Pedagogika personalistyczna

Personalizm
Emmanuel Mounier 1 (1905-1950), który uważany jest za twórcę nowożytnego personalizmu, wspomina, że ruch personalistyczny zrodził się z kryzysu na Wall Street w 1929 roku i wyraził się powstaniem w 1932 roku miesięcznika "Esprit". Genezą jego zaistnienia był kryzys owych czasów: dla moralistów był to kryzys człowieka, dla marksistów kryzys ekonomiczny. Zdaniem Mouniera zarówno moraliści, jak i marksiści nie mieli racji; oddzielili ciało i dusze człowieka, jego homo faber i homo sapiens. Dla personalistów kryzys ten był równocześnie kryzysem człowieka i struktur, stąd postulaty zarówno rewolucji moralnej, jak i ekonomicznej zarazem.
Dla Mouniera personalizm jest pewną perspektywę spojrzenia na problemy ludzkie w odpowiedzi na powstające totalitaryzmy. Nie powinien jednak stać się systemem, ani narzędziem politycznym. Personalizm w ogóle nie jest systemem, ale pewną perspektywą, metodą, zobowiązaniem. Jako perspektywa jest próbą osiągnięcia jedności rozbitej przez realizm duchowy i marksizm. W sferze metod chce człowieka skierować naprzód w historii i tworzyć historię, choć w szerszej perspektywie największe znaczenie ma trud ludzki. Jako zobowiązanie, personalizm wymaga zaangażowania.
W odróżnieniu od egzystencjalizmu, który podkreśla rozpacz egzystencji, personalizm oznacza jej afirmację. Choć u Mouniera personalizm akcentuje obronę osoby ludzkiej przed jakimkolwiek uciskiem i nosi pewne cechy indywidualizmu, należy pamiętać, że sprzęga się z pojęciem wspólnoty. Osoba nie jest tutaj traktowana jako społeczna komórka, ale jako centrum wszelkich sposobów myślenia i działania. Personalizm tkwi także w opozycji do narcyzmu, który przejawia się zainteresowaniem tylko własnymi sprawami. W personalizmie powinnością człowieka jest działanie, i choć jesteśmy w mniejszym lub większym stopniu zdolni opanować nasze otoczenie, człowieka współczesnego często przerastają jego własne dzieła. Jego pojęcia, władze i uczucia są, zdaniem Mouniera, zupełnie niedostosowane do świata, w którym żyje. Człowiek jest więc istotą podwójnie uwarunkowaną; z jednej strony radość istnienia, z przeciwnej tragiczne napięcie. Ale to powinno czynić z nas istoty udzielające odpowiedzi, czyli odpowiedzialne. Polegać to ma na oddawaniu światu swojego jedynego i niepowtarzalnego rodzaju egzystencji. To zaangażowanie powinno wyrażać się także poprzez wychowanie, w którym bardzo ważnym aspektem jest powołanie w człowieku krytycznego myślenia. "Wychowanie musi zrywać z elitą, by wypracować nowy typ kształtowania nowego człowieka, otwarty dla każdego, pozostawiający każdemu wolność w wyborze swego nastawienia, ale przygotowujący do życia zbiorowego ludzi harmonijnych (...)"2 .
Zadaniem personalisty jest zaangażowanie myślą i działaniem, ale musi być ono wystrzegające się utopii i konformizmu. Człowiek jest człowiekiem dzięki zaangażowaniu. Gdyby nie było w człowieku nic prócz zaangażowania, stałby się on niewolnikiem. Ta filozofia zaangażowania związana jest z pojęciami absolutu i transcendencji człowieka. Bez odniesienia bowiem do absolutu zaangażowanie jest tylko okaleczeniem, organizacją rozpaczy i starzenia się. Człowiek jest też istotą transcendentną, czyli stworzony jest, aby przekraczać siebie. Może wyjść poza adaptację i to, co już zdobył, i co jest przeszłością. "Postulat przekraczania siebie jest dla życia osobowego tym, czym szybkość dla roweru czy samolotu . podstawą stabilności w ruchu"3 .
Kryzys człowieka według Mouniera polega na jego alienacji. Trzeba zatem przywrócić go samemu sobie i jego losowi. Ma to polegać na rozwoju życia osobowego, i to nie jako izolowanego "ja", ale jako komunikowanie się świadomości. Ta filozofia osoby nie skłania człowieka do izolacji i ucieczki od świata, a przeciwnie, skłaniać ma do aktywnej służby i działania.
Terminologia
Współczesny personalizm
W myśl "Słownika filozoficznego"4 personalizm to "dowolny z szerokiej gamy poglądów podkreślających prymat osób (w znaczeniu nietechnicznym) . ludzkich czy boskich . we wszechświecie"5 . Centralnym pojęciem personalizmu jest osoba (łac. persona, gr.6 prosopon i persona), której pierwszą definicję sformułował rzymski filozof Anicius Manlius Boethius (480 . 524): "osoba jest indywidualną substancją natury rozumnej"7 . Zdaniem Bartnika : "w aspekcie synchronicznym (...) osoba to indywidualna subsystencja cielesno - duchowa, uwewnętrzniająca się w swą jaźń i zarazem transcendująca siebie, aby się spełnić w innych osobach i bytach. Mówiąc bardziej analitycznie, jest to substancja przedmiotowo - podmiotowa, somatyczno - duchowa, immanentno - transcendentna, indywidualno - społeczna (...) rozwijająca się (...) w głąb, wzwyż i w nieskończoność"9. Bartnik wielokrotnie podkreśla różnice między indywidualizmem a personalizmem . chociaż osoba jest substancją "osobną" w sensie metafizycznym, jest jednocześnie ze swej natury społeczna.
Gogacz 10 wskazuje przy tym na dwie metody opisu osoby ludzkiej: sposób platoński, będący jednocześnie ujęciem relacjonistycznym, w którym twierdzenia czym jest człowiek znajdują się poza nim (a więc osobę ludzką stanowi relacja do bytów znajdujących się poza samym człowiekiem) oraz sposób arystotelesowski, stanowiący ujęcie substancjalistyczne, w którym twierdzenia czym jest człowiek znajdują się w nim samym. Analogiczne, dwie płaszczyzny rozwoju personalizmu w filozofii pokazuje także Robert Spaemann11 . Pierwsza, związana między innymi z Lockiem oraz Kartezjuszem, akcentuje cechy człowieka jako osoby, między innymi: rozumność, samowiedza, pamięć, stosunek do własnego życia i zainteresowanie życiem. Ten sposób myślenia charakterystyczny jest także dla Maxa Schelera, który "zdefiniował osoby jako podmioty różnego rodzaju aktów intencjonalnych" 12. Drugą płaszczyzną personalizmu jest przenoszenie głównego akcentu na społeczny charakter osób, które "są osobami nie z uwagi na ich cechy gatunkowe; bycie osobą to status, który zawdzięczamy procesowi komunikacji"13 . Za prekursorów postrzegania osób jako podmiotów relacji, Spaemann uznaje Fichtego i Hegla.
Jak podkreśla za Wincentym Granatem Marian Nowak14 , pojęcie osoby ma odległą historię i zawiera w sobie urzekającą siłę, gdyż jest ciągle na nowo podtrzymywane i wyjaśniane. Nowak wskazuje na różnorodność w ramach personalizmu, w którym można ogólnie wskazać personalizm połączony z pragmatyzmem w Ameryce, połączony z myśleniem psychologiczno-pedagogicznym i krytycznym w Niemczech oraz z chrześcijańskim egzystencjalizmem we Francji. Sam Granat15 uznaje, że personalizm to każda nauka przypisująca osobom ważne miejsce w rzeczywistości, bądź tym bardziej uznająca je za jedyną rzeczywistość. Według Mieczysława Gogacza16 , polskiego personalisty neotomistycznego, człowiek-osoba jest bytem w którym występuje akt istnienia i intelektualność. Wiązać się z tym powinna godność, która jest odpowiednią pozycją człowieka wśród innych bytów.
Personalizm jest z zasady koncepcją spójną z chrześcijańska wizją człowieka, która także odnosi się do wyjątkowości osoby17 . W chrześcijaństwie człowiek jest osobą wyjątkową nie dlatego, że powstał w wyniku fascynującej ewolucji czy cudownego stworzenia, ale dlatego, że po prostu jest. Zdaniem Gogacza "problematyka osoby rozwinęła się wraz z chrześcijaństwem. Rozumienie człowieka skomplikowała bowiem osoba Chrystusa, który według Objawienia chrześcijańskiego jest Bogiem i zarazem człowiekiem"18. Według Janusza Tarnowskiego19 właśnie życie Chrystusa jest oparciem dla zasad personalizmu. Podobnie Joseph Ratzinger20 uznaje, że Biblia stanowi ostoję ludzkiej godności i praw człowieka. Zdaniem Ratzingera należy to do spuścizny autentycznego humanizmu i jest to zupełnie inny sposób traktowania człowieka, niż w tradycji filozofii greckiej, gdzie ludzi określano jako rozumne zwierzęta. Dla Józefa Tischnera21 podstawowym twierdzeniem chrześcijańskiego personalizmu jest fakt, że człowiek jest osobą i istotą wolną, która posiada zindywidualizowaną i niepowtarzalną naturę.
Spaemann22 podnosi problem uniwersalności i relatywności osobowego charakteru ludzi. Jeśli przyjąć założenie, że osobami są indywidualni nosiciele rozumnej i intencjonalnej natury, to małe dzieci, ciężko chorzy psychicznie, a nawet śpiący nie są osobami. Kiedy znowu przyjąć, że aby być osobą należy być za nią uznanym, nasuwa się pytanie o kryteria tego uznania. Spaemann ocenia też za błędne traktowanie niektórych (na przykład dzieci) jako potencjalnych osób, gdyż jego zdaniem "nie ma osób potencjalnych. Osoby mają zdolności, potencje. Osoby mogą się rozwijać. Ale 'coś' nie stanie się 'kimś'. Gdyby bycie osobą było stanem, mogłoby powstawać stopniowo. Jeśli jednak osoba jest kimś, kto znajduje się w różnych stanach, znaczy to, że owe stany zawsze poprzedza (.). Osoba jest substancją, ponieważ jest sposobem, w jaki człowiek jest. Nie zaczyna istnieć później niż człowiek i nie przestaje istnieć wcześniej"23. Z takiego rozumowania Spaemann wyciąga wniosek, że jedynym kryterium bycia osobą jest biologiczna przynależność do rodzaju ludzkiego, a początku i końca istnienia osoby nie można oddzielać od początku i końca życia ludzkiego. Spaemann dodaje przy tym: "prawa osoby są prawami człowieka"24 .
W myśli personalistycznej precyzuje się odmienność dwu rzeczywistości zycia społecznego: społeczności i wspólnoty.
Społeczność jest taką zbiorowością ludzi, która powstaje przeważnie z motywów racjonalnych i ze względu na osiągnięcie jakiegoś konkretnego celu, będącego poza samą społecznością osób.
Wspólnota zaś powstaje jako fenomen szczególnych relacji międzyludzkich — „z serca do serca", „od osoby do osoby" - w których nie można mówić o organizacji, a nawet byłaby ona czymś niezrozumiałym w tym przypadku. Wspólnota jest pojęciem podkreślającym relację (jest to byt relacji), natomiast nie istnieje nigdy jako pojęcie substancjalne. Wspólnota powstaje ze względu na dobro osób i ma ona wartość w sobie samej.
W tym względzie na uwagę zasługuje myśl K. Jaspersa, który zajmując się kwestią samotności jednostki, całkowicie zamkniętej w samej sobie, troszczy się także, aby nie została ona zajęta i pochłonięta przez masę, wskazując w ten sposób na konieczność życia społecznego opartego na relacjach interpersonalnych. podobnie zresztą N. A. Bierdiajew zauważa konieczność pójścia nie tylko ponad masą, lecz również ponad samą społecznością, aby dojść do życia wspólnotowego, w którym uczestniczenie osób pozwala na ukonstytuowanie się pewnej solidarności, obejmującej „Ja" i „Ty" (każda z osób występuje jako podmiot aktywny i odpowiedzialny, komunikuje się z innymi we wzajemnym dialogu). Mamy zatem nie tyle „społeczność" rozumianą jako sumę osób ani tym bardziej „kolektyw" jako społeczność, która byłaby nadrzędną nad osobą, ile wspólnotę, która ma za zadanie maieutykę osoby" („wzbudzenie osoby") i popieranie jej „formowania siebie"
Personalizm i wychowanie
PERSONALIZM ma wiele odmian i nurtów. To zaś, co możemy określić jako cechę wspólną wszystkim jego odmianom, to zainteresowanie sprawami wychowania i pedagogiczny charakter. Personalizm, żywo interesując się problemami wychowania, stał się nawet swoistą pedagogią personalistyczną.
Ale działo się też odwrotnie, tzn. personalizm interesował pedagogów i dydaktyków, stając się impulsem do szeregu opracowań dotyczących koncepcji szkoły, wychowania i dydaktyki. Dlatego personalizm ma również swoje implikacje pedagogiczne, a z racji rozumienia pojęcia osoba, które jest ujmowane w sposób charakterystyczny dla tradycji chrześcijańskiej, bywa niekiedy identyfikowany z nią w zakresie podkreślania wartości i godności osoby ludzkiej.
Współcześnie personalizmem określa się:
• doktrynę podkreślającą autonomiczną wartość człowieka jako osoby i postu¬ -
lującą jej pełną afirmację;
• programy działań wspierających rozwój osoby ludzkiej, podporządkowujące
wartości ekonomiczne i techniczne - wartościom osobowo-duchowym.
Przy zachowaniu zatem pewnej spójności aspektów i zwróceniu uwagi na istotne, elementy, przyjmujemy, że istnieją różne rodzaje personalizmu i różne jego nurty, wśród których wyróżnia się nade wszystko nurt personalizmu amerykańskiego i europejskiego. Takie rozróżnienie czyni Słownik filozoficzny G. Klausa i M. Buhra, wyróżniając trzy postaci personalizmu: personalizm w powiązaniu z pragmatyzmem w Ameryce26, w Niemczech w powiązaniu z personalizmem psychologiczno--pedagogicznym i krytycznym, we Francji z chrześcijańskim egzystencjalizmem.
Na terenie filozofii występuje personalizm tomistyczny, egzystencjalno--fenomenologiczny, społeczny, aksjologiczny itp. Są przyjęte także podziały na personalizm metafizyczny (W. Stern), personalizm etyczny (N. Hartmann, I. Kant), personalizm społeczno-moralny (E. Mounier), personalizm religijny (M. Scheler, K. Barth, R. Guardini, D. Bonhoeffer), personalizm filozoficzny (W. Stern, M. Buber, G. Marcel), personalizm teologiczny (E. Schillebeeckx, C. Cirne-Lima, J. Mouroux, O. S. Roth, K. Rahner).
Rozwój kierunków myślenia filozoficznego doprowadził także do powstania: personalizmu fenomenologicznego i historycznego (M. Scheler, R. Ingarden, E. Stein, R. Guardini); personalizmu egzystencjalistycznego ( K. Jaspers,), personalizmu neotomistycznego (E. Gilson, F. Sawicki, W. Granat, M. Gogacz, M. A. Krąpiec); personalizmu filozoficzno-religijnego (M. Buber, P. Teilhard de Chardin - reprezentujący tzw. personalizm korelacyjny); personalizmu systemowego (C. S. Bartnik), personalizmu spirytualistycznego, augustyńskiego itp.
Specyficzny personalizm w Europie rozwinął wspomniany wyżej E. Mounier, który zwrócił uwagę na osobę, jak i na wspólnotę osób, dając podstawy rozwoju personalistycznego ruchu („rewolucji personalistycznej") w Europie. Był to personalizm społeczny. Miała to być filozofia zaangażowana społecznie (przez analogię do marksizmu). Filozofia ta (także chrześcijańska) wnosiła ferment rewolucyjny, odrodzeniowy, humanistyczny.
Warto wyjaśnić, że owa rewolucja personalistyczna (osobowa i wspólnotowa) dokonuje się na bazie „dobrej woli". Personalizm głosi rewolucję duchową i pokojową, odrzucając przemoc lub powstanie zbrojne. Przeszkody natomiast na drodze do ideału należy przezwyciężać dynamizmem działania. Podstawową tezą personalizmu staje się: „człowiek jest osobą".
Osadzone w ontologii pojęcie osoby, w czasach nowożytnych, wraz z pewnym odejściem od metafizyki, pod wpływem myślenia krytycznego, z jednej strony było coraz mocniej kwestionowane, z drugiej zaś strony starano się widzieć osobę i ujmować ją w kategoriach fenomenologicznych, w kategoriach konkretnego doświadczenia, przeżycia itp. Tutaj wyłania się też istotna różnica pomiędzy metafizycznym, teologicznym personalizmem a personalizmem, który określany jest „personalizmem historycznym".
Dla personalizmu metafizycznego i teologicznego to, co określić można jako „jakość osoby", jest widziane jako „dar" (die Gabe). Stwierdza się o człowieku jako osobie, gdyż jest on w relacji (którą różne filozofie spirytualistyczne różnie ujmują) do Boga, mając z Nim ową oryginalną łączność manifestującą się zwłaszcza w jego sumieniu.
Natomiast dla personalizmu historycznego (według np. G. Catalfamo),
człowiek jest osobą, ponieważ ma on swoją wartość zaznaczającą się i zdobytą
w historii. W historii (w perspektywie czasowej) staje się on osobą i ten proces
„stawania się osobą" jest nieskończony i ciągły. A zatem według historycznego
personalizmu człowiek jest osobą, gdy ma on możliwość potwierdzenia się jako
„osoba". Osobę powinno się nie tylko wspierać i budować, lecz również utrzymać,
zachować i chronić nawet przed samym człowiekiem, który nigdy nie zaprzestaje
dążeń do zezwierzęcenia, posiadając nie tylko możliwość tworzenia siebie i rozwoju,
ale jednocześnie też samozagłady.
Jak zauważa Władysław Cichoń25, problematyka człowieka jako osoby realizującej wartości, wiąże się bezpośrednio z szeroko rozumianym wychowaniem, przy czym osobowy rozwój człowieka wymaga zarówno świadomej działalności wychowawczej, w tym instytucjonalnej, jak i autokreacji i autoidentyfikacji. Cichoń postuluje twórcze i integralne kształtowanie wychowanka oparte na uwzględnieniu jego złożonej istoty. Podobnie Janusz Homplewicz26 zauważa, że personalizm stwarza znakomitą perspektywę dla wychowania. Wiąże się z tym nakaz szacunku dla dziecka oraz rozumienie wychowania jako krystalizowania się osobowości. Wychowawca stoi bowiem przed faktem osobowości wychowanka, a nie przed zadaniem tworzenia jej. Homplewicz podkreśla osobowy kontakt, otwartą postawę, uznanie autonomii podopiecznego za główne cechy wychowania personalistycznego.
Za prekursora uprawiania nowożytnej filozofii człowieka na gruncie pedagogiki uważa się27 Jacquesa Maritaina (1882-1973) . członka Papieskiej Akademii św. Tomasza. Jego filozofię określa się mianem katolickiego personalizmu integralnego. Swe idee odkrył, podobnie jak Wojtyła, u św. Tomasza Z Akwinu.
Dla Maritaina osoba to indywidualna substancja natury intelektualnej i rządząca swoimi czynami. Z godnością osoby wiążą się jej prawa, zarówno ludzkie, jak i obywatelskie i społeczno ekonomiczne. Maritain używa także terminu "humanizm wcielenia", mając na myśli dążenie do uczynienia człowieka bardziej ludzkim. Ma być to jednak humanizm teocentryczny, gdyż zdaniem Maritaina Bóg jest centrum człowieka. Zastosowaniem personalizmu w wychowaniu ma być prowadzenie człowieka w jego dynamicznym rozwoju, które kształtuje go jako osobę. Celem wychowania ma być zdobywanie duchowej i wewnętrznej wolności oraz osiąganie wolności zewnętrznej w życiu społecznym przez podporządkowanie się dobru wspólnemu, co z kolei umożliwia rozwój osoby. Według Maritaina28 "zadaniem wychowania nie jest oczywiście kształtowanie owej abstrakcji platońskiej, jaką jest człowiek sam w sobie, lecz kształtowanie określonego dziecka, należącego do danego narodu, do danego środowiska społecznego, do danego mementu historycznego"29 , a także"zadanie wychowania polega (...) na pomocy w dynamicznym rozwoju, przez który człowiek kształtuje się, by być człowiekiem, inaczej mówiąc, na przygotowaniu dziecka czy dorastającego do uczenia się przez całe życie"30 .
Dialogiczność istnienia osobowego. Pojedynczość i niepowtarzalność osoby nadaje jej aspekt „materialności", także „formalności", zapobiegając substancjalizacji „ja". Personalizm porusza się zdecydowanie na poziomie realizmu, na którym fakty duchowe nie tylko nie wykluczają, lecz zakładają rzeczywistość osobową na wszystkich poziomach, od cielesnego i materialnego aż do zmysłowego, od biologicznego aż do psychologicznego. Uznaje on także rzeczywistość środowiska, w którym dokonuje się osobowa egzystencja i które również ma swoje znaczenie dla rozwoju osoby.
Taki realizm nie pozwala mówić o osobie jako o jakiejś monadzie absolutnie w sobie zamkniętej i samowystarczalnej: i to nie tylko dlatego, że jest widziana jako realistyczna relacja każdego z innymi z jego rodzaju, lecz również dlatego, że w konkretności historii (a więc w ciągłości czasowej) ukazuje się jedność--jedyność osoby. Manifestuje się ona zwłaszcza w dialogu, w pytaniu i odpowiedzi. Osoba, która mówi „ja", zwraca się do „ty", które swoją drogą jest ,ja" dla drugiego „ty". Precyzuje w związku z tym Guardini: „drugi staje się «ty» dla mnie jedynie, jeśli ustaje czysta relacja typu podmiot-przedmiot". Jest to podstawowy punkt, niezbędny dla zrozumienia personalizmu.
Dlatego też w ujęciach pedagogiki personalistycznej można jedynie w sensie metaforycznym mówić o wychowaniu przez środowisko lub za pośrednictwem środowiska (otoczenia), które tylko wychowuje, jeżeli „przechodzi przez osobę". Decydującą innowacją personalizmu jest uczasowienie i złączenie z kontekstem sytuacyjnym wszelkich struktur, a więc także człowieka.
Gogacz31 wymienia pedagogikę jako jedną z głównych nauk o człowieku. Dla niego wychowanie jest przede wszystkim "zespołem nieustannie podejmowanych czynności, które utrwalają więź człowieka z prawdą i dobrem"32. Definicja to akcentuje relacyjność wychowania oraz eksponuje jego główne cele, jakim jest pojmowana w świetle intelektu prawda oraz związane z wolą dobro. Umiejętność sprawnego posługiwania się prawdą i dobrą Gogacz nazywa mądrością oraz dodaje w tym kontekście, że człowiek jest podmiotem wszelkich podejmowanych czynności, a jego wolność polega na wierności prawdzie i dobru. Gogacz33, domagając się pedagogiki opartej na realistycznej teorii człowieka - filozofii osoby, eksponuje właśnie osobę jako główne zadanie pedagogiki.
Podobnie Józef Majka34 akcentuje osobę jako podmiot wychowania, zwracając przy tym szczególną uwagę na integralność wychowania, czyli doskonalenie każdego człowieka we wszystkich dziedzinach jego życia i działalności oraz dynamizm wychowania, czyli doskonalenie i rozwój wszystkich aspektów wychowania. Zdaniem Majki wychowawcy nie kształtują osób ludzkich, ale - chociaż ich rola jest niezbędna i polega na udostępnianiu i przekazywaniu wartości - sprawują funkcje pomocnicze. Ich głównym zadaniem jest stwarzanie warunków do samodzielnego rozwoju osoby przez uczestnictwo, a wychowanie jest funkcją społeczną, czyli służy społeczeństwu. Podobnie jak Gogacz, także Majka wymienia osobę w kontekście dobra jako główny cel wychowania - wychowanie zmierza do stawania się osoby coraz bardziej osobową i ludzką. Wolność pojmowana jest tutaj jako zdolność wyboru dobra i jego realizacji.
Tadeusz Gadacz35, w podobnym do Gogacza duchu integralności wychowania, protestuje przeciwko oddzielaniu przekazywania wiedzy od wychowania. Takie postulaty są efektem kryzysu szkoły, który jest w istocie kryzysem osobowym. Personalizm w wychowaniu oznacza odrzucenie zarówno skrajnego kolektywizmu, w którym nie ma miejsca dla jednostki, jak i indywidualizmu, który wykorzenia osobę z więzi społecznych. Dla Gadacza wychowanie jest zawsze wychowaniem do bycia osobą. To bycie osobą jest spełnianiem powołania człowieka w kierunku dobra, prawdy i piękna, od wartości materialnych, przez duchowe, ku wartości absolutnej, czyli miłości Bożej. Zdaniem Gadacza "dzięki uczestnictwu w wartościach i ich urzeczywistnianiu, osoba pozostaje w osobowej relacji do świata, społeczeństwa, wolności i dóbr materialnych. Ten świat wartości odsłania się w sposób żywy poprzez spotkanie osób"36 .
Zdaniem Nowaka37 nie ulega wątpliwości, że proces wychowania młodych pokoleń w pierwszej kolejności wyznaczony jest przez samą naturę. Ponieważ jednak człowiek jest kimś wyjątkowym - osobą, proces ten nie może ograniczać się wyłącznie do rozwoju naturalnego. Zdaniem Nowaka z pomocą przychodzi tutaj pedagogika, która opisuje proces wychowania rozgrywający się w napięciu pomiędzy naturą, kulturą i transcendencją. W personalizmie bowiem człowiek jest istotą nadnaturalną i nadkulturalną, czyli transcendującą naturę i kulturę. W wyniku tego procesu następuje personalizacja, a więc przyswajania cech osobowych przez nabywanie cech i sprawności, które zmierzają do stanowienia obrazu kultury w każdym człowieku. Najwyższym zadaniem tego procesu jest w personalizmie uzdalnianie podmiotu do przejęcia kierownictwa nad własnym rozwojem. W tym aspekcie mówi się o maieutyce osoby, czyli wzbudzaniu osoby w wychowanku.

Autorzy leksykonu "Pedagogika"38 podkreślają, iż personalizm postuluje źródłowe ujęcie pedagogiki, która powinna kształtować swoją tożsamość wychodząc ze zrozumienia bytu jako takiego - zanim więc człowiekowi zostaną przypisane jakieś cechy, nazwy, bądź właściwości należy pamiętać, że jest on osobą. W sposób szczególny akcentuje się tutaj ujmowanie wychowania jako odbywające się w konkretnej rzeczywistości spotkania osób (na przykład: mistrza i nauczyciela), którym przysługuje ta sama godność etyczna.
Przypisy:
1. Por.: E.Mounier, Co to jest personalizm, Znak, Warszawa 1960.
2. Tamże, str. 250.
3. Tamże, str. 225.
4. Lacey A.R., Słownik filozoficzny, Zysk i S-ka, Poznań 1999.
5. Tamże, str. 208.
6. Kobierzycki T., Filozofia osobowości..., str. 245.
7. Bartnik C., Personalizm, Lublin 2000, str. 84.
8. Por.: Bartnik C., Personalizm, Lublin 2000
9. Tamże, str. 193.
10. Por.: Gogacz M., Wokół problemu osoby, Pax, Warszawa 1974.
11. Spaemann R., Osoby. O różnicy między czymś a kimś, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001.
12. Tamże, str. 4.
13. Tamże.
14. Por.: Nowak M., Pedagogika personalistyczna, [w:] Kwieciński Z., Śliwerski B. [red.], Pedagogika. Podręcznik akademicki...
15. Por.: Granat W., Elementy personalistyczne w egzystencjalizmie, .Znak. 1961/5 (83).
16. Por.: Gogacz M., Elementarz metafizyki, ATK, Warszawa 1987.
17. Por.: Mascall E.L., Chrześcijańska koncepcja człowieka, Pax, Warszawa 1962.
18. Gogacz M., Wokół problemu osoby..., str. 15.
19. Por.: Tarnowski J., Problem chrześcijańskiej pedagogiki egzystencjalnej, Warszawa 1982.
20. Por.: Ratzinger J., Zagrożenia życia ludzkiego, .Communio. 1993/3 (75).
21. Por.: Tischner J., Z problematyki wychowania chrześcijańskiego, .Znak. 1966/11 (149).
22. Por.: Spaemann R., Osoby.
23. Tamże, str. 302.
24. Tamże, str. 305.
25. Por.: Cichoń W., Wartości, człowiek, wychowanie...
26. Por.: Homplewicz J., Etyka pedagogiczna, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 1996.
27. Por.: Tarnowski J., Problem chrześcijańskiej pedagogiki egzystencjalnej, Warszawa 1982, ss. 67-72.
28. Maritain J., Od filozofii człowieka do filozofii wychowania, [w:] Adamski F., Człowiek, wychowanie, kultura. Wybór tekstów, WAM, Kraków 1993.
29. Tamże, str. 61.
30. Tamże.
31. Por.: Gogacz M., Wprowadzenie do etyki chronienia osób, B.R.J. NAVO, Warszawa 1995.
32. Tamże, str. 28.
33. Por.: Gogacz M., Osoba zadaniem pedagogiki. Wykłady bydgoskie, B.R.J. NAVO, Warszawa 1997.
34. Por.: Majka J., Wychowanie personalistyczne - wychowaniem integralnym, [w:] Adamski F., Człowiek, wychowanie, kultura...
35. Por.: Gadacz T., Wychowanie jako spotkanie osób, [w:] Adamski F., Człowiek, wychowanie, kultura...
36. Tamże, str. 111.
37. Por.: Nowak M., Pedagogika personalistyczna, [w:] Kwieciński Z., Śliwerski B., Pedagogika. Podręcznik akademicki...
38. Por.: Milerski B., Śliwerski B. [red], Pedagogika... str. 155.