Uniwersalne problemy człowieka i różne sytuacje życiowe

Komentarz:
To zagadnienie wydaje się dość podobne do poprzedniego, ale tak naprawdę jest szersze.
Chodzi tu o tematy, które wskazują na jakieś bardziej lub mniej konkretne sytuacje
życiowe i związane z nimi sposoby (czasem – wzorce) ludzkich zachowań. Czyli – oprócz
zespołu wartości, którymi kieruje się człowiek, staje on przed jakimś problemem, który
musi rozwiązać; albo – musi dokonać zmiany w wyznawanym przez siebie dekalogu itp.
Konkretne sformułowania tematu:
1. Rozstanie bliskich sobie osób ukazane w literaturze. Przedstaw funkcjonowanie tego
motywu w wybranych utworach różnych epok.
Rozstanie jest często ukazywane w różnych tekstach kultury – to na pewno zjawisko
wpisane w ludzką codzienność. Czy są jakieś wzorce kultury, zależne np. od epoki, które
określają typ rozstania? I tak, i nie – dla epok dawniejszych charakterystyczne były rozstania
np. z powodów nierówności społecznej kochanków. Najczęściej związane były
one jeszcze z dodatkowymi czynnikami – wyznawanym przez bohaterów systemem wartości,
prawami społecznymi czy prostym faktem posiadania przez jedną ze stron męża
lub żony. Już w najdawniejszych tekstach znajdujemy takie przykłady – średniowiecze:
Tristan i Izolda – po wielu trudach, próbach bycia razem, mimo łączącej ich niewątpliwie
miłości, kochankowie decydują się na rozstanie i osobne życie. Ta decyzja przysparza
im dodatkowych problemów i dylematów moralnych i właściwie dla nikogo z czworga
zainteresowanych (tzn. króla Marka, obu Izold i Tristana) nie jest dobra. Mimo
ostatecznego wydawałoby się i pełnego rozstania na ziemi – kochankowie łączą się ze
sobą po śmierci, co symbolizuje krzak wyrastający co noc na ich grobach i oplątujący
groby te gałęziami.
Słynne, chociaż mało zrozumiałe, jest rozstanie Joasi i Tomasza Judyma z Ludzi
bezdomnych. Joasia wydaje się idealną partnerką dla Judyma – jest dobra, uczciwa,
pracowita, no a najważniejsze, że wyznaje te same ideały co Judym – jednak mimo to ten
uznaje, że muszą się rozstać.
2. Indywidualizm – wyraz dumy i wielkości człowieka, przejaw jego pychy, manifestacja
inności… Oceń postawy wybranych bohaterów literackich, których nazwałbyś indywi- indywidualistami.
dualistami.
Czy człowiek powinien zachowywać się tak jak wszyscy, czy też starać się żyć inaczej?
Który sposób życia jest lepszy, dlaczego? W literaturze dawniejszej zdecydowanie lansowane
są pewne wzorce, które należy naśladować; najlepiej pokazać to na przykładzie
średniowiecza – właściwie cała sztuka miała wówczas charakter dydaktyczny i starała
się ukazywać pewne postawy ludzkie jako typowe i godne naśladowania: schemat rycerza,
świętego, dobrego władcy. Przykład św. Aleksego dobrze pokazuje, że indywidualizm
to nie to samo co samotność – Aleksy decyduje się na życie samotne, ale – powtórzmy
– realizowane wedle pewnego schematu, zatem indywidualistą nie jest. Historycznie
rzecz ujmując, stwierdzić można, że następny okres w dziejach kultury, odrodzenie, to
programowy rozkwit indywidualizmu – modne stało się pisanie o sobie, podkreślanie
niezwykłości pojedynczego człowieka itp. Pisząc o indywidualizmie w czasach odrodzenia,
należałoby się odwoływać do tekstów poetyckich, a w temacie każą oceniać postawy
bohaterów literackich, zatem lepiej sięgnąć do prozy lub dramatu.
Epoką, która bardzo silnie akcentowała indywidualizm, był przede wszystkim romantyzm;
wytworzył on nowy typ bohatera – bohater romantyczny to wielki indywidualista,
człowiek skłócony z sobą i społeczeństwem, osobnik tajemniczy i nieumiejący znaleźć
sobie miejsca w życiu – Giaur, Gustaw-Konrad, Kordian.
Bohater romantyczny ma kilka swoich odmian: bohater bajroniczny to tajemniczy,
skłócony ze światem buntownik; bohater werterowski – to także wielki indywidualista,
ale przede wszystkim – nieszczęśliwy kochanek.
3. Niewłaściwe wybory, fałszywe kroki, błędy. Oceń, jakie były ich konsekwencje w bio- biografii
grafii wybranych bohaterów literackich.
Warto by się zastanowić, co to znaczy „wybór niewłaściwy”? Z czyjego punktu widzenia
– niewłaściwy? Skąd wiemy, że niewłaściwy? Dlaczego? Bardzo trudno jest czyjś wybór
ocenić, stwierdzić, że był błędny – życie jest różnorodne, bogate i często to, co uznaliśmy
za błąd, po jakimś czasie może okazać się drogą ku czemuś właściwemu.
W prezentacji można by na to zagadnienie spojrzeć z dwóch perspektyw:
• pierwsza – odwołać się do bohaterów, którzy sami stwierdzili, że popełnili błędy,
i pokazać ich rozterki z tym związane;
• druga – odwołać się do takich postaci, które dokonały jakiegoś wyboru i samemu
dokonać oceny tego wyboru jako niewłaściwego.
Pierwsza perspektywa:
Wydaje się, że znajdziemy tu mniej przykładów. Jim z powieści Conrada zadręcza
się swym niefortunnym skokiem; choć wydaje się, że mu wybaczono, choć nikt specjalnie
nie pamięta o tamtym zdarzeniu, bohater nie umie sam sobie wybaczyć. Czytelnicy
powieści mogą oceniać wybór Jima na wiele sposobów, ale rzadko kto zgodziłby
się z uznaniem, że był to tak katastrofalny błąd. Innego rodzaju dylematy
przeżywa Emma Bovary, która o swoim małżeństwie mówi: widać się pomyliłam.
I niewątpliwie tak – jej małżeństwo nie jest udane. Ale od stwierdzenia niewłaściwego
kroku, ważniejsze wydaje się to, co Emma z wiedzą na temat tego błędu robi –
wydaje się, że po prostu… wchodząc w oba romanse, popełnia następne błędy; druga
sprawa, czy miała tak naprawdę inne wyjście – w tamtych czasach rozwód wymagał
przecież niezwykłej odwagi, a zaakceptować swoje nieudane życie było jej bardzo
trudno. Skoro o kobietach mowa, to wspomnijmy o Marcie z Nad Niemnem – mocno
żałuje ona błędu, jaki popełniła w młodości, odrzucając oświadczyny człowieka, którego
kochała, a z którym bała się trudów codziennego życia. W staropanieństwie
Marta gorzko żałuje, że przestraszyła się ciężkiej pracy, jaka czekała ją u boku
Anzelma, bo uświadamia sobie, że w zamian – byłaby szczęśliwa.
Druga perspektywa:
Tu przykładów będzie wiele, zależnie od naszej ochoty – zasadniczo możemy pisać
o każdym bohaterze, który dokonuje jakichś wyborów: Werter, Makbet, Orgon, Wokulski,
Judym, Raskolnikow, Baryka – przeróżni bohaterowie, przeróżne ich wybory,
które – także przeróżnie – mamy prawo oceniać. Trudno mieć wątpliwości co do
fałszywości kroków dokonywanych przez Makbeta czy Raskolnikowa – ich konsekwencje
są straszliwe.
Powtórka
1. Człowiek w sytuacji granicznej
Zmagania człowieka z samym sobą i z absurdalnym (a zarazem okrutnym) światem,
ukazywanie go w sytuacji ekstremalnej upodobali sobie egzystencjaliści. W takiej
właśnie sytuacji znaleźli się doktor Rieux, Tarrou i inni bohaterowie Dżumy Alberta
Camusa. Dokonywane wybory, zaangażowanie i heroiczna walka pozwalają uratować
godność. Wolna wola, możliwość dokonywania wyborów – paradoksalnie – jest
dla człowieka… nieszczęściem i źródłem rozterek. Tak twierdzi uznawany za pre-
kursora egzystencjalizmu Søren Kierkegaard – zawsze możemy wybrać coś innego,
może ten niedokonany wybór okazałby się lepszy? W sytuacji granicznej znajduje
się także bohater innego utworu Camusa pt. Obcy. Napiętnowany, odepchnięty przez
społeczeństwo, sprawia wrażenie zdezorientowanego.
2. Bohater w sytuacji tragicznej. Czym jest tragizm
To wybór, przed którym staje Antygona – tytułowa bohaterka tragedii Sofoklesa –
gdy nie pochowa brata, będą ją dręczyły wyrzuty sumienia. Gdy pogrzebie Polinejkesa
– musi się liczyć z gniewem Kreona czy nawet utratą życia. W sytuacji bez
wyjścia jest także Kreon – który nie może złamać własnego rozkazu – kto odważy się
pochować zdrajcę (za którego został uznany brat Antygony), straci życie. Z drugiej
strony – Antygona jest jego krewną i narzeczoną jego syna.
3. Poczucie braku wpływu na własne losy
Człowiek czuje się jak marionetka odgrywająca rolę w sztuce reżyserowanej przez kapryśnego
szaleńca. „Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają”
– cytat pochodzi ze sztuki Williama Szekspira pt. Jak wam się podoba. Sam mistrz
ze Stradfordu często wykorzystywał „sztuczkę” teatru w teatrze – m.in. w Hamlecie, Jak
wam się podoba, Poskromieniu złośnicy. Topos teatru świata wykorzystuje także Kochanowski
w swoich fraszkach, np. we fraszce O żywocie ludzkim.
4. Gdy trzeba zaczynać od nowa
Egzystencjaliści twierdzili, że zawsze zaczyna się życie od nowa.
Taka sytuacja dość wyraźnie rysuje się w Trenach Jana Kochanowskiego – wyznawana
filozofia, wartości, które uznawał, okazują się złudne i poeta nie znajduje już w nich
oparcia. Czas szukać nowych, modyfikować stare, dokonywać przewartościowań.
Z takimi sytuacjami dość dobrze radził sobie Vautrin, jeden z bohaterów Ojca Goriot
Honoriusza Balzaka. Pojawia się on w kolejnych powieściach wielkiego cyklu Komedii
ludzkiej i radzi sobie znakomicie zarówno jako ksiądz, jak i współpracownik policji,
specjalista od spraw zbrodni. Potrafi przystosować się chyba do każdych warunków.
Sekretem tych umiejętności jest jego doskonała znajomość życia, mądrość, dar obserwacji
i błyskawicznego wyciągania wniosków.
5. Niewolnik własnych namiętności
To, oczywiście, wielkie tragedie Williama Szekspira, np. Makbet oraz Romeo i Julia,
a także Balladyna Juliusza Słowackiego. Przykładem może być także Jagna z Chłopów
Władysława Stanisława Reymonta.
6. W pętach konwenansów
Tragiczne dzieje miłości Jacka Soplicy i Ewy Horeszkówny – bohaterów Pana Tadeusza
Adama Mickiewicza – ojciec nie zezwala na ślub pięknej jedynaczki z niezamożnym
awanturnikiem i sam wybiera dla niej męża ze znakomitego rodu. Takich
przykładów znajdziemy w literaturze mnóstwo – jak choćby niespełniona miłość Marty
Korczyńskiej i Anzelma Bohatyrowicza, schłopiałego szlachcica. Swego miejsca
w społeczeństwie nie potrafi także znaleźć Wokulski. Najbardziej wyrazistym przykładem
zniewolenia przez konwenans jest chyba sytuacja bohatera Ferdydurke Witolda
Gombrowicza – rozpaczliwe próby Józia uwolnienia się od narzucanych mu
ról, także poprzez wybieranie nowych.

Uniwersalne problemy
– najważniejsze utwory
• Historia Adama i Ewy,
• mit o Syzyfie,
• fraszka O żywocie ludzkim i Treny
Jana Kochanowskiego,
• Makbet Williama Szekspira,
• Życie jest snem Pedra Calderona
de la Barca,
• Lalka Bolesława Prusa,
• Ferdydurke Witolda Gombrowicza,
• Dżuma i Obcy Alberta Camusa,
• Traktat moralny Czesława Miłosza,
• Tango Sławomira Mrożka.

Pojęcia
• Topos teatru świata
To bardzo stary, wywodzący się
jeszcze z antyku topos. Platon zakładał,
że świat został stworzony
przez Demiurga, który każdemu
wyznaczył w nim jakąś rolę. Po
odegraniu jej człowiek schodzi ze
sceny życia, czyli umiera. Oczywiście,
że niektórym przypadnie zagrać
mały epizod, inni będą pełnili
role statystów, ktoś inny jeszcze
dostanie całkiem niezły monolog.
Chodzi o to, że aż do momentu
zejścia ze sceny nie znamy swej
roli. Przed wejściem na scenę nie
ma prób czytanych. W teatrze świata
nie ma też suflerów.

• Egzystencjalizm
Jeden z najbardziej znaczących ruchów
intelektualnych, filozoficznych
i literackich XX w. Jego reprezentantami
są wybitni literaci
i filozofowie:
• Sartre, Camus,
• Heidegger,
• Jaspers.
Nurt pesymistyczny, nieodbierający
jednak nadziei.
Jego główne hasła

Jego główne hasła to:
człowiek jest wrzucony w istnienie,
nieprzygotowany do życia i samym
faktem, że żyje, zszokowany. Nie
ma możliwości wyboru kluczowych
dla jego przyszłego losu spraw, takich
jak data i miejsce urodzenia
i śmierci. Jego „obowiązkiem”
jest heroiczna walka z absurdem
istnienia.
Zdobył olbrzymią popularność,
zwłaszcza wśród młodzieży i intelektualistów,
a i dziś wielu zgodziłoby
się z tezami Sartre’a czy
Heideggera.

Obraz
Sorrow van Gogha – studium siedzącej
kobiety, niemłodej, o zniszczonym
ciele. Siedzi skulona i załamana;
trudno o bardziej adekwatny tytuł.
Modelką była prawdopodobnie
Krystyna, towarzyszka życia artysty.