocentowania nominalnego i ceny zakupu papierów wartościowych. Dzięki temu można obliczyć wartość nominalną obligacji, a znając kupon, wypłacone odsetki i wartość rynkową obligacji. Tym wyższa jest bieżąca stopa zwrotu, im cena obligacji spada. Za pomocą wewnętrznej stopy zwrotu można określić, czy dla przedsiębiorstwa bardziej opłacalna jest emisja obligacji, czy też pozyskanie kapitału z kredytu. Informacje te pozwalają firmie podjąć właściwą decyzję.
Krótkoterminowe papiery dłużne, zwane komercyjnymi , są coraz częstszym źródłem finansowania przedsięwzięć, wykorzystywanym przez przedsiębiorstwa. Zaliczane są one do instrumentów rynku pieniężnego i stanowią zobowiązanie emitenta do ich wykupu w określonym terminie według podanej wartości nominalnej. Emitent musi spełniać pewne warunki, które dotyczą wprowadzania do obrotu tychże papierów wartościowych oraz bezpieczeństwa transakcji, a więc udzielanie informacji i korzystanie z pośrednictwa banku lub biura maklerskiego jako organizatora emisji. Instytucja, organizująca emisję komercyjnych papierów wartościowych, wykupuje całość emisji od emitenta , a następnie organizuje przetarg na rynku pierwotnym lub odsprzedaż na rynku wtórnym. Emitent może powołać gwaranta na wykup tych papierów wartościowych. Papiery komercyjne sprzedawane są z dyskontem, a ich rentowność zdeterminowana jest przez stopień wiarygodności kredytowej emitenta oraz aktualną sytuację na rynku finansowym. Nominały są bardzo zróżnicowane. Krótkoterminowe papiery dłużne są papierami wartościowymi, które docierają do większego grona nabywców, a uzyskane w ten sposób kapitały, przekraczają możliwości kredytowe jednego banku. Tak więc, mogą one bez żadnych przeszkód stanowić formę konkurencyjną dla kredytów, również ze względu na tańsze i bardziej elastyczne źródło finansowania. Ponieważ emitent nie musi spełniać wszystkich wymogów niezbędnych do uzyskania kredytu i może powtarzać emisję, traktując je jako średnioterminowe źródło zasilania kapitałowego. Może również swobodnie dysponować środkami pieniężnymi pozyskanymi z emisji oraz ustalać terminy płatności i stopy procentowej. Emitentami są najczęściej firmy solidne płatniczo i odpowiednio popularne, zwykle spółki akcyjne, które zajmują mocną pozycję na Giełdzie Papierów Wartościowych. Nabywcy komercyjnych papierów osiągają korzyści, wynikające z wysokiego bezpieczeństwa ich lokat, korzystniejszego oprocentowania w porównaniu do depozytów bankowych, dużej płynności związanej z szybką możliwością sprzedaży ich na rynku wtórnym. Operacje związane z dłużnymi papierami wartościowymi są dość skomplikowane i wymagają fachowej obsługi. W Polsce emisja krótkoterminowych papierów wartościowych stanowiła w 1998 roku 70% wartości wyemitowanych wszystkich pozarządowych papierów. Emisja ich opiera się na prawie wekslowym, kodeksie cywilnym oraz ustawie o obligacjach. Do najważniejszych należą KWIT-y, WIK, bony komercyjne, handlowe, inwestycyjne. Kapitał własny obejmuje środki postawione do dyspozycji przedsiębiorstwa przez jego właściciela . Podmiot, który wnosi kapitał, staje się współwłaścicielem lub właścicielem firmy i może wpływać na podejmowane w niej decyzje. Kapitał własny nie może być wycofany w trakcie istnienia przedsiębiorstwa, ale może zmieniać się jego właściciel.
Akcje są również atrakcyjną formą finansowania własnego przedsiębiorstwa. Są to papiery wartościowe, potwierdzające udział ich właściciela w kapitale spółki. Różnią się od obligacji i papierów komercyjnych tym, że nieznana jest długość ich posiadania. Nabywca akcji w każdej dowolnej chwili może je sprzedać. Akcje także mogą przynosić ich właścicielowi większe dochody, jednak ryzyko jest większe niż w przypadku obligacji. Akcje dają ich posiadaczowi prawo do partycypacji w zyskach oraz do dochodu wynikającego z różnic kursowych. Decyzje dotyczące podziału zysków i ustalenie wysokości dywidendy należą do walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Akcje upoważniają do dochodu z dwóch źródeł: a) udział w podziale zysku proporcjonalnie do wysokości udziału w kapitale spółki; b) wzrost bieżącej wartości akcji w momencie sprzedaży; Podstawowy podział akcji wyróżnia akcje zwykłe i uprzywilejowane. Pierwsze z nich charakteryzują się wyższym ryzykiem uzyskania dochodu, natomiast drugie mają z góry określoną stopę dochodu i pierwszeństwo jego odbioru. Akcje uprzywilejowane łączą w sobie zarówno cechy długu, jak i kapitału. Wyróżnia się również podział ze względu na: a) sposób pokrycia: gotówkowe i aportowe; b) na formę: imienne i na okaziciela; Poprzez emisję akcji spółka uzyskuje kapitał zakładowy, dzięki któremu może sprawnie funkcjonować. Przed zarejestrowaniem spółki w całości muszą być pokryte środkami finansowymi, akcje wydane w zamian za wkłady rzeczowe. Również pokrycia wymaga różnica między wartością emisyjną a wartością nominalną oraz należność za dopłatę z tytułu akcji uprzywilejowanych. Kapitał akcyjny nie musi pochodzić wyłącznie od wspólników, ale także od osób trzecich, co pozwala spółce zgromadzić większą ilość kapitału na rozwój i funkcjonowanie firmy. Minimalna wartość kapitału musi wynosić 500 tys. PLN. Dzieli się on na akcje o równej wartości, która określana jest mianem nominalnej i jest miernikiem majątkowych uprawnień wspólników. Wartość ta różni się od ceny emisyjnej akcji i ich kursu. Akcje są najczęściej wykorzystywaną formą finansowania własnego przez podmioty gospodarcze, gdyż w łatwy sposób mogą pozyskać środki na sfinansowanie prowadzonej działalności. Ryzyko z emisją akcji może wiązać się ze spadkiem ich kursu, powodując sprzedaż akcji przez ich właścicieli, co może skutkować nawet upadkiem spółki.
Poza emitowaniem własnych akcji i obligacji przedsiębiorstwa często inwestują własne środki pieniężne w papiery wartościowe. Inwestowanie to polega na wydatkowaniu zasobów pieniądza dziś, w zamian za korzyści uzyskane w przyszłości. Firmy inwestujące w papiery wartościowe muszą brać pod uwagę różnicę między wartością koniecznych nakładów a wartością strumienia oczekiwanych dochodów. Muszą one w ten sposób określić pieniężne skutki decyzji dotyczących przyszłości. Kapitał, który został zainwestowany w zakup papieru wartościowego, stanowi wartość tego papieru w momencie zakupu. Najczęściej środki finansowe są inwestowane w papiery o wysokich stopach zwrotu, czyli jak najbardziej rentowne. Na rentowność papieru wartościowego składają się zyski otrzymane w kolejnych okresach posiadania tego papieru.

Zaletą dużych przedsiębiorstw jest niewątpliwie fakt, iż są one w stanie pozyskiwać znaczne sumy pieniędzy a następnie inwestować je w efektywną produkcję na sporą skalę. W ostatnich latach finansowanie kapitału opiera się w znacznym stopniu na zadłużeniu. Na rynku coraz częściej wykorzystuje się finanse pochodzące z zewnątrz, czyli z obligacji, hipotek, kredytów bankowych oraz akcji.


Literatura:
1) Cyrson E., Kompendium wiedzy o gospodarce, Poznań 1997.
2) Leksykon finansów, Warszawa 2001.
3) Nordhans S., Ekonomia 1, Warszawa 2000.