Słówka z h. sztuki - architektura

MOŻE SIĘ KOMUŚ PRZYDA:)


BAPTYSTERIUM [łac. < gr.], w architekturze chrześc. budynek przeznaczony do obrzędu chrztu, zwykle w pobliżu dużego kościoła (od strony zach.); najczęściej na planie centr.; we wnętrzu, pośrodku znajdował się zagłębiony w posadzce zbiornik na wodę lub kam. chrzcielnica na cokole; baptysterium występowało w IV–XII w. (we Włoszech do XV w.).
BARBAKAN [łac.], rondel, element średniow. fortyfikacji stałej; okrągła budowla ze strzelnicami, poza obrębem murów obronnych i połączona z nimi osłoniętym przejściem (tzw. szyją) lub mostem zwodzonym; barbakan zamykał wejście do miasta lub zamku, bronił bramy gł.; barbakany zachowały się m.in. w Krakowie i Carcassonne (Francja); barbakan warszawski zrekonstruowano 1953.
BAZYLIKA [gr.]:
1) w staroż. architekturze gr. budowla urzędowa archonta basileusa, w rzym. — hala sądowo-targowa na forum (prostokątna budowla podzielona kolumnami na nawy, z trybuną dla sądu naprzeciw wejścia);
2) w architekturze chrześc. kościół wielonawowy o nawie środk. wyższej i szerszej od pozostałych; przeciwieństwo kościoła halowego; rozróżnia się bazyliki: w zależności od planu — podłużne (na planie prostokąta, o 3 lub więcej nawach podłużnych), krzyżowe (na rzucie krzyża z transeptem), krzyżowo-kopułowe (połączenie bazyliki z budowlą centr. z kopułą na skrzyżowaniu naw); w zależności od przekroju poprzecznego — bazyliki właściwe (o nawach krytych odrębnie i bezpośrednim oświetleniu nawy gł. oknami umieszczonymi nad dachami naw bocznych) i pseudobazyliki (o nawach krytych wspólnym dachem), z uwagi na przekrycie — bazyliki pułapowe i sklepieniowe; ze względu na rodzaj podpór dzielących nawy — bazyliki filarowe, kolumnowe itp.; bazylika jest najczęstszym typem kościoła; charakterystyczna zwł. dla okresu wczesnochrześc. (bazylika z atrium i narteksem).
Pierwsze bazyliki chrześcijańskie powstały w czasach Konstantyna w Rzymie (Św. Pawła Za Murami, IV w.; S. Maria Maggiore i S. Sabina, IV–VI w.), następnie rozpowszechniły się w całej Italii (S. Apollinare Nuovo i S. Apollinare in Classe w Rawennie, VI w.), na Bałkanach, w Azji Mniejszej, Syrii i Afryce. Były dominującą formą kościoła w okresie rom. (wzbogacenie planu przez dodanie prezbiterium), a dalszy ich rozwój nastąpił w gotyku. W renesansie bazylika przekształciła się w budowlę, w której nawy boczne zostały zastąpione przez kaplice (L.B. Alberti); system ten podjęła barok. architektura jezuicka (Vignola);
3) w Kościele katol. tytuł honorowy niektórych świątyń: bazylika większa — kościół własny papieża, z jego tronem (5 w Rzymie, 1 w Asyżu); bazylika mniejsza — tytuł nadawany niekiedy katedrom (w Polsce np. katedra Św. Wojciecha w Gnieźnie, Św. Jana w Warszawie), kolegiatom, większym kościołom zakonnym.

BELKOWANIE 1. w świątyni greckiej architraw fryz i gzyms wieńczący
2. w późniejszych epokach stosowane nad poszczególnymi elementami architektonicznymi, np. w formie impostów nad kolumnami
BLANKI [łac.], krenelaż, arch. zwieńczenie murów obronnych i baszt, w kształcie szeregu zębatych prostokątnych sterczyn z prześwitami; charakterystyczny element średniow. architektury obronnej.
Zależnie od kształtu wyróżnia się : blanki prostokątne, z pulpitowym lub dwuspadowym daszkiem, o łuku dwukrzywiznowym, w jaskółczy ogon, zwieńczone półkoliście, schodkowe
BONIOWANIE, dekor. opracowanie lica muru, polegające na obróbce kam. ciosów lub płyt za pomocą ścięcia lub sprofilowania ich krawędzi; także imitacje takich ciosów lub płyt w tynku; b. wprowadzano w staroż. architekturze rzym., popularne od renesansu (gł. we wł. budownictwie pałacowym).
CALADARIUM- termy rzymskie łaźnie stanowiące często monumentalny obiekt wyposażony w centralne ogrzewanie
CELLA [łac.], arch. → naos. NAOS [gr.], świątynia gr. lub jej gł. sala (cella) mieszcząca posąg kultowy bóstwa; duży naos bywał dzielony kolumnadą na 3, wyjątkowo na 2 nawy, bez okien
CENTRALNA BUDOWLA, budowla wzniesiona na planie koła, kwadratu, krzyża równoramiennego, skomponowana na zasadzie symetrii względem 2 prostopadle przecinających się osi lub w stosunku do osi obrotowej (bryła i wnętrze budowli); przeważnie przykryta kopułą; lub wielobocznym sklepieniem; w zależności od skali rozróżnia się b.c. jedno- lub wieloprzestrzenne; b.c. występują od starożytności (popularne zwł. w rzym. architekturze sakralnej i sepulkralnej), w okresie wczesnochrześc. (mauzolea, martyria i baptysteria), monumentalne b.c. powstały też na Bliskim Wschodzie i w Bizancjum; często wznoszone w okresie renesansu i klasycyzmu.
CHÓR [łac. < gr.], arch. → prezbiterium. PREZBITERIUM [łac.
COKÓŁ [wł.], arch. najniższa nadziemna część budynku lub elementu arch. (np. kolumny, filaru, portalu), także rzeźby i pomnika, wysunięta lub wsunięta uskokowo w stosunku do górnych partii muru, stanowiąca ich podstawę konstrukcyjną lub opt.; c. sięga zwykle do podłogi parteru.

donżon śrdw. stołp, wieża obronna, baszta zamkowa, zawierająca skarbiec, stanowiąca ostatni punkt oporu załogi.
Etym. - fr. donjon 'jw.' ze śrdw.łac. dominio 'wieża pana (a. pani) zamku' od łac. dominus, zob. dominacja.
PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE, systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi wg jednostek zw. modułem; najbardziej charakterystycznym elementem porządku architektonicznego jest kolumna, a zwł. jej głowica. Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klas.; w końcu VII w. p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego i jońskiego; porządek dorycki cechują ciężkie proporcje, surowość i monumentalność; kolumny bez bazy, wsparte bezpośrednio na stylobacie, o żłobkowanym (kanelowanym) trzonie zwężającym się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem (entazis) oraz głowicy złożonej z echinusa i abakusa (średnica trzonu u jego podstawy stanowi moduł proporcji innych elementów, m.in. interkolumnium i belkowania); belkowanie składa się z gładkiego architrawu i fryzu podzielonego na tryglify i metopy oraz gzymsu zakończonego często rynną (sima) z rzygaczami i antefiksami; pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia) oddzielającej architraw od fryzu znajduje się listewka (regula) z 6 łezkami (guttae), nad fryzem płytka (medalion) z łezkami w 3 rzędach, podtrzymująca gzyms; surowe reguły kanonu doryckiego (m.in. tzw. zasada tryglifu, określająca sposób ich rozmieszczenia — na osiach kolumn i interkolumniów), trudne do zastosowania w dużych budowlach, spowodowały zaniechanie go w okresie hellenistycznym; porządek joński cechuje lekkość, smukłość proporcji i ozdobność; kolumny mają profilowaną bazę, gęsto kanelowany trzon z nieznaczną entasis oraz głowicę z kimationem i wolutami (ślimacznicami); belkowanie, którego części oddziela kimation z astragalem, składa się z trójdzielnego architrawu, fryzu z płaskorzeźbioną dekoracją i silnie wysuniętego gzymsu, pod którym znajduje się rząd ząbków; porządek joński, mniej od doryckiego rygorystyczny, dopuszczał różne warianty; w porządku korynckim głowica miała kształt kosza okolonego rzędami liści akantu, z 4 wolutami z każdej strony; płyta gzymsu, wsparta konsolkami, była zdobiona od spodu kasetonami. W architekturze rzym., oprócz wymienionych, stosowano także porządek toskański — odmianę porządku doryckiego (kolumna z bazą i gładkim trzonem), oraz porządek kompozytowy, w którym głowica łączyła cechy jońskie (2 ślimacznice) z korynckimi (liście akantu); w kilkukondygnacjowych budowlach mógł występować porządek spiętrzony wg zasady superpozycji (u dołu dorycki lub toskański, wyżej joński, u góry koryncki lub kompozytowy). Porządki architektoniczne zostały przejęte przez architekturę nowoż.; stosowano w niej także tzw. wielki porządek (kolumny lub pilastry przechodzące przez dwie kondygnacje). Teoretyczną podstawę dla porządków antycznych stanowi traktat rzym. architekta Witruwiusza De architectura; w epoce odrodzenia zasady architektury porządkowej wraz z różnymi wariantami rozpowszechniły traktaty L.B. Albertiego, S. Serlia, A. Palladia i J. Barozziego da Vignoli; od starożytności przejęta też została, zwł. w okresie manieryzmu, tzw. charakterologiczna teoria porządków, wiążąca poszczególne z nich z rodzajami ludzkimi (dorycki — męski, joński — żeński, koryncki — dziewczęcy), usposobieniami, bóstwami i łącząca różne porządki z określonym przeznaczeniem budowli; w manieryzmie też chętnie stosowano zamiast kolumn kariatydy i podpory w formie niewolników (persów); te ostatnie występowały w porządku zw. perskim.
ECHINUS [łac. < gr.], dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej, o kształcie podobnym do spłaszczonej poduszki, stanowiąca element łączący trzon kolumny z abakusem.
AEDICULA [łac.], edykuł, miniaturowa budowla, model arch. lub motyw dekor. w tym kształcie; w sztuce staroż. w formie wnęki lub kapliczki zwieńczonej frontonem wspartym na kolumnach; w architekturze średniow. (a zwł. nowoż.) ae. pojawiały się w portalach, ołtarzach i attykach (w Polsce w okresie renesansu).
EMPORA [niem.], arch. rodzaj galerii lub trybuny wznoszonej gł. w kościołach w celu powiększenia powierzchni lub wydzielenia przestrzeni dla określonej grupy osób (kobiety, dwór); empora wywodzi się z Bliskiego Wschodu; typowa dla architektury chrześc. i zborów ewang. od XVII w.
ENTAZIS [gr.], lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny, przeważnie w ok. 1/3 wys. od podstawy, stosowane w celu usunięcia opt. nieprawidłowości i wrażenia zbyt ciężkiego belkowania i wklęsłości kolumn, które występują przy zastosowaniu prostego trzonu.
EPITAFIUM [łac. < gr.]:
1) lit. zwięzły napis nagrobkowy lub utwór lit. poświęcony zmarłej osobie; forma upowszechniona podczas wojen gr.-pers. w V w. p.n.e., znana w czasach nowoż. (J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyński);
2) szt. plast. ozdobna tablica (kam., metal., drewn.) poświęcona pamięci zmarłego; umieszczane zwykle na ścianach lub filarach kościoła, najczęściej w pobliżu miejsca pochówku, przeważnie zdobione płaskorzeźbą, niekiedy malowane (portret zmarłego z inskrypcją, sceny figuralne, symbole); epitafia są znane od starożytności, rozkwit nastąpił w renesansie i baroku.

FARA → kościół (arch.). KOŚCIÓŁ [czes.< łac.], arch. świątynia chrześc. — budowla dostosowana do potrzeb kultu chrześc., a w węższym znaczeniu — świątynia rzymskokatol.; wg ustalonej w Kościele katol. hierarchii kościoły dzielą się na: katedry (kościoły biskupie), bazyliki (mniejsze i większe — kościoły o specjalnych przywilejach papieskich), kolegiaty (kościoły, przy których działa kapituła kanoników), kościoły parafialne (kościoły z siedzibą proboszcza), kościoły filialne (mniejsze kościoły w obrębie parafii, o charakterze pomocniczym). Rozróżnia się też kościoły o specjalnych funkcjach (np. kościoły klasztorne, cmentarne, odpustowe, garnizonowe). Główny kościół parafialny w mieście zwano farą. W zależności od sposobu kształtowania bryły arch. można wydzielić kościoły podłużne — jednonawowe, wśród nich salowe i wielonawowe (bazylika, halowy kościół) oraz kościoły centralne, a także kościoły podłużno-centr. (kompozytowe), często na planie krzyża. Kościół składa się z części przeznaczonej dla wiernych (korpus nawowy z transeptem), poprzedzonej przedsionkiem (narteks, kruchta) i części kapłańskiej (prezbiterium), do której przylegają pomieszczenia zakrystii, skarbca lub składu; ponadto do korpusu nawowego lub prezbiterium przylegają niekiedy kaplice. Nad nawami bocznymi mogą mieścić się empory, w obrębie gł. nawy chór muzyczny. Częstym elementem kościoła są wieże, umieszczone m.in. w fasadzie, na skrzyżowaniu naw, na ramionach transeptu, niektóre wolno stojące przy kościele (np. kampanila), mieszczące dzwony (dzwonnica, sygnaturka); pod kościołem mogą znajdować się krypty. Do gł. elementów wyposażenia należą: ołtarze, ambona, stalle, konfesjonały, chrzcielnica; w kościołach mogą też być umieszczone różne pomniki nagrobne (nagrobek, epitafium). Początki budownictwa kośc. przypadają na IV w.; kształt przestrzenny, konstrukcja, dekoracja i wyposażenie kościoły zmieniały się w ciągu wieków w zależności od dominujących w danej epoce kierunków; okresami najbujniejszego rozkwitu budownictwa kośc. były średniowiecze i barok. Z kościołem i jego elementami składowymi wiązała się od średniowiecza złożona symbolika.
FASADA [fr. < wł.], elewacja budynku, w której przeważnie znajduje się gł. wejście, odróżniające się od pozostałych bogatszą kompozycją arch. i dekoracyjną.

FILAR [łac.], arch. pionowa podpora o przekroju wielobocznym (gł. 4- i 8-bocznym) lub okrągłym przenosząca obciążenie konstrukcji; znany od starożytności, szeroko stosowany do dzisiaj; w architekturze got. gł. element systemu przyporowego; filary w budownictwie mostowym służą do oparcia przęseł.
FLANKUJĄCA WIEŻA 1. wieża schodowa – wieza mieszczaca wewnątrz schody krete 2. wieża boczna bramy warownej
FRONTON [wł.], przyczółek, szczyt, trójkątne zwieńczenie fasady lub ryzalitu budynku, także portalu lub okna; znany od starożytności i stosowany w okresie nawiązywania do form antycznych; w okresie baroku wykształciły się też formy frontonu przerwanego, wyłamanego i załamanego.
FRYZ [fr., niem.]
1) w architekturze klas. środk. część belkowania zawarta między architrawem a gzymsem, składająca się z tryglifów i metop (porządek dorycki), gładka lub zdobiona reliefem o motywach figuralnych i ornamentalnych (np. porządek joński);
2) poziomy pas dekor. stosowany w architekturze, rzemiośle artyst., malarstwie ściennym;
3) półfabrykat tarcicy przeznaczony do wyrobu deszczułek posadzkowych, rzadziej boazerii; na fryzy używa się gł. drewna dębowego, bukowego, jesionowego i brzozowego.

GALERIA 1) arch. podłużne pomieszczenie w formie empory, ganku, loggii lub przejścia, przeważnie otwarte lub oświetlone z jednej strony, łączące ze sobą 2 części budowli bądź 2 osobne budowle; w architekturze pałacowej długie reprezentacyjne sale, oświetlone z jednej strony rzędem dużych okien, mieszczące często zbiory sztuki; także najwyższy balkon w teatrze; w XIX i XX w. kryty pasaż handl. łączący 2 ulice; 2)kolekcja dzieł sztuki (zwł. malarstwa i rzeźby) istniejąca jako samodzielna instytucja lub stanowiąca dział większego muzeum; kościół sw.wawrzynca
GEISON gzyms wieńczący świątynie greckie, Gerson ukośny biegnie po ukośnej krawędzi frontonu.
GIEROWANIE --- gzyms azywamy kierowanym wyłamywanym jeśli calym swoim profilem omijauskokowo występy muru. Palermo kościół s anna
GIMNAZJON 1) W staroż. Grecji (gimnazjon) park z budynkiem przeznaczony do uprawiania ćwiczeń fiz chlopców., także miejsce spotkań towarzyskich i dysput. olimpia
2) W okresie hellenistycznym (w Rzymie od czasów Nerona) — publ. szkoła średnia.
GŁOWICA, kapitel, arch. najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, stanowiąca pośredni człon konstrukcyjny między podporą i elementami dźwiganymi. Akantowa, dorycka, kielichowa,kostkowa.
GZYMS poziomy, zwykle profilowany pas wysunięty przed lico muru; pełni funkcje zarówno prakt. (ochrona elewacji przed ściekającą wodą opadową), jak i dekor.; występują gzymsy zewnętrzne (koronujące, cokołowe, międzypiętrowe, naddrzwiowe, nadokienne, obramujące) i wewn. (zdobiące ściany, kominki, piece i sprzęty).
HERMA element arch. w formie czworokątnego słupa, zwykle zwężającego się ku dołowi, zwieńczonego głową lub popiersiem; w starożytności rodzaj pomników; w sztuce nowożytnej hermy, jako przyścienne elementy arch. a w rzemiośle artyst. — motywu dekor. (gł. meblarstwo, złotnictwo); również nazwa metal. relikwiarza w kształcie popiersia. „glowa Hermesa na czworobocznym trzonie”
HYPOSTYL pomieszczenie, w którym strop oparty jest na słupach (kolumnach) rozmieszczonych w sposób równomierny na całej powierzchni pomieszczenia. Rozwiązanie charakterystyczne dla świątyń egipskich. W okresie od XIV do XI wieku p.n.e. podwyższano część środkową, tworząc nawę główną i pozostawiając niższe części jako nawy boczne. Największa sala hypostylowa znajduje się w świątyni Amona w Karnaku w Egipcie.
IGLICA,zwieńczenie w kształcie b. wysmukłego ostrosłupa lub stożka, stanowiące zakończenie wieży lub zakończenie hełmu, czasem sam hełm; charakterystyczny element architektury rosyjskiej. Reims
IKONOSTAS ściana z ikonami oddzielająca w cerkwiach część ołtarzową od nawy; kościół Stiris
INTERKOLUMNIUM odległość miedzy osiami sąsiednich kolumn, podzielone przez dolna srednice kolumny daje 2 moduly które maja istotne znaczenie dla wyglady kolumnady.
KANDELABR ŚWIECZNIK stojacy 7ramienny-zydowski kultowy, w chrzescij. Symbol wypelnienia ST.
ŻŁOBKOWANIE, kanelowanie, arch. dekoracja trzonów kolumn i pilastrów pionowymi, wklęsłymi rowkami (tzw. kanelurami); stosowane gł. w klas. porządkach architektonicznych.
KAPITULARZ 1) sala w klasztorze przeznaczona do narad zakonników, przeważnie o charakterze reprezentacyjnym, usytuowana zazwyczaj w skrzydle wsch., 2) miejsce zebrań kapituły kanoników.
KAPLICA ogolne określenie mniejszych służących do modlitwy wolnostojących budowli. Do najpopularniejszych typów należą kaplice kościelne, klasztorne, cmentarne, grobowe zamkowe i pałacowe; rozróżnia się też kaplice związane z określonymi osobami (kaplica królewska, biskupia). (w Polsce najsłynniejsza Kaplica Zygmuntowska).
KARIATYDA podpora arch. w formie posągu kobiety dźwigającej na głowie elementy arch. wykorzystywana w architekturze, np. Sala Kariatyd w Luwrze także w rzemiośle artyst. i grafice.
KARTUSZ dekor. obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp., w kształcie na ogół owalnym lub sercowatym,
KASETON wieloboczne (najczęściej kwadratowe) zagłębienie widoczne od spodu stropu wykonane w drewnie, kamieniu lub stiuku, rzeźbione lub malowane w stropach, sklepieniach i kopułach; palazzo ducale
KATEDRA w Kościele katol. gł. kościół diecezji, przy którym mieści się lub mieściła siedziba biskupa ordynariusza; symbol. oznaką władzy biskupa jest tron biskupi;

Klasztor zamknięty zespół budynków — miejsce wspólnego życia zakonników lub zakonnic, charakterystyczne dla większości wyznań chrześc. oraz dla niektórych religii wsch W zach. Europie decydujący wpływ na rozwój klasztorów wywarł zakon benedyktynów (najstarszy klasztor na Monte Cassino we Włoszech, 529).. Największy rozwój klasztorów nastąpił w średniowieczu, m.in. klasztory cystersów (lokowane poza miastem), klasztory dominikanów i franciszkanów (w miastach), klasztory-zamki zakonów rycerskich (zakon krzyżacki, templariusze, joannici
Kolebka Sklepienie kolebkowe (beczkowe) - sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej. Wykonywane z ciosów kamiennych w kształcie klińca przewiązanych z zasadą mijania spoin. Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych (ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór)
Kolegiata kościół nie będący katedrą, przy którym istnieje kolegium kanoników; duchowieństwo kolegiaty ma przywileje honorowe wyróżniające je spośród duchowieństwa innych kościołów w danej miejscowości.
Kolumna pionowa podpora arch. o przekroju kolistym; składa się z bazy, trzonu i głowicy, wykonywana najczęściej z kamienia, z jednego bloku (monolit) lub z bębnów, a także z drewna, cegły, żeliwa, żelbetu; k. znalazły zastosowanie także jako pomniki (m.in. k. Trajana w Rzymie, K. Zygmunta III w Warszawie).
Kominek otwarte palenisko w mieszkaniu, blisko podłogi, połączone z przewodem kominowym, służące do ogrzewania wnętrz (dawniej zamiast pieców); często z dekor. oprawą architektoniczną.
Koncha skorupa, koncha, szkielet zewn. mięczaków, wytwarzany przez nabłonek fałdu skóry zw. płaszczem; na ogół zbud. z 3 warstw:
Konfesja przedsionek prowadzący do grobu męczennika znajdującego się pod gł. ołtarzem; grobowiec męczennika z jego relikwiami, wewnątrz kościoła, najczęściej w bogatej oprawie arch.-rzeźb.; ozdobna obudowa grobu męczennika, często w formie baldachimu (np. konfesja w bazylice Św. Piotra w Rzymie, konfesja Św. Stanisława w katedrze na Wawelu).
Kopula sklepienie oparte, najczęściej na planie koła; składa się z klińców kam. lub ceglanych, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centr. (okrągłe, kwadratowe, wieloboczne); gł. częścią kopuły jest czasza, jej wewn. powierzchnia jest zw. podniebieniem, które często jest rozczłonkowane żebrami, pasami sklepiennymi i kasetonami, kopuła może spoczywać bezpośrednio na koronie muru lub na bębnie; oświetlenie kopuły uzyskuje się przez okna umieszczone w czaszy lub bębnie albo przez latarnię; nad pomieszczeniami kwadratowymi i prostokątnymi stosuje się kopułę na trompach lub na pendentywach (żagielkach); (Panteon), (Hagia Sophia (bazylika Św. Piotra w Rzymie).
Korpus nawowy nazwa środk., gł. części budynku zwykle zwana korpusem głównym, przeważnie o charakterze reprezentacyjnym; w architekturze sakralnej korpus stanowi część nawowa kościoła.
Kościół bazylikowy 1) w rzym. — hala sądowo-targowa na forum (prostokątna budowla podzielona kolumnami na nawy, z trybuną dla sądu naprzeciw wejścia 2) w architekturze chrześc. kościół wielonawowy o nawie środk. wyższej i szerszej od pozostałych; przeciwieństwo kościoła halowego; rozróżnia się bazyliki: w zależności od planu — podłużne (na planie prostokąta, o 3 lub więcej nawach podłużnych), krzyżowe (na rzucie krzyża z transeptem), krzyżowo-kopułowe (połączenie bazyliki z budowlą centr. z kopułą na skrzyżowaniu naw
Kościół halowy budowla sakralna, w której wszystkie nawy są jednakowej wysokości, a nawa gł., pozbawiona okien, jest oświetlona za pośrednictwem okien w nawach bocznych; najczęściej występują kościoły halowe 2-, 3- lub 5-nawowe, przeważnie przykryte jednym, wspólnym dachem; kościół NMP w Gdańsku, NMP i Św. Jana w Toruniu.
Kościół pseudohalowy ma uskokowe usztaltowanie planu i bryly, nawa glowna podniesiona ale pozbawiona okien np. Poitiers erfurt
Kruchta babiniec, przedsionek w kościele, poprzedzający wejście gł., czasem także boczne, do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła
Krużganek długi ganek kolumnowy lub filarowy (zwykle arkadowy), obiegający budynek, przeważnie wokół wewn. dziedzińca; pełni funkcję komunikacyjną, bywa przykryty sklepieniem lub stropem.
Krypta podziemne, sklepione pomieszczenie w kościele, zwykle pod prezbiterium, w którym składano relikwie lub chowano zmarłych; w Polsce — k. św. Leonarda na Wawelu.
Kuria budynek posiedzen senatu lub sadu w starożytnym Rzymie, Pompeje.
Kurtynowa sciana sciana oslonowa nie pelniaca funkcji nosnej często z metalu lub szkla Kwatera czworoboczna płaszczyzna wyodrębniona z większej całości: 1) arch. segment wielodzielnego okna; 2) szt. plast. wydzielone obramieniem malowane lub rzeźbione pole skrzydeł ołtarza;
Laskowanie got. dekoracja arch. z wąskich, profilowanych, wypukłych prętów (lasek) o różnych profilach, przeważnie kam.; charakterystyczne gł. dla architektury późnogot.; zdobiono nim gł. okna (obramienia, pionowe podziały wewn.) lub pola elewacji.
Latarnia okrągła lub wieloboczna wieżyczka nad dachem lub kopułą, z gęsto rozmieszczonymi oknami, zwieńczona hełmem, oświetlająca wnętrze od góry;
Lektorium drewn. lub murowana ścianka w kościołach oddzielająca prezbiterium od nawy gł. i zasłaniająca widok na ołtarz gł.; często zdobiona dekoracją rzeźb. i mal.; lektorium w Naumburgu z XIII w.
Lizena pionowy pas muru występujący nieco z lica ściany (bez bazy i głowicy); pełni funkcję konstrukcyjną i dekor.
Loggia pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, zwykle przesklepione, zajmujące część lub całą szerokość elewacji; szczególnie charakterystyczne dla renes. pałaców i willi; Lukarna okno lub okienko w dachu, często owalne lub okrągłe o ozdobnym obramieniu; charakterystyczna dla barok. i rokok. architektury pałacowej i kamienic.
Luneta 1) małe sklepienie, wcięte w sklepienie główne (przeważnie kolebkowe), poprzecznie do jego osi (powstaje w ten sposób sklepienie kolebkowe z lunetami); luneta obejmuje na ogół otwór okienny lub drzwiowy;