Okupacja niemiecka i radziecka (+ pojęcia)

OKUPACJA NIEMIECKA - system administracji III Rzeszy na terytorium RP, zajętym IX 1939 w wyniku agresji oraz po podziale państwa pol. dokonanym przez Niemcy i ZSRR (układ o przyjaźni i granicy zawarty 28 IX 1939, korygujący ustalenia paktu Ribbentrop–Mołotow z 23 VIII 1939).

Niemcy, łamiąc prawo międzynar., traktowali okupowane tereny jako trwałą zdobycz wojenną; początkowo władzę na tych terenach sprawował nacz. dow. wojsk lądowych Wehrmachtu, następnie podzielono je i podporządkowano administracji cywilnej.

Część terytorium RP została wcielona do III Rzeszy (m.in. Górny Śląsk z Zagłębiem Dąbrowskim i Zaolziem, Wielkopolska, Pomorze, część Kujaw i Mazowsza);
z pozostałej części X 1939 utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG) (H. Frank), podzielone na 4 dystrykty: warsz., krak., lubel. i radomski.
Po rozpoczęciu VI 1941 wojny z ZSRR Niemcy okupowali całe terytorium Polski; z obszaru dotychczasowej okupacji sowieckiej włączono: Białostocczyznę do Niemiec, wsch. Małopolskę do GG i utworzono dystrykt galicyjski, pozostałe tereny weszły w skład komisariatów Ukraina i Wschód.

Władze okupacyjne dążyły do:
- pozbawienia ludności ziem, zaprowadzenia nowego ładu społ.; zlikwidowano pol. administrację, partie polit., większość organizacji społ. i instytucji kult. - oświatowych.
- realizowały politykę całkowitej germanizacji tych terenów; część ludności zmuszono do podpisania niem. listy nar. (Volkdeutsche), część deportowano do GG lub wywieziono do pracy przymusowej w głębi Rzeszy, jej miejsce zajęli koloniści niemieccy.
- zamierzali przekształcić w kolonię dostarczającą niewolniczej, niskokwalifikowanej pol. siły roboczej, część ludności zgermanizować, w tym dzieci.
- rozbudowano aparat policyjno - wojsk., który obejmował: policję bezpieczeństwa, policję porządkową, straż graniczną oraz formacje policji pomocniczych: drogowej, kol., leśnej, fabrycznej, wodnej, pocztowej; ponadto w akcjach pacyfikacyjnych i przeciwpartyzanckich uczestniczyły regularne oddziały SS i Wehrmachtu; pozostawiono pol. policję i zarządy miast; - prowadzono intensywną propagandę, gł. przez prasę (zw. „gadzinową”) i filmy. Władze okupacyjne wprowadziły terror oparty na zasadzie zbiorowej odpowiedzialności;
- uderzały gł. w inteligencję i inne grupy społ. stanowiące podstawową siłę dążeń niepodl., m.in. XI 1939 aresztowały 183 profesorów uczelni krak., 1940 zorganizowały akcję AB; później przeprowadzały masowe egzekucje (m.in. Palmiry) oraz wywózkę do obozów hitlerowskich; na ziemiach wsch. podsycały konflikty nar., gł. pol. - ukraińskie. Żydów zamknięto w gettach, a 1942–44 prowadzono ich eksterminację w obozach natychmiastowej zagłady (Chełmno, Auschwitz, Sobibór, Treblinka).

W 1941–42 Niemcy przygotowali perspektywiczny plan całkowitej germanizacji ziem pol., zagłady i wysiedlenia większości dotychczasowych mieszkańców na Syberię (Generalny Plan Wschodni); 1942–43 usuwali Polaków i osiedlali Niemców na Zamojszczyźnie. Na okupowanych terenach Niemcy przejęli własność państwa pol. i instytucji publ., skonfiskowali lub objęli zarządem komisarycznym wielką własność prywatną (od 1941 również własność skonfiskowaną przez władze sowieckie), dokonali wymiany waluty; zorganizowali rabunkową gospodarkę w przemyśle i rolnictwie (grabież maszyn i surowców, kontyngenty płodów rolnych).

Od 1941 potrzeba zaopatrzenia wojsk na froncie wsch. i naloty lotnictwa alianckiego na Niemcy wymusiły rozwój wyłącznie produkcji zbrojeniowej. Mieszkańcy ziem pol. byli zmuszani do pracy niewolniczej w gospodarce wojennej Niemiec; łącznie z całej Polski 1939–45 wywieziono do Rzeszy prawie 3 mln osób (m.in. schwytanych podczas tzw. łapanek); wprowadzono przymus pracy przy utrzymywaniu niskiego poziomu płac i ograniczeń zaopatrzenia w żywność (reglamentacja), m.in. 1941 średni przydział dzienny dla Niemców wynosił ponad 2300 kalorii, dla Polaków — ok. 700, dla Żydów — 400; skutki reglamentacji łagodził czarny rynek i działalność Rady Głównej Opiekuńczej. Niemcy zniszczyli lub zrabowali wiele dóbr i obiektów kulturalnych. Terrorowi i polityce władz okupacyjnych przeciwstawiała się duża część społeczeństwa, stosując bierny opór i tworząc organizacje konspiracyjne podejmujące różne formy walki zbrojnej.

OKUPACJA SOWIECKA - Władze ZSRR, łamiąc prawo międzynar., traktowały okupowane tereny jako trwałą zdobycz wojenną. Polskie lokalne władze adm. zostały rozwiązane; władze sowieckie 22 X zorganizowały ściśle kontrolowane przez organy bezpieczeństwa wybory do zgromadzeń lud. Białorusi Zach. i Ukrainy Zach.; 1–2 XI Rada Najwyższa ZSRR formalnie wcieliła okupowany obszar Polski do ZSRR: do Ukr. SSR, Białorus. SSR, Litwy; 29 XI obywatelom pol. przymusowo nadano obywatelstwo sowieckie; II–V 1940 odbył się spis ludności i wydanie dowodów osobistych (tzw. paszportyzacja).

Władze okupacyjne dążyły do pozbawienia ludności woli oporu i zaprowadzenia nowego ładu społ.; dysponując rozbudowanym aparatem policyjnym (NKWD) stosowały terror wobec wszystkich narodów (Polaków, Żydów, Białorusinów, Ukraińców i Litwinów) i warstw społecznych. Do VI 1940 represjom w większym stopniu poddawano Polaków; zamordowano m.in. jeńców z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku (Katyń), skazano na łagry: działaczy polit., oficerów WP, funkcjonariuszy policji, urzędników, właścicieli znaczniejszego majątku, leśników, osadników wojsk., intelektualistów, uciekinierów wojennych, osoby oskarżone o uchylanie się od płacenia podatków lub oddawania kontyngentów; rodziny aresztowanych i inne osoby były deportowane w głąb ZSRR (podczas 4 wielkich akcji — II, IV, VI 1940 i VI 1941 wywieziono ponad 350 tys. osób). Rozwiązano wszystkie partie polit. i organizacje społ.; działalność prowadziła wyłącznie partia komunist. — WKP(b) i organizacje jej podporządkowane. Władze okupacyjne przejęły własność państwa pol., prywatną własność w przemyśle, handlu i rolnictwie; przeprowadziły parcelację własności ziemskiej (od 1940 kolektywizację gospodarstw chłopskich); XII 1939 dokonały wymiany waluty. Wszystkimi środkami zwalczały Kościoły i związki wyznaniowe. W szkołach, na uczelniach, w instytucjach kult. i prasie prowadzono indoktrynację ideologiczną. Współpracę z władzami okupacyjnymi podjęli działacze komunist. i część inteligencji.

Po wybuchu wojny niem. - sowieckiej VI 1941 zamordowano wielu więźniów zarówno w więzieniach jak podczas ewakuacji na Wschód; obszar dotychczasowej okupacji sowieckiej przeszedł pod okupację niemiecką.

DEPORTACJA - zesłanie, przymusowe, połączone z ogranicz. wolności przesiedlenie osób do innego reg. kraju lub usunięcie ich poza granice państwa, głównie ze wzg. polit., na podstawie decyzji władz admin.

KOLABORACJA, termin przyjęty w czasie II wś. na określenie współpracy obywatela kraju okupowanego z władzami okupacyjnymi na szkodę tego kraju lub jego obywateli, w PL i in. krajach okupowanych w czasie II wojny św. kolaboracja została uznana za przestępstwo.

VOLKSDEUTSCHE - obywatele państw okupowanych przez Niemcy 1939–45, szczególnie obszarów włączonych do III Rzeszy, wpisani na niem. listę nar. (Deutsche Volksliste) na podstawie kryteriów rasowych i nar..

HOLOKAUST - określenie stosowane do prześladowań i zagłady milionów Żydów przez władze III Rzeszy oraz jej sojuszników w okresie II wś.

EKSTERMINACJA - ludobójstwo, zbrodnia przeciwko ludzkości zmierzająca do wytępienia określonych grup ludności z powodu ich rasy, narodow., rel., przekonań, statusu społ., stanu zdrowia przez zabijanie, kaleczenie lub uniemożliwienie rozrodczości; również niszczenie dorobku kult. tych grup.

GETTO - odizolowane miejsce wybrane dla zamieszkania, wydzielony obszar miasta, w którym przymusowo osiedlano Żydów.

KONSPIRACJA - tajna działalność skierowana przeciwko istniejącej władzy lub okupantom, prowadzona przez podziemne organizacje polityczne i zbrojne.

RUCH OPORU - walka społeczeństw państw totalit. lub krajów okupowanych skierowana przeciwko władzom państw., administracji okupacyjnej lub rządom kolaboracyjnym podczas II wojny świat.

SABOTAŻ - dezorg. pracy przez jej umyślne niewykonywanie lub wykonywanie wadliwe, a także przez uszkadzanie i niszczenie zakładów oraz urządzeń o ważnym dla państwa znaczeniu gospodarczym.

DYWERSJA - działanie na terytorium nieprzyjaciela dążące do dezorganizacji systemu dowodzenia w celu uniemożliwienia jego zamiarów, sabotaż.

UKR. POWSTAŃCZA ARMIA - formacja militarno - polit. działająca 1943–53, powstała w wyniku zjednoczenia ukr. oddziałów partyzanckich.