Surrealizm

Surrealizm, czyli nadrealizm jest to awangardowy kierunek rozwijający się po I wojnie światowej w 1924 r. we Francji, następnie w wielu krajach świata, m.in. w USA, Ameryce Południowej i Japonii. Termin ten stworzył w 1917 Guillaume Apollinaire. W założeniach miał to być bunt przeciw klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi i konwencjom w sztuce. Teoretykiem tego nurtu był filozof i poeta Andre Breton. Rok po ogłoszeniu manifestu surrealistycznego, w 1925 odbyła się pierwsza wystawa. Celem surrealizmu było osiągniecie spontaniczności artystycznej poprzez wydobycie, uwolnienie i twórcze spożytkowanie elementów zawartych w podświadomych pokładach psychiki człowieka, skrępowanych zazwyczaj przez rozum i normy kulturowe. Artystów surrealizmu cechuje burzenie logicznego porządku rzeczywistości, kojarzenie elementów przez przypadek, inspiracja stanami halucynacji, baśniami i mitami, marzeniami sennymi, sztuka dzieci i umysłowo chorych. Surrealizm cechował się prowokacja i kultem absurdu Podobnie jak i we snach, tak i na obrazach działy się rzeczy niezwykle, niezrozumiale. Przedmioty malowane były zestawione ze sobą w myśl zasady "czystego automatyzmu psychicznego", jakby pod nieobecność rozumu. Słynnym przedstawicielem kierunku był Salvador Dali, który przypisywał sobie nieziemskie moce, wywyższał siebie i kochankę, wykreował wokół siebie świat sensacji. Artyści badają świat wewnętrzny. Pomysły czerpią z wyobraźni. Dominuje symbolika seksowna. Podstawę stanowi jednak rzeczywistość. Pokazują ciała ożywione klub na odwrót.

Zapoczątkowany w Paryżu w 1923 r. W Polsce surrealizm nie przyjął form działania grupowego, jego oddziaływanie cechuje splatanie się z inspiracją symbolizmem i ekspresjonizmem. W okresie międzywojennym wpływ surrealizmu jest widoczny w twórczości artystów ugrupowania Artes, nasilił się w latach 60.-70. XX w.

Głównymi przedstawicielami byli: E. Rosenstein, K. Mikulski, T. Kantor, J. Nowosielski, T. Brzozowski. Oddziaływanie koncepcji surrealizmu było szerokie.

Próba precyzyjnego zdefiniowania surrealizmu nie może dobrze się zakończyć. Z prostego względu - surrealizm każdemu jawi się na swój własny sposób. Złożoność tej gałęzi malarstwa powoduje więc wielorakość jego interpretacji. Jedynym ratunkiem, przy próbie uściślenia pewnych założeń zjawiska, może być doszukanie się wspólnych źródeł, korzeni światopoglądowych kierunku. Surrealizm wyrósł więc na podłożu destrukcyjnego dadaizmu, "pożarł" go wraz z jego wynalazkami, a jednocześnie dobudował nowy, "pozytywny" program. Sztuka surrealistyczna postulowała zagłębianie się w siebie, zanurzanie się w ciemność podświadomości, w zakamarki umysłu, czy w świat marzeń sennych.

1924 roku Andr Breton w "Manifeście surrealizmu" sformułował po raz pierwszy idee nowego kierunku. Data ta uznawana jest za początek myśli surrealistycznej. Samo zaś słowo nie było nowe. Używał go znany ze swej pomysłowości słowotwórczej poeta Guillame Apollinaire, w żadnej mierze nie traktując go jednak jako definicji. Taką definicję podał kiedyś Breton w tekście, który wstrząsnął sztuką XX wieku:
"Surrealizm - czysty automatyzm psychiczny, przez który zamierza się wyrazić bądź w słowach, bądź w piśmie, bądź w każdy inny sposób rzeczywiste funkcjonowanie myśli. Dyktando myśli pod nieobecność wszelkiej kontroli sprawowanej przez rozum, poza wszelkimi sprawdzianami estetycznymi lub moralnymi".

Przedmiotem zainteresowania czy raczej fascynacji artystów z kręgu Bretona były zjawiska właściwe psychoanalizie Freuda, manifestujące się w snach hipnotycznych, w stanach maniakalnych i psychopatycznych, we wszelkiego rodzaju działaniach przypadkowych i mimowolnych.

"Surrealizm - pisał bowiem Breton - polega na wierze w nadrzędną rzeczywistość pewnych pomijanych dotąd form kojarzenia, we wszechmoc marzenia, w bezinteresowną grę myśli. Dąży on do ostatecznego zburzenia wszystkich innych mechanizmów psychicznych i do zastąpienia ich w rozwiązywaniu podstawowych problemów życia".
Surrealizm dał początek nieskrępowanej wolności, uwolnił świadomość ludzką od ograniczeń i skrępowań racjonalizmu na rzecz wyobraźni. Sztuka stała się formą ekspresji stanów podświadomych, a odsłanianie nadrzeczywistości stało się podstawowym jej zadaniem.

Okres kształtowania się surrealizmu jego kronikarze nazwali "epoką snów". Do snów, marzeń na jawie oraz stanów, w których człowiek przestaje się kontrolować, a duch wyzbywa się zahamowań i przymusów, zaczęto odnosić się z czcią jako stanów objawiających ukrytą prawdę ludzkiej egzystencji. Zainteresowanie snem zapoczątkowało poddanie każdej chwili skrupulatnemu badaniu, którego celem była radykalna zmiana sposobu odczuwania, postrzegania i pojmowania świata. Podświadomość miała w coraz większym stopniu zastępować działania porządkowane i kierowane przez rozum. Upojenie wolnością uskrzydlało inspirację wolną od wszelkich więzów, chodziło o "wolność, w której rodzi się cudowność".
"W tym jednym słowie wolność zawarte jest wszystko, co jeszcze mną porusza" - deklarował Breton.

Surrealizm "zaważył" nie tylko na kształcie nowoczesnej sztuki, ale także miał istotny wpływ na obyczajowość i sferę kultury popularnej. Surrealiści buntowali się także, z właściwą sobie skłonnością do skandalizującej prowokacji, przeciw zastanemu porządkowi społecznemu, a w szczególności przeciw mieszczańskim normom moralnym.

Surrealiści angażowali się w działalność polityczną, w latach 30. występowali przeciw tendencjom militarystycznym i faszystowskim, choć równocześnie wielu z nich skłaniało się ku komunizmowi. Ta właśnie rozbieżność poglądów politycznych stała się przyczyną wielu rozłamów wśród środowiska artystów, a nawet "wykluczeń" z ruchu, na przykład Maksa Ernsta.

Mimo początkowego przekonania, iż malarstwo surrealistyczne nie istnieje, a i te istniejące przykłady są jedynie ilustracją surrealistycznej poezji i prozy, objawił się bez wątpienia nowy kierunek w plastyce.

To malarstwo Giorgia de Chirico wyprzedziło teoretyczne założenia tego kierunku.

W latach 1911-1918 malarz ten tworzył obrazy niejasne i zagadkowe, z uporczywie powtarzaną scenerią opustoszałych miast, ujętych w dziwnej uciekającej perspektywie, bezludnych placów oświetlanych niewiadomego pochodzenia światłem, rzucającym długie cienie od wznoszących się na nich posągów lub manekinów. Atmosfera tajemnicy i niepokoju bliższa była bardziej wspomnieniom sennym aniżeli obiektywnemu przedstawieniu rzeczywistości. Podstawowym zabiegiem stosowanym przez Chirico było przedstawianie zwykłych, powszechnie używanych przedmiotów w nieszablonowych zestawieniach i w dość nietypowych "okolicznościach". Obrazy jego zachowują pozory realizmu, ale przez zakłócenia perspektywiczne i zaskakujące zderzenia obiektów wywodzących się z różnych światów wywołują w widzu niepokój, nostalgiczne wspomnienie spraw dawno zapomnianych, a jednak natarczywie powracających w snach.

Na płótnach Chirico rozgrywa się dramat, który można określić jako konfrontację marzenia z geometrią, logiki z wyobraźnią. Napotykamy tu bowiem linijki, cyrkle i ekierki, mapy z konturami lądów, plansze anatomiczne, ale to wszystko przemieszane jest z rzeczywistością rządzoną przez marzenie i sen. Sam artysta zaś pisał: "Obraz powinien zawsze być odbiciem głębszego doznania (...) głębsze doznanie znaczy dziwne, dziwne zaś znaczy - mało znane lub nie znane".

Twórczość Giorgia de Chirico zainspirowała malarzy skupionych w paryskiej grupie surrealistów. Wielu spośród nich twierdziło, że właśnie ów Włoch zaraził ich poczuciem niepewności każącym poszukiwać prawdy poza konwenansem.

„Surrealizm nie jest nowym czy łatwiejszym środkiem ekspresji ani nawet metafizyką poezji. Jest on środkiem całkowitego wyzwolenia umysłu i wszystkiego, co do niego podobne... Surrealizm nie jest formą poetycką. Jest krzykiem duszy, która zwraca się ku samej sobie i jest rozpaczliwie zdecydowana zniszczyć swe pęta.”
A. Breton, Deklaracja z 27 stycznia 1925 zamieszczona w Nadeau.