Żydzi w Europie

Historia Żydów, chodź etnicznie należących do kultury bliskiego wschodu, znacznie bardziej powiązana jest z dziejami Europy. Mimo znacznego wkładu w dzieje Starego Kontynentu, nigdy do końca się nie zasymilowali ani nie zostali zaakceptowani. Nie zmienia to faktu, że bez ich udziału dzieje Europy nie potoczyłyby się tak samo.
Poszukiwanie Ojczyzny…
Około II w n.e., po dwóch kolejnych powstaniach żydowskich. Rzymianie zdziesiątkowali ludność Żydowską i zlikwidowali niepodległe królestwo. Od tej pory do czasów państwa Izrael przeważająca większość Narodu Wybranego żyła poza Palestyną.
Pomimo rozproszenia i częstej wrogości Żydzi zachowali swoją kulturę przez blisko dwa tysiące lat. Elementem łączącym Żydów rozsianych po całym świecie była religia –judaizm, którego przykazania obejmowały nie tylko kwestie wiary, lecz szczegółowo regulowały wszystkie aspekty życia codziennego. Stanowił podstawę świadomości narodowej i wyznacznik żydowskości - w przypadku Żydów wyznanie ściśle pokryło się z narodowością.
Diaspora żydowska rozproszyła się po całym znanym wówczas świecie. Kolonie żydowskie powstały w całej Europie, w nieprzyjaznym Rzymianom Imperium Perskim, na Kaukazie, w zachodnich Chinach, w Etiopii, w Arabii, w Afryce. Nauki Mahometa wykazują wpływ teologii żydowskiej.
Już od średniowiecza najliczniejsza była diaspora europejska. Pierwszym wielkim ośrodkiem osadnictwa żydowskiego była Andaluzja- muzułmańska Hiszpania, gdzie warunki dla Żydów były tak korzystne, że często sprawowali najważniejsze funkcje państwowe. Jednak pod koniec od XIII wieku nastąpiła zmiana. Rozpoczęła się potężna fala prześladowań kierowana głównie rękami kościoła katolickiego, który czynił wszystko w celu odcięcia ich od reszty ludności i napiętnowania. Byli między innymi zmuszani nosić odrębną odzież i mieszkać w osobnych dzielnicach. Chrześcijanie mieli zakaz wszelkiej wspólnoty z Żydami. Nawet kara śmierci dla Żydów była wykonywana inaczej! Do XVI wiek
u wieszano ich głową w dół między dwoma psami. Wolno było konfiskować ich majątki, jak to „uzasadnił” św. Tomasz z Akwinu: „Również w tym, że trzymamy pieczę nad majątkiem Żydów,
Kościół nie popełnia bezprawia, jako że Żydzi są jego niewolnikami”.
(św. Tomasz z Akwinu, 1225–1274)
W roku 1390 mieszkańcy Sewilli, podburzeni kazaniem głośnego Hernanda Martineza, rzucili się na dzielnice żydowskie, mordując 4000 Żydów. W Walencji, Kordobie, Burgos, Toledo, Barcelonie św. Wincenty podburzał tłumy do mordowania Żydów.
Żydzi skazani na wygnanie sprzedawali chrześcijanom winnice za osła; domy i posiadłości za muła. Początkowo, w zamian za wdzięczność wyrażoną w monetach, otrzymali schronienie w Portugali. Jednak i tutaj niedługo cieszyli się swobodą i poczuciem bezpieczeństwa. Chrześcijanie zaczęli zabierać im dzieci, aby je wychować na chrześcijan. Zjawisko dzieciobójstwa przybrało ogromne rozmiary: matki wrzucały swoje dzieci do studzien, aby tylko nie dostały się w ręce chrześcijan. Kobiety i dzieci żydowskie miały szczęście, gdy wzięto je do niewoli i chrzczono przemocą. Bywało, że mordowano nawet nawróconych Żydów. Ostatecznie diaspora andaluzyjska uległa rozproszeniu po reszcie Europy i po Bliskim Wschodzie w latach 1492-1497. Wtedy największym ośrodkiem osadnictwa żydowskiego stały się kraje niemieckie.
Naród wybrany zdecydował się na ten kraj mimo mających tu wcześniej miejsce pogromów. W czasie Pierwszej Wyprawy Krzyżowej, w Trewirze, Wormacji, Moguncji, Kolonii i Ratyzbonie Żydzi musieli wybierać pomiędzy chrztem a śmiercią. Liczba ofiar miała wynosić około 12.000 straconych za trwanie przy wierze ojców. Podobnie było w okresie drugiej wyprawy krzyżowej.
Nie było im dane na stałe zasiedlić tych terenów. Do kolejnej emigracji, naród Abrahama został zmuszony w wyniku kontrreformacji i związanych z nią prześladowań. Żydzi stali się obiektem ataków zarówno, chrześcijan, luteran, jak i kalwinów. Paweł IV upowszechnił (1555) system gett w miastach papieskich, uznając judaizm za śmiertelne zagrożenie chrześcijaństwa. Uciekając przed stosami, większość Żydów trafiła do jedynego europejskiego kraju, który w tym okresie ustawowo gwarantował tolerancje religijną, do Rzeczpospolitej Polski. Kolejne wielkie migracje spowoduje dopiero dojście do władzy Hitlera i wybuch II Wojny Światowej.
Pomiędzy Europejczykami…
W krajach feudalnej Europy chrześcijańskiej Żydzi stanowili odrębną grupę ludności, w istocie odrębny stan- rządzili się własnymi prawami, mieli własne sądy, władze samorządowe, zwykle cieszyli się ochroną panującego, ponieważ jako "słudzy Skarbu" (servici camerae) zapewniali mu dopływ gotówki z podatków. Skupiali się w miastach, gdzie osiedlali się w gettach- odrębnych dzielnicach, nieraz z własnymi murami i władzami.
W diasporze częste były akty wrogości wobec Żydów, szczególnie w okresach klęsk żywiołowych, za które ich winiono. Przybierały one zwykle formę pogromów -ruchawek tłumu, mordującego Żydów i rabującego dzielnice żydowskie. Ponadto oskarżano Żydów o mordy rytualne i profanacje.
Zdecydowana poprawa ich położenia nastąpiła w XVIII w., co wiązało się m.in. z przekształceniami gospodarczymi o charakterze kapitalistycznym i oddziaływaniem idei oświecenia. Życie żydowskie koncentrowało się nadal w gettach, zwłaszcza we wschodniej Europie. Jednocześnie kolejne państwa zaczęły znosić ograniczenia (m.in. 1786 Szwecja).
Wśród Żydów europejskich powstały dwie przeciwstawne koncepcje: dążenie do asymilacji w miejscu zamieszkania oraz odrodzenia więzi narodowych i utworzenia własnego państwa (syjonizm).Jako przykład syjonizmu warto przedstawić propozycję, jaka została złożona Józefowi Piłsudskiemu przez przedstawiciela polskiej diaspory. Ceną za poparcie na arenie międzynarodowej polskich dążeń niepodległościowych miało być utworzenie Judeo – Polonii. Pomysł ten został odrzucony. Inni Żydzi, jak np. Róża Luksemburg, przyłączali się do ruchów komunistycznych propagujących ideę rewolucji ogólnoeuropejskiej i likwidacji granic. W ten sposób wyznawcy Jahwe nie byliby już pozbawieni swojej ziemi, a staliby się po prostu jednym z wielu narodów zamieszkujących Europę.
Część społeczeństwa żydowskiego (zachodnia i środkowa Europa), inicjując ruch asymilacyjny, zdecydowała się uczestniczyć w życiu kulturalnym krajów osiedlenia (haskala). Rewolucja francuska 1789, a następnie kodyfikacje napoleońskie, przyczyniły się do upowszechnienia idei równouprawnienia Żydów, którzy w XIX w. w środkowej i zachodniej Europie otrzymali pełnię praw obywatelskich (Francja 1791, Belgia 1830, Włochy 1870, Niemcy 1871, Szwajcaria 1874).
Wyemancypowani Żydzi stanowili jednak niewielki odsetek ich społeczności. W XIX w. w Europie żyło ok. 7 mionów Żydów. Większość, mieszkająca w Rosji ( głównie na dawnych ziemiach polskich wcielonych do Rosji po rozbiorach), mogła zamieszkiwać jedynie w tzw. strefach osiedlenia. Podlegała nadal dyskryminacji prawnej i prześladowaniom (pogromy). Przyczyniło się to do przyczyniło się emigracji (od 1881). Żydzi wyjeżdżali głównie do Stanów Zjednoczonych (społeczność żydowska wzrosła tam z 250 tysięcy w 1879 do ponad 3 milionów w okresie I wojny światowej), a także do Palestyny.
W zachodniej Europie emancypacja znacznej części ludności żydowskiej szła w parze z konwersją religijną i asymilacją narodowo- kulturową. We wschodniej i środkowej Europie dominowali głównie zwolennicy judaizmu, spierający się m.in. o kwestię wyboru języka (jidysz, hebr. czy język kraju osiedlenia), w jakim rozwijająca się bujnie w XIX wieku kultura żydowska miała wyrażać swe istnienie. W sferze politycznej dążenie Żydów do uzyskania statusu odrębnego narodu wyraziło się w powstaniu ruchu syjonistycznego; aktywizacji i ich nasilającej się obecności w życiu politycznym oraz we wszystkich dziedzinach kultury, sztuki i nauki. Nurtowi towarzyszył jednocześnie rozwój antysemityzmu.

I wojna światowa dotkliwie zakłóciła Żydom egzystencję: setki tysięcy przesiedliły władze rosyjskie, a w latach 1917–20 stali się obiektem krwawych prześladowań na ogarniętych działaniami wojennymi ziemiach Ukrainy, Polski i Białorusi (na Ukrainie 1917 zamordowano ok. 70 tys. Żydów). Po zwycięstwie rewolucji październikowej Żydzi rosyjscy uzyskali równouprawnienie, a 1934 władze sowieckie ustanowiły w południowo -zachodniej części Kraju Chabarowskiego Żydowski Obwód Autonomiczny. Otrzymane prawa nie dotyczyły jednak praktykowania religii oraz swobody wyrażania aspiracji narodowych.

Żydzi uchodzili za zwolenników komunizmu. Argumentem na rzecz tej opinii był udział działaczy pochodzenia żydowskiego wśród przywódców rewolucji rosyjskiej, a następnie w aparacie władzy ZSRR, choć jednocześnie system stalinowski niejednokrotnie zajmował postawę antysemicką. Judaistą był min Lew Trocki. Pod wrażeniem rozwoju nastrojów nacjonalistycznych we wschodniej i środkowej Europie reprezentacja żydowska na konferencji pokojowej w Paryżu (1919) przeforsowała projekt międzynarodowej ochrony praw mniejszości narodowej (tzw. Mały Traktat Wersalski), co jednak nie zapobiegło aktom dyskryminacji i pogromom Żydów.

Zagłada…
Od 1933 roku głównym źródłem rasistowskiego antysemityzmu stała się III Rzesza, w której Żydzi, w większości zasymilowani, stanowili ok. 0,6% ludności kraju (w tym okresie ogólna liczba Żydów wynosiła ok. 18 milionów). Za przykładem Niemiec ustawy antyżydowskie wprowadzono również m.in. w Rumunii (1937), we Włoszech (1938), na Węgrzech (1938), a także w Austrii po Anschlussie (1938) oraz w Protektoracie Czech i Moraw (1939), Słowacji (1940) i innych państwach. Pogarszanie się sytuacji Żydów w Europie umocniło determinację ruchu syjonistycznego, który 1917 uzyskał od Wielkiej Brytanii obietnicę utworzenia w Palestynie „żydowskiej siedziby narodowej” (tzw. deklaracja Balfoura.
Prześladowania Żydów w Niemczech, zapowiadane przez Hitlera w Mein Kampf (1925, 1926), rozpoczęły się zaraz po objęciu przez niego władzy: rozbudzano antysemityzm, organizowano pogromy i bojkot żydowskich przedsiębiorstw; usunięto Żydów z urzędów państwowych (1933), odebrano im prawa obywatelskie (norymberskie ustawy 1935), konfiskowano mienie, narzucano dodatkowe świadczenia pieniężne, zabraniano wykonywania większości zawodów i wstępu na wyższe uczelnie. Starano się wymusić na nich emigrację, jednakże pozbawieni środków do życia nie mieli, dokąd się udać. Na poświęconej tej sprawie konferencji w vian-les-Bains (VII 1938) 31 państw Europy, Ameryki i Australia zamknęło przed Żydami granice. Jedynie Stany Zjednoczone ustaliły minimalne roczne limity imigrantów. Mimo trudności, spośród 540 tys. niemieckich Żydów (1933) do wybuchu wojny wyemigrowało ponad 200 tysięcy.

Gwałty lat 30. osiągnęły szczyt XI 1938 w czasie pogromu zwanego „kryształowa nocą”. Zniszczono wówczas 191 synagog i większość sklepów żydowskich w Niemczech i Austrii. Około 30 tysięcy osób osadzono w obozach koncentracyjnych. 28 XI Niemcy deportowali do wschodniego pasa granicznego około 17 tysięcy żydowskich rodzin przybyłych z Polski. Około 6 tysięcy spośród nich władze polskie internowały w pogranicznym Zbąszyniu. W I 1939 Hitler oświadczył w Reichstagu, że ewentualna wojna światowa spowoduje zniknięcie rasy żydowskiej z Europy.

W latach 30. wzrosły nastroje antysemickie również w środkowej i wschodniej Europie, także w Polsce. W 1938 we Włoszech, na Węgrzech i w Rumunii prawa obywatelskie Żydów zostały drastycznie ograniczone. W czasie inwazji Niemiec na Polskę rozpoczęły się na okupowanym terenie prześladowania Żydów: masowe wysiedlenia i egzekucje (do końca 1939 zginęło 7 tysięcy Żydów), palenie synagog, bezczeszczenie przedmiotów kultu itp. Ziemie polskie stały się terenem najostrzejszych w Europie i najwcześniej wprowadzanych zarządzeń antyżydowskich. Obciążano Żydów kontrybucjami, ograniczano ich swobodę poruszania się, odebrano im wszelką własność i usunięto ze wszystkich przedsiębiorstw. Od jesieni 1939 byli zmuszani do noszenia oznak z gwiazdą Dawida — w III Rzeszy oznaki te obowiązywały dopiero od jesieni 1941, w okupowanej zachodniej Europie — od wiosny 1942. Wprowadzane tam również przez Niemców 1941/42 (we Francji przez rząd Vichy jesienią 1940) ograniczenia swobód obywatelskich i działalności gospodarczej były mniej dotkliwe.

Od XI 1939 w polskich miastach zaczęto tworzyć Judenraty (żydowskie rady starszych), będące teoretycznie samorządami, faktycznie zaś instytucjami mającymi egzekwować niemieckie zarządzenia. Także od jesieni 1939 zakładano getta. Początkowo powstawały tylko na ziemiach polskich (ok. 400), a od 1941 także na Łotwie, Litwie, Białorusi i Ukrainie oraz jedno na ziemiach czeskich (w Tereznie). Mniejsze getta stopniowo włączano do większych. Na skutek tragicznych warunków — ciasnoty, głodu, zimna, nieleczonych chorób i epidemii — śmiertelność w wielu z nich rosła niebywale. Próby opuszczania gett Niemcy karali śmiercią.

W celu „rozwiązania kwestii” Żydów niemieckich i austriackich, w latach 1939–1941 Niemcy planowali założenie rezerwatu, kolejno: na Lubelszczyźnie, na Madagaskarze, na Syberii. Projekty te wkrótce zostały zaniechane. Od jesieni 1941 część Żydów niemieckich i austriackich deportowano do gett Warszawy, Łodzi, Rygi, Kowna i Mińska. Na ziemiach polskich utworzono też ponad 400 obozów pracy przymusowej dla Żydów (w niektórych zginęło ponad 50% więźniów).

Na skutek podbojów 1940–41 Niemcy i ich satelici sprawowali władzę nad około 7,8 milionów Żydów, zamieszkujących kraje od Oceanu Atlantyckiego po Wołgę i od Norwegii po Grecję. Około 38% tej liczby stanowili Żydzi polscy (ok. 3 milionów).

Inwazja Niemiec na ZSRR (VI 1941) stała się kolejnym przełomem w dziejach Żydów europejskich, początkiem ostatecznej ich eksterminacji. Wehrmacht, a zwłaszcza Einsatzgruppen do końca 1941 wymordowały na zajmowanych terenach około 500 tysięcy Żydów (najwięcej w Wilnie i Kijowie — po 33 tysiące, oraz w Odessie — 25 tysięcy). Jednocześnie trwały prace nad „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej” (niem. Endlsung). W XII 1941 po raz pierwszy w obozie zagłady w Chełmnie zastosowano do zabijania Żydów gaz spalinowy. W I 1942 na zwołanej przez R. Heydricha konferencji w Wannsee ustalono zasady organizacji dalszych działań. Ich koordynacją w zachodniej Europie i na Węgrzech kierował A. Eichmann, w Generalnej Guberni — O. Globocnik (Reinhard Aktion). Niemcy zakładali ośrodki zagłady wyłącznie na terenie Polski, co zmniejszało obciążenie transportu. Eksterminację ułatwiała tu również największa w krajach okupowanych liczebność aparatu przemocy oraz całkowita likwidacja polskiej administracji. Odcięcie Polski od Zachodu ułatwiało utrzymanie tajemnicy. W lutym i maju 1942 roku uruchomiono ośrodki zagłady w Bełżcu i Sobiborze, w lipcu — w Treblince. W każdym z nich liczba ofiar dochodziła do 6–8 tysięcy dziennie. Wiosną 1942 uruchomiono ośrodek zagłady na terenie Brzezinki (Auschwitz), jesienią 1942 roku na terenie Majdanka. Do ośrodków zagłady przywożono w pierwszej kolejności Żydów polskich — z Łodzi, Lublina i Krakowa. Latem 1942 nastąpiła wielka akcja deportacyjna z getta z Warszawy — ponad 300 tysięcy Żydów wywieziono do Treblinki i natychmiast zgładzono. Deportacje odbywały się w sposób niesłychanie brutalny, połączony z biciem, rozdzielaniem rodzin, zabijaniem osób starych i chorych. W obozach koncentracyjnych, w latach 1942–44 ginęli też masowo Żydzi przywożeni z Niemiec, Austrii oraz wszystkich krajów okupowanych, zwłaszcza z Belgii, Francji, Holandii, Norwegii, Czech i Grecji. Łagodniejszy dotąd system okupacyjny nie ratował ich od akcji Endlsung. Wśród krajów sprzymierzonych i satelickich Włochy i Węgry przeciwstawiały się eksterminacji Żydów. Uległy dopiero po okupowaniu ich ziem przez wojska niemieckie (1943, 1944). Słowacja współpracowała w dziele zagłady. Eksterminacji Żydów przeciwstawiała się do końca Bułgaria, a w ostatnim okresie także Rumunia, aczkolwiek uprzednio oba te kraje akceptowały zagładę ludności żydowskiej na okupowanych przez nie terenach Jugosławii, Grecji i ZSRR. W ośrodkach zagłady zginęły około 4 miliony Żydów europejskich. Akcją objęci byli wszyscy Żydzi i osoby pochodzenia żydowskiego (liczono do trzech pokoleń wstecz). Podlegali jej dorośli, starcy i dzieci, ludzie wszystkich warstw społecznych, w tym również wybitni uczeni, pisarze i artyści. Z ich śmiercią kultura europejska, a zwłaszcza polska, poniosła ogromne straty.

Pomimo ciężkich warunków panujących w gettach, w wielu z nich istniał opór cywilny (organizowano opiekę społeczną i tajne nauczanie, wydawano pisma konspiracyjne). Podobne działania podejmowały również niektóre środowiska Żydów w zachodniej Europie. W obliczu eksterminacji ruch ten nieraz przekształcał się w opór zbrojny. W kilkunastu gettach doszło do samoobrony grup młodzieży żydowskiej. W Warszawie i Białymstoku osiągnęła ona rozmiary kilkusetosobowych powstań (1943). W Treblince i Sobiborze (1943) oraz w Auschwitz (1944) wybuchły bunty więźniów. W różnych krajach Żydzi włączali się do miejscowego ruchu oporu zbrojnego lub tworzyli własną partyzantkę.

Ukrywanie Żydów i udzielanie im pomocy było niebezpieczne i trudne, uzależnione w znacznym stopniu od integracji z miejscową ludnością, od nasilenia antysemityzmu — także od terroru, któremu ona podlegała. Polska była jedynym krajem w Europie, w którym osobom (i ich rodzinom) pomagającym Żydom groziła kara śmierci (za pomoc Żydom zginęło w Polsce, co najmniej 800 osób). Prześladowanych Żydów próbowały ratować osoby indywidualne i niektóre tajne organizacje (Rada Pomocy Żydom).
Ogółem hitlerowcy wymordowali około 6 milionów Żydów europejskich. proporcjonalnie najmniejsze straty ponieśli Żydzi w krajach sojuszniczych, kolaborujących lub poddanych łagodnemu reżimowi okupacyjnemu, zwłaszcza gdy stanowili niewielki odsetek ich ludności (m.in. w Bułgarii, Finlandii, Danii — zginęło poniżej 1%, we Włoszech ok. 17%, we Francji 22%, w Niemczech i Austrii poniżej 30% — głównie ze względu na liczną emigrację) Największe straty były na okupowanych terenach ZSRR (ok. 99%) i w Polsce (ok. 89%).
Pod wpływem tragedii Holocaustu ONZ uchwaliła rezolucję o podziale Palestyny, umożliwiając utworzenie 1948 państwa Izrael. Palestyna przekształciła się ponownie, po ponad dwóch tysiącach lat, w centrum polityczne i kulturalne życia żydowskiego, choć ponad 70% tej społeczności zamieszkuje nadal inne rejony świata. W 1993 na ogólną liczbę ponad 13 milionów Żydów w Ameryce znajdowało się ok. 6,5 miliona (w USA ok. 5,8 miliona), w samym Izraelu — 4,3 miliona; W 1989roku w ZSRR było 1,4 miliona Żydów.
Wpływ na dzieje Europy…
Mimo iż Żydzi nie posiadali w własnego kraju, odcisnęli znaczący wpływ na dzieje Starego Kontynentu. Warto zaprezentować kilku niezwykłych ludzi, bez których historia Europy nie potoczyłaby się tak samo…
Lew Dawidowicz Trocki, właściwie Lejba Bronstein. (Urodził się 26 października 1879- zmarł 21 sierpnia 1940). Był rosyjskim rewolucjonistą, jednym z twórców i przywódców Rosji Radzieckiej. Bliski współpracownik Włodzimierza Lenina, uczestnik rewolucji 1905-1907. Po jej upadku przebywał na emigracji do wybuchu Rewolucji Lutowej.
Podczas Rewolucji Październikowej został ludowym komisarzem spraw zagranicznych, negocjował brzeski traktat pokojowy (pokój brzeski).
Po śmierci Lenina (1924) i przegranej ze Stalinem od 1924 roku był kolejno usuwany ze stanowisk państwowych i partyjnych, a w 1927 roku ostatecznie usunięto z partii.
W 1929 roku został wyrzucony przez Stalina z ZSRR, a w 1932 pozbawiony obywatelstwa. Przebywał na emigracji w Turcji, Francji, Norwegii i w Meksyku. Z zagranicy toczył walkę ze Stalinem. W 1938 roku utworzył IV Międzynarodówkę. Krytykował dyktaturę Stalina jako zdradę ideałów rewolucji i wynaturzenie istoty państwa radzieckiego. W roku 1940 został zamordowany na rozkaz Stalina w Meksyku przez agenta NKWD.
Róża Luksemburg (pseudonimy Róża Kruszyńska, Maciej Rózga, Spartakus) urodziła się 5 marca 1871 w Zamościu - zmarła 15 stycznia 1919 w Berlinie. Była działaczką i ideologiem polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego



Róża Luksemburg była przedstawicielką lewego, rewolucyjnego skrzydła II Międzynarodówki, a zarazem ostrym krytykiem Lenina i partii bolszewickiej. Była gorącą obrończynią pluralizmu, wolności poglądów i prasy. Bolszewikom zarzucała brak poszanowania dla demokracji i elitarystyczną koncepcję roli partii w procesie rewolucyjnym. Z okresu rewolucji bolszewickiej pochodzi jej znany aforyzm: "Nie ma prawdziwego socjalizmu bez demokracji, tak jak nie ma prawdziwej demokracji bez socjalizmu".
Prowadząc w czasie I wojny światowej agitację pacyfistyczną Luksemburg skłaniała się w stronę socjaldemokracji niemieckiej. Dlatego też w Niemczech właśnie w roku 1916 założyła razem z Karlem Liebknechtem Związek Spartakusa, organizację młodzieżową, stanowiącą trzon zorganizowanej dwa lata później Niemieckiej Partii Komunistycznej. Działania prowadzone przez nią w Berlinie w styczniu 1919 roku po abdykacji cesarza Wilhelma II zmierzające do przejęcia władzy przez komunistów spowodowały wprowadzenie stanu wyjątkowego. Róża Luksemburg zginęła 15 stycznia tegoż roku zamordowana przez młodzieżową bojówkę niemiecką. Zabójstwo zostało w roku 1962 uznane przez ówczesna władze Republiki Federalnej Niemiec za egzekucję zgodną z prawami stanu wyjątkowego ze stycznia 1919 roku
Była feministką i pacyfistką. Krytykowała I wojnę światową jako służącą interesom klasy kapitalistów.
William Herschel urodził się 15 listopada 1738 r. w Hanowerze (Niemcy). Zmarł 25 sierpnia 1822 r. w Windsorze. Syn Izaaka i Anny Herschel, był astronomem i kompozytorem. Znany jest z wielu odkryć astronomicznych, a szczególnie z odkrycia Urana.
Od najmłodszych lat uczył się gry na skrzypcach i oboju. W wieku 15 lat wstąpił do orkiestry pułku gwardii hanowerskiej, a w 1753 roku wyjechał z bratem do Anglii, gdzie pracował jako muzyk. Tam w roku 1793 otrzymał obywatelstwo angielskie i przyjął imię William, którego odtąd używał jako jedynego.
Cały czas rozwijał swoje astronomiczne zainteresowania i od 1773 roku zaczął kupować i konstruować teleskopy. W 1772 roku do Anglii przybyła Karolina, jego siostra, która pomagała mu w pracach astronomicznych (samodzielnie odkryła 8 komet m.in. kometę Enckego). Od 1774 roku wszystkie noce poświęcił na obserwacje nieba. Za pomocą własnych urządzeń 13 marca 1781 roku odkrył planetę Uran, którą na cześć króla Anglii - Jerzego III, nazwał Georgium Sidus. Była to pierwsza nowa planeta odkryta od czasów starożytnych.
Jego zaawansowane technicznie teleskopu umożliwiły mu odkrycie szóstego księżyca Saturna oraz obliczenie wysokości gór na Księżycu. Stworzył i wydał listę gwiazd podwójnych i wielokrotnych oraz opublikował pierwszy katalog mgławic.
Pod koniec swojego życiowa otrzymał również tytuł szlachecki.
Jego syn, John Herschel także został sławnym astronomem.
Helena Rubinstein urodziła się 25.12.1870 roku w Krakowie.Była najstarszym z ośmiorga dzieci Augusty i Horacego Rubinsteinów. Krótko studiowała medycynę w Szwajcarii, po czym wyjechała w 1902 roku do Australii. Tam zauważyła, że jej krem do twarzy jest idealny w warunkach miejscowego klimatu. Otworzyła sklep kosmetyczny w Melbourne, gdzie sprzedawała swój "Creme Valaze" i osobiście udzielała instrukcji kobietom, jak go używać.
Dzięki jej ciężkiej pracy, sklep znakomicie prosperował i zdobywał renomę. W 1908 roku dołączyła do niej siostra Czesława, zając się zarządzaniem butiku, podczas gdy Helenę wyruszyła ze 100 000 dolarów do Londynu, by rozpocząć międzynarodową karierę. W Wielkiej Brytanii poznała męża, z którym po wybuchy Pierwszej Wojny Światowej przeniosła się do USA. Tu otworzyła kolejne sklepy. W 1917 roku, w większości większych miast świata można było się udać do jej salonów piękności. Otwierała również laboratoria.
Helena Rubensten swój sukces zawdzięcza zrozumieniu kobiet oraz żyłce do interesów. Promocje takie jak „Dzień Piękności”, porady i rozmowa zamiast suchej konwersacji, jaka zazwyczaj odbywa się między ekspedientką a klientką przyciągały kobiety i doprowadziły do międzynarodowego sukcesu Żydówki z Krakowa. Dziś uważanej za jedną z najbogatszych kobiet w historii świata.
Zmarła w Nowym Yorku w kwietniu 1965 roku






Artur Rubinstein (1887-1986),kuzyn Heleny. Urodził się w Łodzi, studiował w Warszawie, Paryżu i Berlinie. Debiutował w 1900 w Berlinie. W 1906 występował w Carnegie Hall w Nowym Jorku.
W wieku 6 lat wyjechał do Berlina, gdzie zaczął pobierać lekcje gry na fortepianie.Przyjaciel m.in. Karola Szymanowskiego, Pabla Picasso, Grzegorza Fitelberga. Potem występuje na całym świecie. W 1946 otrzymuje obywatelstwo USA.
W 1960 był prezesem honorowym Jury na VI Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina. Podczas otwarcia konkursu wykonał Koncert fortepianowy f-Moll Fryderyka Chopina z udziałem Orkiestry Filharmonii Narodowej pod dyrekcją Witolda Rowickiego.
Ostatni raz odwiedził Polskę w tym Warszawę w 1979. W słynnej cukierni Bliklego przy ul. Nowy Świat znajdują się zdjęcia pamiątkowe z wizyty artysty. Wtedy Polskie Nagrania Muaza wydały płytę z pamiętnego koncertu z 1960.
Jest patronem Zespołu Szkół Muzycznych w Bydgoszczy na ul.A.Szwalbego 1

Zmarł w Genewie. Znany był jako doskonały wirtuoz i odtwórca muzyki Chopina, Brahmsa, Schuberta, Schumanna, Dworzaka i Szymanowskiego.

Albert Einstein –Fizyk, twórca teorii względności, jeden z twórców teorii kwantów i fizyki statystycznej. Urodził się w Ulm (Niemcy) w rodzinie żydowskiej, studiował w szkole politechnicznej w Zurychu. Pracując na podrzędnym stanowisku w federalnym biurze patentowym w Bernie, 1905 opublikował pracę zawierającą podstawowe idee szczególnej teorii względności. W pracy tej wysunął nowe koncepcje czasu i przestrzeni, zerwał z pojęciem czasu absolutnego, łącząc przestrzeń i czas w czterowymiarową czasoprzestrzeń. W tym samym roku opublikował wyniki prac nad ruchami Browna, korpuskularną teorią światła i zależnością pomiędzy masą i energią.
Prace te przyniosły mu duże uznanie. Od 1909 był profesorem uniwersytetu w Zurychu, 1911 — uniwersytetu w Pradze. W 1914 przeniósł się do Berlina, gdzie został dyrektorem specjalnie utworzonego Instytutu Fizyki. Podczas pobytu w Berlinie pracował nad relatywistyczną teorią grawitacji, poddając gruntownej analizie (po raz pierwszy od czasów I. Newtona) prawa grawitacji. W 1916 opublikował wyniki badań, tworząc ogólną teorię względności. Teoria ta, stanowiąca uogólnienie teorii grawitacji Newtona, przewidywała wiele nowych efektów. W tym czasie rozwinął także kwantową teorię promieniowania. W 1921 otrzymał Nagrodę Nobla. Zmuszony 1933 do opuszczenia Niemiec, objął stanowisko prof. w Institute f or Advanced Study w Princeton (USA).
Do końca życia pracował nad próbą połączenia w jedną unitarną całość teorii grawitacji z innymi teoriami pola, jak np. z teorią pola elektromagnetycznego, jednak prace te nie zostały uwieńczone sukcesem.
Einstein brał czynny udział w życiu politycznym. W czasie I wojny światowej głosił idee pacyfistyczne, które w latach następnych — w obliczu nazistowskiego zagrożenia i rosnącej potęgi hitlerowskich Niemiec — zarzucił. Jednocześnie rosnące objawy antysemityzmu spowodowały, że stał się zdecydowanym orędownikiem syjonizmu. W czasie II wojny światowej popierał prace zmierzające do budowy bomby jądrowej, jednak po wojnie uznał, że dalsza rozbudowa arsenału jądrowego zagraża istnieniu ludzkości, przed czym nieraz publicznie ostrzegał. W dowód uznania za poparcie dla syjonizmu 1952 zaproponowano Einsteinowi prezydenturę Izraela, której nie przyjął
Zmarł 15 kwietnia 1955 roku w USA.
August Strindberg urodził się 22 stycznia 1849. Zmarł 14 maja 1912 roku jako szwedzki Żyd. Twórca dramatów, powieści, esejów i utworów poetyckich, malarz i fotograf. Uznawany za ojca współczesnego teatru. Przedstawiciel naturalizmu i prekursor ekspresjonizmu.
Po studiach w Uppsali, które musiał przerwać z braku pieniędzy, i krótkich epizodach jako aktor i dziennikarz, w 1874 r. został zatrudniony w Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie. W 1872 r. napisał swój pierwszy dojrzały dramat Mistrz Olof. Strindberg był bywalcem Czerwonego Pokoju w restauracji Bernsa, gdzie spotyka się środowisko artystyczno-literackie. Taki tytuł, Czerwony Pokój, nosi jego powieść wydana w 1879 r., która okazała się przełomowa i dla kariery pisarskiej Strindberga, i dla literatury szwedzkiej.
W 1875 r. Strindberg poznał Siri von Essen. Burzliwe, trwające 14 lat małżeństwo stało się inspiracją do powstania powieści Spowiedź szaleńca (1888).
W 1883 r. Strindberg z rodziną wskutek nagonki po wydaniu zbioru publicystyki Nowe państwo (1882) opuścił Szwecję, wyjeżdżając najpierw do Francji, a potem do Szwajcarii. Na kolejne kłopoty naraził się, wydając pierwszy tom opowiadań pt. Małżeństwa (1884). Nakład został skonfiskowany, a Strindberg oskarżony o obrazę religii. Ostateczniej w procesie zapadł wyrok uniewinniający.
Nadal na dobrowolnym wygnaniu, tym razem w Niemczech i Danii, Strindberg napisał najważniejsze ze swoich utworów: autobiografię Syn służącej (1886), powieść Mieszkańcy Hems (1887) oraz naturalistyczne dramaty pt. Ojciec (1887) i Panna Julia (1888). Na krótko powrócił do Szwecji, gdzie stworzył powieść pt. Na pełnym morzu (1890). Po rozwodzie z pierwszą żoną zdecydował się ponownie opuścić Szwecję i wyjechać do Berlina. Poznał Fridę Uhl, austriacką dziennikarkę, która na bardzo krótko zostaje jego żoną.
Po rozpadzie swego drugiego małżeństwa Strindberg, wyjechawszy do Paryża, popadł w głęboką depresję i przechodził długotrwały kryzys psychiczny zwany kryzysem Inferna. W 1898 r. pisarz powrócił do Szwecji, gdzie pozostał już do końca życia.
Wokół Augusta Strindberga narosło wiele mitów i obiegowych poglądów (o chorobie psychicznej, mizoginizmie) wynikłych z błędnego odczytywania jego utworów jako czysto autobiograficznych. Współcześni badacze wskazują, że Strindberg swój życiorys często wzbogacał i zmieniał na potrzeby swych dzieł.

Siergiej Michajłowicz urodził się 23 stycznia 1898 roku w zasymilowanej rodzinie żydowskiej w Rydze. Zmarł 11 lutego 1948 roku. Był wybitnym radziecki filmowcem. Reżyser, scenarzysta, montażysta, operator filmowy, scenograf filmowy i teatralny oraz teoretyk filmu. Czołowy przedstawiciel socrealizmu w filmie. Jego twórczość wywarła wielki wpływ na reżyserów wielu pokoleń - zwłaszcza film Pancernik Potiomkin uznany za jedno z arcydzieł kina światowego. Montaż traktował jako najważniejszy środek ekspresji.
Mówił płynnie po francusku, niemiecku i angielsku. Pod wpływem ojca zdecydował się także na studia architektoniczne w petersburskim Instytucie Inżynierii, co przyszło mu bez trudu, gdyż już w dzieciństwie ujawnił się jego duży talent plastyczny. Po trzech latach Siergiej przerwał jednak naukę. Był rok 1918 i w kraju szalała wojna domowa. Dwudziestoletni Eisenstein wstąpił w szeregi Armii Czerwonej i tam, na froncie, odkrył swoją wielką pasję - teatr. Wówczas frontowy teatr agitacyjny.
W naturalny sposób poglądy Eisensteina zbliżyły go do filmu (zwanego zresztą przez Lenina "najważniejszą ze sztuk"). W 1924 roku zrealizował na zamówienie partii komunistycznej swój debiutancki obraz Strajk - historię krwawo stłumionego robotniczego protestu. Tu reżyser zastosował swoją eksperymentalną metodę "montażu atrakcji", m.in. przeciwstawiając sceny z robotniczej masakry ujęciami z rzeźni. Wrażenie było piorunujące, a skojarzenia, które to zestawienie ze sobą niosło, dawały czytelny przekaz ideologiczny.
Ów "montaż atrakcji" do perfekcji twórca doprowadził w swoim kolejnym obrazie - Pancerniku Potiomkinie. Film z 1925 powstał dla uczczenia rewolucji roku 1905 i przedstawiał bunt marynarzy na tytułowym pancerniku. Eisenstein z jednej strony zastosował w praktyce nowatorskie rozwiązania formalne, z drugiej zaś trzymał się rygorów klasycznej narracji. Dzięki temu powstało dzieło poruszające i fascynujące, które łączyło w sobie równie silnie emocjonalne i propagandowe oddziaływanie. Zachwycały znakomite, niemal paradokumentalne zdjęcia Eduarda Tisse; świetne prowadzenie naturszczyków, którym Eisenstein powierzył wszystkie role. No i przede wszystkim historyczna już dziś sekwencja schodów odeskich, podczas której białogwardziści masakrują ludność cywilną. Reżyser zastosował tu zabieg rozciągnięcia w czasie, potęgując nie tylko czysto filmowe napięcie, ale i autentyczny dramatyzm sytuacji.
Jego osobowość, erudycja i zainteresowania wykraczały poza socrealistyczną doktrynę, w której przyszło mu tworzyć. Chociaż gdyby nie rewolucja i możliwość artystycznego rozwoju, którą stworzyło w pierwszych latach swego istnienia państwo radzieckie, to również teoria filmu Eisensteina nie miałaby prawdopodobnie szansy zaistnieć (także na ekranie). Historia kina zna wielu twórców pracujących w służbie ideologii, niewielu jednak było w stanie wznieść swoje dzieła na poziom sztuki filmowej. Siergiej Eisenstein był artystą, który wierzył w rewolucję - stąd jego sukces.

Ludwik Zamenhof (1859-1917) Urodził się 15 XII 1859 roku w Białymstoku, zmarł 14 IV 1917 roku w Warszawie, był wybitnym poliglotą, twórcą międzynarodowego języka esperanto.
Pochodził z żydowskiej rodziny nauczyciela języków obcych. Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie studiował medycynę w Moskwie i w Wiedniu, a następnie specjalizował się w Warszawie jako okulista.
Od najmłodszych lat interesował się językoznawstwem. W wieku czternastu lat władał już sześcioma językami. Żyjąc w wielonarodowym mieście Białymstoku obserwował, że mieszkający tam Polacy, Rosjanie, Żydzi, Białorusini i Niemcy nie lubią się i nie rozumieją. Sądził, że jednym z powodów tego stanu rzeczy jest różnorodność języków, która dzieli ludzi i zmienia we wrogów.
Dlatego rozpoczął pracę nad tworzeniem nowego języka międzynarodowego "lingwe uniwersala". Praca ta była długa i stała się pasją życia Ludwika Zamenhofa. W 1887r. wydano pierwsze polskie podręczniki nowego języka w wersji rosyjskiej i polskiej podpisane pseudonimem dr Esperanto - "mający nadzieję". Później, od pseudonimu twórcy nowy język zaczęto nazywać "esperanto".
Twórca zostawił bogatą spuściznę piśmienniczą, w skład której wchodzą poematy, przemówienia i artykuły, a także liczne tłumaczenia na esperanto dzieł Szekspira, Goethego, Heinego, Moliera, Gogola, Andersena oraz przekład Starego Testamentu

Jako, że do czasu wybuchu II wojny światowej Polska była głównym skupiskiem Żydów w Europie warto też wspomnieć kilku Izraelitów urodzonych na ziemiach Polskich i mających nieodzowny wpływ na naszą kulturę.






Jakub Mortkowicz (1879-1931. Księgarz i wydawca. W 1912 przejął księgarnię nakładową Gabriela Centnerszwera. Od 1913 wyłączny wydawca dzieł Stefana Żeromskiego, które od 1930 ukazały się w 21 tomach oraz większości dzieł Marii Dąbrowskiej, Janusza Korczaka, Marii Kuncewiczowej Wacława Berenta, a także Skamandrytów. Był jednym z założycieli Domu Książki Polskiej.



Ester Rachel Kamińska z córką Idą, wybitne aktorki teatralne. Historia Teatru Żydowskiego w Warszawie jest nierozerwalnie związana z dziejami rodziny Kamińskich
Sięga drugiej połowy XIX wieku, kiedy wśród żydowskiej publiczności polskich teatrów zaczęło rosnąć zapotrzebowanie na sztuki w języku jidysz. Ester Rachel Kamińska - biedna, niewykształcona służąca i robotnica - dzięki przyciągającej wzrok urodzie, niezwykłemu głosowi, talentowi i intuicji stała się prekursorką realistycznego aktorstwa.
Ida - córka Ester i Abrahama, debiutowała na scenie w 1915 roku (...). Po wojnie została dyrektorem Państwowego Teatru Żydowskiego w Warszawie, który powstał z połączenia zespołów działających wcześniej w Łodzi i Wrocławiu.










Janusz Korczak, właśc. Henryk Goldszmit (1878-1942), lekarz i wybitny pedagog, który propagował oparte na miłości oraz dziecięcej demokracji wzorce wychowania. Autor wielu książek dla dzieci (m.in.: Król Maciuś Pierwszy, Bankructwo Małego Dżeka). Jako kierownik żydowskiego Domu Sierot w getcie warszawskim nie chciał opuścić swoich wychowanków i dobrowolnie poszedł z nimi na śmierć do obozu w Treblince.







We współczesnej Europie Żydów praktycznie nie ma. Po wiekach wygnania historia zatoczyła koło i w większości powrócili do swojej Ziemi Obiecanej. Jednak nic nie jest w stanie zatrzeć śladów ich wpływu na budowę i dzieje Starego Kontynentu. Chodzby nie materialnie, zawsze będą częścią Europejskiej kultury.