Wybrane Wyżyny, Niziny i Góry.

1. APPALACHY

Appalachian Mountains, góry we wsch. części Ameryki Pn., w USA i Kanadzie;

2. ALPY

fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, najwyższe góry Europy; ciągną się łukiem otwartym ku pd., od Zat. Genueńskiej po Małą Niz. Węgierską, na terytorium: Niemiec, Włoch, Francji, Szwajcarii, Liechtensteinu, Austrii i Słowenii; dł. 1200 km, szer. 150–260 km; najwyższy szczyt Mont Blanc, 4807 m.

Dzielą się na Alpy Zachodnie, wyższe i masywniejsze, i Alpy Wschodnie, niższe, bardziej pocięte dolinami rzek; linia podziału biegnie poprzecznym obniżeniem od Jez. Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przez przełęcz Splgen i dolinę San Giacomo do jez. Como.

W Alpach Zachodnich występuje strefa krystal. (Alpy Nadmorskie, Alpy Kotyjskie, Alpy Delfinackie, Alpy Graickie, Alpy Sabaudzkie, Alpy Pennińskie, Alpy Lepontyńskie, Alpy Berneńskie, Alpy Glarneńskie) oraz wapienna i fliszowa (francuskie Alpy Wapienne, szwajc. Prealpy).

W Alpach Wschodnich wyróżnia się strefę krystaliczną Alp Centralnych (Alpy Retyckie, Wysokie Taury, Niskie Taury, Alpy Noryckie, Alpy Kitzbhelskie) i 2 strefy wapienne: Północne Alpy Wapienne (Alpy Algawskie, Tyrolsko-Bawarskie Alpy Wapienne, Alpy Salzburskie, Alpy Dolnoaustriackie) i Południowe Alpy Wapienne (Alpy Bergamskie, Dolomity, Alpy Karnickie, Karawanki, Alpy Julijskie, Alpy Kamnickie).

3. WSCHODNIOEUROPEJSKA, NIZINA

ros. Wostoczno-Jewropiejskaja rawnina, obszar nizinny we wsch. Europie, w Rosji (Russkaja rawnina), na Białorusi i Ukrainie, Estonii, Łotwie, Litwie i Mołdawii, częściowo w Polsce; od pd.-zach. ograniczona Karpatami, od wsch. — Uralem; od Kaukazu oddzielona Obniżeniem Kumsko-Manyckim; rozciągłość z pn. na pd. wynosi ok. 2500 km, ze wsch. na zach. — 2000 km; średnia wys. ok. 170 m, maks. 471 m, najniższy punkt 28 m p.p.m. (na wybrzeżu M. Kaspijskiego).

Pod względem geol. Nizina Wschodnioeuropejska stanowi prekambryjską platformę wsch. Europy, której krystal. podłoże zalega na różnych głębokościach (np. w niecce nadkaspijskiej na głęb. ponad 10 tys. m), a na pd.-zach. odsłania się jako tarcza ukr. (Wyż. Wołyńsko-Podolska); pokrywę platformy tworzą poziomo ułożone, prawie nie zaburzone warstwy skał osadowych.

Część pn.-zach. (Pojezierza Bałtyckie) ma polodowcowy krajobraz; wzniesienia (Białoruskie, Grzęda Smoleńsko-Moskiewska) ciągną się z pd.-zach. ku pn.-wsch., zgodnie z czołem lądolodu.

W części pd. występują wyżyny (Wołyńsko-Podolska, Naddnieprzańska, Środkoworosyjska, Nadwołżańska, Doniecka, Jergeni, Wielki Syrt) oddzielone od siebie terenami niższymi (niziny: Naddnieprzańska, Czarnomorska, Ocko-Dońska, Nadkaspijska, Zawołże), których środkami płyną Dniepr, Don, Wołga, Ural.

4. ANDY

Los Andes, Cordillera de los Andes, góry fałdowe w Ameryce Pd.; ciągną się wzdłuż O. Spokojnego, od M. Karaibskiego po Ziemię Ognistą przez terytoria Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile i Argentyny; dł. ponad 9000 km, szer. 200–800 km; najwyższy szczyt Aconcagua, 6960 m. W pn. części tworzą łuk otwarty ku Niz. Amazonki, w części środk. i pd. ograniczają Niz. Boliwijską i Niz. La Platy.

Andy dzielą się na Andy Północne (do ok. 12S), Andy Środkowe (od ok. 12 do ok. 29S) i Andy Południowe (od ok. 29S po Ziemię Ognistą). Ze względów terytorialnych stosuje się podział na Andy: Wenezuelskie, Kolumbijskie, Ekwadorskie, Peruwiańskie, Boliwijskie, Chilijskie, Argentyńskie; używa się też nazw Andy: Kolumbijsko-Wenezuelskie, Chilijsko-Argentyńskie, Południowochilijskie oraz Patagońskie.

5. TYBET

tybet. P, kraj hist. na Wyżynie Tybetańskiej o pow. ok. 2,5 mln km2; stol. Lhasa; obecnie na terytorium Chin, obejmuje Tybetański Region Autonomiczny oraz część regionu autonomicznego Xinjiang i prowincji: Qinghai, Gansu, Sichuan, Yunnan; Tybet zamieszkują gł. Chińczycy (Han) i Tybetańczycy, ponadto Dunganie, Mongołowie i in.; w większości wyznawcy lamaizmu; gł. ośr. kultu lamajskiego: Lhasa, Xigaze; rozwinięte życie monastyczne; 90% ludności skupia się na pd. i w dolinach rzecznych (gł. w dorzeczu Brahmaputry), gdzie istnieją najdogodniejsze warunki dla rolnictwa (uprawa gł. jęczmienia).

Podstawą gospodarki Tybetu jest koczownicza hodowla jaków, kóz, owiec oraz w mniejszym zakresie koni, mułów, osłów; pastwiska zajmują ok. 70% pow. kraju (gł. w części pn. i zach.); ponadto myślistwo i zbieractwo; rozpowszechnione tradycyjne rzemiosło (dywany, wyroby ze skóry, drewna, metali szlachetnych); liczne bogactwa naturalne (rudy metali, złoto, mika, azbest, węgiel kam., ropa naft., gaz ziemny) słabo wykorzystane; dość duże znaczenie ma pozyskiwanie soli z jezior i handel solą (zwł. z Indiami, Nepalem); handluje się także wełną. Transport gł. Juczny

6. HIMALAJE

chiń. Himalaya Shan, tybet. Kangripejde, hindi i nepalskie Himālaya, urdu Himalāyā, ang. Himalaya(s), łańcuch górski w Azji Pd., na terytorium Chin, Indii, Nepalu, Bhutanu i Pakistanu, najwyższy na Ziemi; oddzielony od Karakorum głęboką doliną górnego Indusu, od gór chiń.-birmańskich — przełomową doliną Brahmaputry; dł. ok. 2500 km, szer. 180–350 km; średnia wys. ok. 6000 m; 10 szczytów o wys. ponad 8000 m, najwyższy — Mount Everest — 8848 m.

7. BRAZYLIJSKA, WYŻYNA

Planalto do Brasil, rozległa wyżyna w Ameryce Pd., prawie w całości na terytorium Brazylii; pow. ok. 6 mln km2; wys. 500–1000 m. Pod względem geol. jest częścią prekambryjskiej platformy południowoamer., której podłoże jest zbudowane z gnejsów, łupków krystal. i granitów prekambru (ukazują się one na powierzchni w obrębie tarcz); na sfałdowanym i zdenudowanym podłożu leży pokrywa osadów paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych, wśród których występują też skały wylewne (gł. mezozoiczne bazalty). Ze skałami prekambryjskimi Wyżyny Brazylijskiej są związane bogate złoża rud żelaza, manganu, uranu, tytanu, berylu i in., a także diamentów i boksytów; w utworach górnego karbonu — niewielkie złoża węgla kamiennego.

Powierzchnia Wyżyny Brazylijskiej jest rozcięta dolinami rzek na kilka płaskowyżów, zw. chapadão. W ich obrębie, w wyniku niejednakowej odporności skał, wytworzyły się progi oraz góry stołowe i stoliwa (chapada) o stromych stokach. Najsilniej wydźwignięta wsch. część Wyżyny Brazylijskiej nosi cechy rzeźby zrębowej. Występuje tu szereg równol. do wybrzeża O. Atlantyckiego asymetrycznych grzbietów (serra) o stromych stokach wsch. i łagodnych zachodnich. Ważniejsze pasma to: Serra Geral, Serra do Mar, Serra da Mantiqueira, Serra do Espinhao oraz Serra do Caparaó z najwyższym szczytem Wyżyny Brazylijskiej — Bandeira (2890 m).

Klimat w większej części Wyżyny Brazylijskiej podrównikowy wilgotny o rocznej sumie opadów 1000–2000 mm; na pn.-wsch. klimat podrównikowy suchy (poniżej 500 mm), na pd. krańcu — podzwrotnikowy mor. (do 1000 mm). Obszar Wyżyny Brazylijskiej odwadniają liczne rzeki, gł. Parana z dopływami, São Francisco oraz dopływy Amazonki — Madeira, Tapajós, Xingu i Tocantins.

Naturalną roślinność Wyżyny Brazylijskiej tworzą różne odmiany sawanny z lasami galeriowymi w dolinach rzek. Na pn.-zach. występuje wilgotny wiecznie zielony las równikowy — selwa; na pn.-wsch. suche lasy podrównikowe — caatinga; wsch. stoki Wyżyny Brazylijskiej porastają wiecznie zielone lasy — alto da serra; w pd. części występują lasy araukariowe. Ważny obszar górnictwa, ekstensywnej hodowli i plantacji roślin tropikalnych.

8. AMAZONKI, NIZINA

Plancie Amazonica, największa na Ziemi aluwialna nizina, w Ameryce Pd., gł. w Brazylii; obejmuje ok. 3/4 dorzecza Amazonki; pow. ok. 5 mln km2; większa część Niziny Amazonki leży na wys. 30–100 m; stanowi nieckę wypełnioną utworami paleozoicznymi, mezozoicznymi i trzeciorzędowymi oraz czwartorzędowymi aluwiami; powierzchnia płaska i równinna, pocięta dolinami dopływów Amazonki na liczne, niewysokie płaskie garby.

Klimat równikowy wybitnie wilgotny, o średniej rocznej sumie opadów do 4000 mm i średnich rocznych temp. 24–27C. Liczne rzeki wylewają szeroko w czasie wysokich stanów wód, tworząc niezliczone ramiona, jeziora i bagna.

Obszar Niziny Amazonki pokrywają gł. bujne, wilgotne lasy równikowe (selwa) z licznymi cennymi gat. drzew (kauczukowiec, mahoniowiec, orzech amer. i in.), w miejscach wyżej położonych sawanny. Obszar b. rzadko zaludniony (gł. Indianie i Metysi) i słabo zagospodarowany; eksploatacja lasów, myślistwo, rybołówstwo, pasterstwo; wydobycie rud manganu i ropy naft.; sieć komunik. na Nizinie Amazonki stanowią drogi wodne i linie lotn.; droga samochodowa (Transamazonika) biegnie od wybrzeża O. Atlantyckiego, aż po granicę brazyl.-peruwiańską i dalej do O. Spokojnego

9. ATLAS

Al-Aṭlas, łańcuch gór fałdowych w pn.-zach. Afryce, w Maroku, Algierii i Tunezji, rozciągający się na dł. 2200 km. Obejmuje pasma górskie, wewn. wyżyny i nadbrzeżne niziny.

Dzieli się na: Atlas Wysoki (Dżabal Tubkal, 4165 m — najwyższy szczyt Atlasu), Atlas Średni (Dżabal Bu Nasr, 3340 m), Ar-Rif (Dżabal Tidighin, 2456 m), Atlas Tellski (Lalla Chadidża, 2308 m), Atlas Saharyjski (Dżabal Ajsa, 2236 m), Antyatlas (Imkut, 2531 m); między Atlasem Tellskim i Atlasem Saharyjskim leży Wyż. Szottów (wys. 800–1200 m), w pn.-zach. części Atlasu — Meseta Marokańska (wys. do 1500 m); wzdłuż wybrzeży atlantyckiego i śródziemnomor. ciągnie się wąski pas nizin nadbrzeżnych, przylegających bezpośrednio do gór Atlas.

10. DEKAN

hindi Dakkhan kā paṭhār, ang. Deccan, wyżyna w Indiach, na Płw. Indyjskim, ograniczona Ghatami Zach. i Ghatami Wsch.; pow. ok. 1 mln km2; średnia wys. ok. 900 m na zach. i ok. 600 m na wschodzie.

Geologicznie stanowi platformę prekambryjską, której podłoże jest zbud. ze sfałdowanych i zdenudowanych skał prekambru (gnejsy, łupki krystal., kwarcyty, z intruzjami granitów); na podłożu miejscami leżą utwory młodsze (górny karbon–jura); w pn.-zach. części występują rozległe pokrywy law bazaltowych (trapy) wieku kredowego i paleogeńskiego.

Powierzchnia lekko falista, rozcięta szerokimi, wypełnionymi aluwiami dolinami rzek; w pn. części bazaltowy płaskowyż Malwa i ostańcowe góry Arawali i Windhja, w pn.-wsch. części wyż. Ćhota Nagpur, na pd. właściwa wyż. Dekan, średnio wyniesiona do ok. 500 m, ograniczona od pd. górami Nilgiri i Kardamonowymi.

Klimat zwrotnikowy monsunowy, w środk. części suchy; średnia temp. w styczniu 21–23C, w maju 28–35C; roczna suma opadów 700–1000 mm, na zach. stokach Ghatów Zach. powyżej 2000 mm; pora deszczowa od marca do września. Gęsta sieć rzeczna; większość rzek (gł. Mahanadi, Godawari, Kryszna, Kaweri) wypływa z Ghatów Zach. i płynie na wsch. do Zat. Bengalskiej.

Roślinność sawannowa, w górach suche lasy monsunowe, na zach. stokach Ghatów Zach. wilgotne lasy równikowe; na większości obszaru wtórne zbiorowiska roślinne i pola uprawne; uprawa gł. prosa, pszenicy, bawełny; eksploatacja węgla kam., rud żelaza, miedzi, chromu, manganu, miki, złota; parki nar., m.in. Kanha (zał. 1900, pow. 15 tys. km2).

11. URAL

Urał, góry w Rosji; wsch. podnóża tworzą umowną granicę między Europą i Azją; stromo opadają na wsch., ku Niz. Zachodniosyberyjskiej, łagodnie na zach., ku Niz. Wschodnioeuropejskiej; dł. ponad 2000 km; szer. 40–150 km; najwyższy szczyt Narodna, 1895 m.

Dzielą się na Ural Polarny (do źródeł rz. Chułga), Ural Subpolarny (do rz. Szczugor), Ural Północny (do góry Oslanka na 5908 N), Ural Środkowy (do rz. Ufa) i Ural Południowy. Góry fałdowe należące do systemu hercynidów.

Od zach. ku wsch. wyodrębnia się w nich następujące jednostki tektoniczne:
1) zapadlisko przedgórskie wypełnione węglonośnymi i roponośnymi osadami karbonu górnego i permu;
2) antyklinorium baszkirskie i centr. (zw. też ałtauskim);
3) synklinorium magnitogorskie, tagilskie i lembińskie;
4) antyklinorium uralsko-tobolskie;
5) synklinorium kustanajskie.

Ural jest zbud. z silnie pofałdowanych okruchowych i węglanowych skał paleozoicznych oraz ze skał metamorficznych i magmowych prekambryjskich oraz paleozoicznych. Ural Polarny i Ural Subpolarny mają rzeźbę alp.; dla Uralu Północnego są charakterystyczne zaokrąglone lub płaskie wierzchowiny, ponad którymi górują ostańce, na stokach rumowiska skalne; w Uralu Środkowym występują niewysokie grzbiety górskie ze skalistymi wierzchowinami; podłużne doliny rzeczne są tu szerokie, często zabagnione; Ural Południowy składa się z licznych pasm, rozdzielonych głębokimi, śródgórskimi kotlinami, na pd. od rz. Bieła — przechodzi w lekko falisty teren (wys. 500–600 m). Wzdłuż zach. stoków Uralu rozwinięte zjawiska krasowe (m.in. jaskinie Kungurska, Kapowa).

Klimat umiarkowany, chłodny kontynet., na krańcach pn. subpolarny: średnia temp. w styczniu od –20C na pn. do –15C na pd., w lipcu odpowiednio od 9 do 20C; suma roczna opadów od 350–450 mm na stokach wsch. i 600–750 mm na stokach zach., do 1000 mm w Uralu Subpolarnym i Uralu Północnym; w Uralu Polarnym niewielkie lodowce. Ural stanowi dział wodny między dorzeczami Obu, Peczory, Wołgi i Uralu; liczne jeziora (największe Tawatuj, Argazi, Turgojak).

W Uralu Polarnym i Uralu Subpolarnym panują tundry kamieniste, porostowe lub mszyste, dalej na pd. tundry występują na najwyższych szczytach ponad granicą lasu; w Uralu Północnym i Uralu Środkowym — tajga jodłowo-świerkowa (syberyjskie gat. jodły i świerka), sosnowa (z sosną zwyczajną) lub modrzewiowa (z modrzewiem syberyjskim, a na pn. z udziałem limby syberyjskiej); na zach. stokach Uralu Południowego rosną lasy mieszane i liściaste (z lipą drobnolistną, dębem szypułkowym, brzozą, osiką), u podnóży pd. i wsch. lasostepy z płatami lasów brzozowych i lipowych oraz stepy (łąkowe, ostnicowe lub piołunowe), obecnie przeważnie zaorane; rezerwaty: Peczoro-Iłycki, Wisimski, Ilmeński, Baszkirski. Różnorodne bogactwa miner.; największe znaczenie przem. mają: rudy żelaza, miedzi, chromu i niklu, azbest; od dawna eksploatuje się złoto oraz kamienie szlachetne i dekor.; gł. m. i wielkie ośr. przem.: Jekaterynburg, Czelabińsk, Magnitogorsk.

12. NADKASPIJSKA, NIZINA

ros. Prikaspijskaja nizmiennost', nizina w Kazachstanie i Federacji Ros., nad M. Kaspijskim, w dorzeczu Wołgi, Uralu, Emby i Tereku. Pod względem geol. stanowi tektoniczne obniżenie wypełnione utworami paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku (o b. dużej miąższości); w czwartorzędzie kilkakrotnie zalewana przez morze, które w pn. części pozostawiło osady ilaste, w pd. — piaszczyste.

Powierzchnia równinna; miejscami wznoszą się odosobnione wzniesienia, kopuły diapirowe związane z wysadami soli (wys. do 149 m); pd. część leży p.p.m. (do 28 m); liczne słone jeziora (największe Szałkar, Baskunczak i Elton).

Klimat umiarkowany ciepły, kontynent., wybitnie suchy; średnia temp. w styczniu od –14C na pn. do –8C na wybrzeżu, w lipcu 22–23C; suma roczna opadów od 150–200 mm na pd.-wsch. do 350 mm na pn.-zach.; częste suchowieje.

Roślinność półpustynna (na pn. przewaga traw, na pd. bylic i słonorośli). Wyzyskiwana jako pastwiska; wzdłuż Wołgi basztany; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego (w dorzeczu Emby), soli kam.; gł. m.: Astrachań, Atyrau.

13. PIRENEJE

fr. Pyrnes, hiszp. Pirineos, łańcuch górski na pograniczu Francji i Hiszpanii; oddziela Płw. Iberyjski od pozostałej części Europy; ciągnie się pasem dł. 440 km, szer. 50–140 km między Zat. Biskajską (O. Atlantycki) a Zat. Lwią (M. Śródziemne).

Dzielą się na: Pireneje Zachodnie (do przełęczy Somport), Pireneje Środkowe (do przełęczy Portillon) i Pireneje Wschodnie; najwyższy szczyt Aneto, 3404 m (w Pirenejach Środkowych, w masywie górskim Maladeta). Pireneje powstały wskutek orogenezy alp.; strefa osiowa Pirenejów jest zbud. z osadów paleozoicznych, znacznie zmetamorfizowanych, z intruzjami magmowymi (granitoidy, skały wulk.); strefa ta jest nasunięta ku pn.-wsch. i pd.-zach. na zewnętrzne strefy Pirenejów, utworzone ze sfałdowanych mezozoicznych i trzeciorzędowych skał osadowych, gł. wapieni i fliszu.

Stoki pd. są znacznie szersze od pn.; od gł. osi orograf. odchodzą poprzecznie krótkie grzbiety, między którymi leżą głębokie, zamknięte doliny; na wierzchowinie dobrze zachowały się powierzchnie zrównania trzeciorzędowych cyklów erozyjnych (wysokogórskie faliste wyżyny); Pireneje Środkowe mają rzeźbę alp. (liczne turnie, cyrki lodowcowe, m.in. Gavarnie); w Pirenejach Zachodnich rozwinięty kras (najdłuższa jaskinia Pierre-Saint-Martin); Pireneje Wschodnie obniżają się ku morzu stopniami.

Klimat podzwrotnikowy, na zach. mor., wilgotny (suma roczna opadów 1500–2000 mm), na wsch. — suchszy (500–1000 mm); maksimum opadów w zimie (zwł. wyraźnie zaznaczone na wsch.); średnia temp. w styczniu na przedgórzach wynosi ok. 4C, w wyższych piętrach — poniżej 0C, w lipcu — odpowiednio ok. 20C i poniżej 15C; granica wiecznego śniegu na wys. 2700–3100 m; niewielkie lodowce (tylko na pn. stokach). Rzeki należą do dorzecza Adour, Garonny i Ebro; płyną w głębokich i wąskich dolinach; ich duże zasoby wodne są wyzyskiwane do celów energ. i do nawadniania.

Na pogórzu Pirenejów (do ok. 800 m) rosną przeważnie lasy dębowe (w Pirenejach Wschodnich gł. dąb korkowy Quercus suber, wyżej dąb omszony); piętro lasów górskich (do 2400 m) tworzą lasy bukowo-jodłowe lub sosnowe (zależnie od wilgotności); w piętrze subalp. występuje drzewiasta kosodrzewina Pinus uncinata; powyżej murawy alp.; na pn.-wsch. stokach zarośla makii i garigu. Parki nar.: Ordesa (rezerwat biosfery) i Aiges Tortes po stronie hiszp. oraz między dolinami Gave d'Aspe i Gave d'Ossan we Francji (przylegający do parku Ordesa). Uzdrowiska ze źródłami miner. (Bagnères-de-Luchon, Bagnères-de-Bigorre, Aix-les-Thermes, Panticosa); ośr. sportów zimowych (Barèges, Font Romeu, La Molina, Baqueira, Burguete, Isaba), turystyka, alpinizm.

Pireneje są trudno dostępne (na dł. 300 km brak niskich przełęczy); najważniejsze przejścia kol. i drogowe przez przełęcze: Hendaye-Irn na zach. wybrzeżu i Perthus (wys. 290 m) na wsch.; ponadto linie kol. przechodzą przez przełęcze Somport (Saragossa–Pau) i Puymorens (Barcelona–Tuluza); 2 nowocz. tunele drogowe (Fos–Viella i Aragnouet–Bielsa) łączą dorzecza górnej Garonny i Ebro. We wsch. części Pirenejów leży Andora.

14. LUBELSKA, WYŻYNA

pn. część Wyż. Lubelsko-Lwowskiej, ograniczona na zach. przełomem Wisły, na pd.-wsch. — strefą działu wodnego Wieprza i Bugu, na pn.-wsch. graniczy z Polesiem Wołyńskim i Polesiem Zach., opadając ku nizinom krawędzią o wys. 20–40 m, od pd. graniczy z Roztoczem; wys. 200–300 m, wzrastająca ku pd. i wsch. (kulminacja 314 m na Działach Grabowieckich).

Pod względem geologicznym Wyżyna Lubelska jest płytką niecką poprzecinaną uskokami, zbud. z utworów górnojurajskich i kredowych (biała kreda pisząca, opoka, siwak), pokrytych utworami trzeciorzędowymi; na znacznym obszarze występuje less o miąższości do 30 m. Rzeźba zróżnicowana; powierzchnie zrównania są silnie rozczłonkowane głębokimi wąwozami i dolinami rzek, gł. Wieprza i jego dopływów oraz pr. dopływów Wisły; rozległe obniżenia (Kotlina Chodelska, Padół Zamojski), łagodne garby (wys. 180–300 m). Występują żyzne gleby: rędziny, brunatne, czarnoziemy; rozwinięta uprawa pszenicy, buraków cukrowych, chmielu, tytoniu, konopi; region słabo zalesiony.

W pn.-zach. części Wyżyny Lubelskiej utworzono Kazimierski Park Krajobrazowy. Główne miasta: Lublin, Zamość, Świdnik, Kraśnik, Krasnystaw; ponadto — zabytkowy Kazimierz Dolny i uzdrowisko Nałęczów. Wzdłuż pn.-wsch. granicy Wyżyny Lubelskiej ciągnie się Lubelskie Zagłębie Węglowe.

15. KARPATY

góry w środk. Europie, na terytorium: Rumunii, Czech, Słowacji, Ukrainy, Polski, Węgier i Austrii; ciągną się łukiem otwartym ku zach. od przełomu Dunaju pod Bratysławą do Żelaznej Bramy (przełom Dunaju pod Orszową); od Alp oddzielone Kotliną Wiedeńską, od Sudetów — Bramą Morawską; dł. ok. 1300 km, szer. 120–300 km; najwyższy szczyt Gierlach (2655 m).

Dzielą się na Karpaty Zachodnie i Karpaty Południowo-Wschodnie; granicę między nimi stanowi Przełęcz Łupkowska (640 m). W zach. części łuku karpackiego wyróżnia się Zewnętrzne Karpaty Zachodnie oraz, rozdzielone bruzdą Hronu i Kotliną Hornadzką, Centralne Karpaty Zachodnie i Wewnętrzne Karpaty Zachodnie, w pd.-wsch. części Zewnętrzne Karpaty Wschodnie, Wewnętrzne Karpaty Wschodnie (do przełęczy Predeal 1033 m i do skrętu łuku z pd.-wsch. na zach.), Karpaty Południowe, G. Zachodniorumuńskie (Apuseni) i położoną między nimi trójkątną Wyż. Transylwańską. Według innych podziałów Karpaty Wschodnie i Karpaty Południowe (zw. też Alpami Transylwańskimi) traktuje się oddzielnie.

Do Zewnętrznych Karpat Zachodnich zalicza się: Chrziby, Białe Karpaty, Beskidy Zachodnie (Beskidy Morawsko-Śląskie, Beskid Śląski, Beskid Mały, Beskid Makowski, Beskid Żywiecki z Babią Górą 1725 m, G. Kisuckie, Magurę Orawską, Gorce, Beskid Sądecki, G. Czerchowskie, Beskid Wyspowy), Beskidy Środkowe (Beskid Niski, Pogórze Ondawskie) oraz najbardziej zewn., zrównane do wys. 400–500 m fliszowe pogórza Zachodniobeskidzkie i Środkowobeskidzkie.

Centralne Karpaty Zachodnie składają się z 2 ciągów górskich utworzonych przez izolowane masywy krystal. z płaszczowinowymi pokrywami przeważnie ze skał węglanowych (wapieni i dolomitów) rozdzielonych przez tektoniczne kotliny (Nitrzańska, Turczańska, Liptowska, Popradzka, Hornadzka); do pierwszego z tych ciągów należą Małe Karpaty, G. Inowieckie, G. Strażowskie, Mała Fatra, G. Choczańskie, Tatry (z najwyższym szczytem całych Karpat) oraz fliszowe G. Lewockie; w skład drugiego ciągu wchodzą: Trybecz, Ptacznik, G. Kremnickie, Wielka Fatra i Niżne Tatry (Dziumbier 2043 m).

Wewnętrzne Karpaty Zachodnie oddziela od Centralnych Karpat Zachodnich tektoniczna bruzda doliny górnego Hronu; jądrem tej części Karpat są, zbud. ze skał paleozoicznych i krystal., przykrytych triasowymi seriami wapiennymi, Rudawy Słowackie, a w ich przedłużeniu ku pn. za doliną Horndu izolowany zrąb Branisko; z Rudawami Słowackimi wiążą się orogenicznie na zach. wulk. masywy G. Szczawnickich, Javoria oraz kaldera Pol'any; rozległa, wypełniona osadami mórz trzeciorzędowych Kotlina Południowosłowacka oddziela Średniogórze Północnowęgierskie (ostatni człon Wewnętrznych Karpat Zachodnich) złożone z wulk. gór Brzsny, Csereht, Mtra i G. Slańsko-Tokajskich oraz wapiennych G. Bukowych.

Zewnętrzne (fliszowe) Karpaty Wschodnie tworzą Beskidy Wschodnie (Bieszczady, Gorgany, Beskidy Pokucko-Bukowińskie i Beskidy Połonińskie z pasmem Czarnohory) i Karpaty Mołdawskie (Ciuca 1956 m); na zewnątrz łączy się z nimi najmłodsza geol. część Karpat — sfałdowane osady plioceńskie rowu podgórskiego zw. Subkarpatami.

Wewnętrzne Karpaty Wschodnie składają się z Karpat Marmaroskich, G. Rodniańskich i G. Bystrzyckich oraz wygasłych wulkanów ciągnących się od Wyhorlatu przez G. Gutyjskie, G. Cybleskie, G. Kelimeńskie i Harghita do Kotliny Braszowskiej.

W Karpatach Południowych brak jest pasa fliszowego i wulk.; trzon gór stanowią wysokie, stare masywy krystal.; wyróżnia się tu 5 grup górskich rozdzielonych dolinami poprzecznymi: najwyższe G. Fogaraskie (2543 m) pomiędzy Prahovą i Alutą, zbud. z wapiennych zlepieńców góry Bucegi, Leaota, Jezer, Piatra Craiului i Cozia, grupę Parngu (z G. Sybińskimi, Lotru i ureanu), grupę Godeanu-Retezat (Peleaga 2509 m), G. Banackie oddzielone tektoniczną bruzdą Temesz-Cerna oraz położony na pn. od Karpat Południowych masyw Poiana Ruscǎ. Najwyższą część G. Zachodniorumuńskich stanowi Masyw Bihorski, na pd. wznoszą się Rudawy Siedmiogrodzkie; Wyż. Transylwańska jest wypiętrzonym zapadliskiem trzeciorzędowym, rozciętym dolinami Samoszu, Maruszy i Aluty oraz ich dopływów na kilka części o wys. 400–700 m.

Dzisiejsza rzeźba Karpat zaczęła się kształtować od miocenu (przed ok. 30 mln lat), w nawiązaniu do budowy geol., neotektonicznych ruchów i zmieniających się warunków klim. (od suchego, gorącego klimatu w neogenie do umiarkowanego z kilkoma okresami zimnymi w plejstocenie). Wysokości pasm górskich, ich zarysy, występowanie kotlin, układ i charakter dolin są związane z neotektoniką i różną odpornością skał; na wypiętrzonych partiach zachowały się miejscami ślady dawnych powierzchni zrównania, ścinających struktury fałdowe.

W Karpatach Południowych wyróżnia się 3 powierzchnie zrównania (paleogeńską, górnomioceńską i środkowoplioceńską), w Karpatach Zachodnich tylko 2 (tzw. zrównania podgórskie i śródgórskie). Oprócz procesów fluwialnych i denudacyjnych w górach zbud. ze skał wapiennych rozwijały się zjawiska krasowe. W związku z oziębieniem klimatu w plejstocenie zlodowaceniu uległy najwyższe pasma, zwł. Tatry, Czarnohora, G. Rodniańskie, G. Fogaraskie, Parng, Retezat i Godeanu; mniejsze ślady zlodowacenia znaleziono także w Niżnych Tatrach, na Świdowcu, w G. Marmaroskich i w G. Kelimeńskich.

16. WĘGIERSKA, MAŁA NIZINA

Kisalfld, część Niz. Środkowodunajskiej na Węgrzech, między Alpami Wsch., Dunajem i Średniogórzem Zadunajskim; przeważające wys. 100–150 m; na pograniczu z Austrią szczątkowe Jez. Nezyderskie (węg. Fert-tó); uprawa zbóż, buraków cukrowych; hodowla bydła.

17. PADAŃSKA, NIZINA

Pianura Padana, nizina w pn. części Włoch, między Alpami, Apeninami i M. Adriatyckim; pow. ok. 50 tys. km2; dzieli się na niziny: Piemoncką, Lombardzką, Wenecką i Emiliańską. Pod względem geol. stanowi zapadlisko tektoniczne (utworzone w trzeciorzędzie w związku z orogenezą alp.) wypełnione osadami trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi o znacznej miąższości (gł. aluwia); łagodnie nachylona w kierunku wsch.; wys. poniżej 100 m; w pn.-wsch. części wulk. wzgórza Berici i Euganei (603 m); oś hydrograficzną Niziny Padańskiej tworzy Pad, którego koryto leży wyżej od okolicznego terenu (np. na pn. od Ferrary o ok. 10 m).

Klimat podzwrotnikowy typu przejściowego między śródziemnomor. i kontynent.; średnia temp. w styczniu 0–3C, w lipcu 23–25C; roczna suma opadów 700–800 mm, u podnóża Alp do 1000 mm. Najważniejszy region gosp. Włoch; uprawa ryżu, pszenicy, buraków cukrowych, warzyw, hodowla bydła; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego; największe m.: Mediolan, Turyn, Wenecja, Bolonia.

18. ŚLĄSKA, NIZINA

rozległa równina między Przedgórzem Sudeckim i Sudetami na pd.-zach., Wałem Trzebnickim na pn. i Wyż. Śląsko-Krakowską na wsch.; wys. od ok. 100 m (na pn.-zach.) do 260 m (na pd.-wsch.); miejscami występują ostańce kemów, ozów i wzgórz morenowych; w pd. części Niziny Śląskiej lessowa równina — Płaskowyż Głubczycki; osią niziny jest dolina Odry (szer. 8–12 km), z symetrycznym układem dopływów: Mała Panew, Stobrawa, Widawa, Oleśnica (pr.), Osobłoga, Nysa Kłodzka, Oława, Ślęza, Bystrzyca (l.); region w większości bezleśny; kilka większych kompleksów leśnych leży w pd.-wsch. części Niziny Śląskiej, gł. na piaszczystych terasach rzecznych, np. Bory Stobrawskie, Bory Niemodlińskie; jeden z najcieplejszych regionów Polski; po lewej stronie Odry urodzajne gleby zbliżone do czarnoziemów; Nizina Śląska dzieli się na 11 mniejszych jednostek fizycznogeogr.; gł. m.: Wrocław, Opole.

19. ŚLĄSKA, WYŻYNA

pd.-zach. część Wyż. Śląsko-Krakowskiej, między Niz. Śląską na zach. i pn., Wyż. Krakowsko-Częstochowską na wsch. a Kotliną Oświęcimską na pd.; wys. 200–400 m, kulminacja na G. Św. Anny (400 m) w garbie Chełm; zbud. z węglonośnych skał wieku karbońskiego, wychodzących na powierzchnię między Zabrzem na zach., Mikołowem na pd. oraz Sosnowcem i Dąbrową Górniczą na wsch.; na karbonie zalegają od pn. dolomity i wapienie środkowotriasowe, które tworzą wzniesienia Chełmu i Garbu Tarnogórskiego, a na wsch. Pagóry Jaworznickie; w pd.-zach. części Wyżyna Śląska, w okolicach Rybnika, utwory karbońskie są przykryte podkarpackim miocenem. W związku z wydobyciem węgla kam., w środk. i pd. części Wyżyny Śląskiej powstały najsilniej uprzemysłowione i zurbanizowane regiony w Polsce — GOP i ROW (13 miast o liczbie ludności przekraczającej 100 tys.); jest to zarazem region o największej w kraju degradacji środowiska naturalnego.

20. TIEN-SZAN

góry w środk. Azji, w Kirgistanie, Kazachstanie i Chinach; dł. ok. 2500 km; najwyższe szczyty: Pik Pobiedy (7439 m) i Chan Tengri (6995 m). Zbudowane gł. z łupków, piaskowców, wapieni, marmurów, gnejsów i granitów, sfałdowanych w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej; następnie zrównane i morfologicznie odmłodzone w trzeciorzędzie (w orogenezie alp.); liczne trzęsienia ziemi.

Dzielą się na Tien—Szan Zachodni (Kirgistan i Kazachstan), obejmujący szereg pasm górskich (G. Kirgiskie, Ałatau Zailijski, Kungej Ałatau, Kara-tau, Ałatau Tałaski, G. Czatkalskie, G. Fergańskie, Terskej Ałatau, Kokszał-tau), i Tien—Szan Wschodni (Chiny), składający się z 2 równoleżnikowych ciągów pasm (pn. i pd.) rozdzielonych dolinami i tektonicznymi kotlinami (najgłębsza — Turfańska, 154 m p.p.m.).

Charakterystyczne wysoko położone powierzchnie zrównania (tzw. syrty); na długich stokach wysokogórskich tworzą się strumienie błotno-gruzowe (siel).

Klimat górski w strefie umiarkowanej ciepłej, suchy wybitnie kontynent.; średnia temperatura miesięczna na przedgórzach w styczniu od ok. –10C do ok. –15C, w lipcu od 22C do 25C; suma roczna opadów od 300 mm na wsch. i pd. do 800 mm na pn. i zach. (miejscami ponad 1000 mm). Rzeki Tien—Szan należą do dorzecza Syr-darii (Naryn, Kara-daria), Czu, Ili, Tarymu (Sary-dżaz); największe jez.: Issyk-kul, Son-kul, Czatyr-kul, Bagrasz-kul.

Podnóża Tien—Szan zajmują pustynie przechodzące na wys. 400–500 m w półpustynie i suche stepy; od 1300 m stepy łąkowe (w zach. części Tien—Szanu miejscami rosną lasy liściaste z udziałem licznych gat. drzew owocowych (m.in. jabłoni i orzechów); wyżej (do 3000–3200 m) rozciąga się piętro łąk i stepów subalp. przeplatanych zwł. w zach. części Tien—Szan lasami świerkowymi. Linia wiecznego śniegu na wys. od 3600–3800 m na pn.-zach. do 4200–4450 m w części środk.; lodowce (największy Inylczek Pd. i Pn.) zajmują 7,3 tys. km 2. Bogactwa miner.: rudy metali nieżel. i rzadkich, węgiel; źródła miner.; rezerwaty: Issykkulski, Ałmaacki, Aksu-Dżabagliński, Sary-Czelecki, Czatkalski, Besz-Aralski (pow. ponad 116 tys. ha).

21. KARAKORUM

hindi Karākoram, urdu Quarāqoram, ang. Karakoram Range, chiń. Karakorum Shan, łańcuch górski w Indiach i Chinach, drugi po Himalajach pod względem wys. na Ziemi; ciągnie się z pn.-zach. na pd.-wsch. między Himalajami a Kunlunem; od zach. graniczy z Hindukuszem i Pamirem; dł. ok. 800 km; średnia wys. ok. 6000 m; najwyższe szczyty: K2 8611 m, Gaszerbrum I 8068 m, Falchan Kangri 8047 m, Gaszerbrum II 8035 m.

Zbudowany gł. z prekambryjskich gnejsów i granitów sfałdowanych w alp. orogenezie. Szczyty ostre i nagie, doliny głębokie i wąskie; silnie zlodowacony (największe lodowce Sjaczen, Hispar, Baltoro); linia wiecznego śniegu na pn. stokach na wys. ok. 5900 m, na pd. — ok. 4700 m.

Klimat górski w strefie podzwrotnikowej, chłodny i suchy; roczna suma opadów 50–250 mm. Roślinność uboga; na stokach pd. do wys. 3500 m lasy (złożone z osiki, brzozy, cedru). Trudno dostępne; przez przełęcz Karakorum (wys. 5574 m) przechodzi droga łącząca Indie i Pakistan z Chinami; 1962–78 przez Karakorum zbudowano Szosę Karakorumską (dł. ok. 800 km) z doliny Indusu, przez m. Gilgit, dolinę rz. Hunza, przełęcz Khundźerab (wys. 4709 m) do Kaszgaru.

22. AŁTAJ

góry w Azji Środk., w Rosji (Kraj Ałtajski i rep. Ałtaj), Kazachstanie, Chinach i Mongolii; obejmuje liczne łańcuchy górskie ciągnące się gł. z pd.-wsch. na pn.-zach.; wys. do 4506 m (Biełucha). Dzieli się na Ałtaj właściwy (Rosja i Kazachstan) oraz Ałtaj Mongolski i Ałtaj Gobijski.

Część pn.-wsch. sfałdowana w orogenezie kaledońskiej, pd.-zach. — w hercyńskiej; zbud. z prekambryjskich i paleozoicznych skał magmowych, metamorficznych i osadowych. Przeważają niewysokie grzbiety górskie, o stromych stokach; najwyższe pasma (G. Katuńskie i G. Czujskie) mają rzeźbę alp.; charakterystyczne duże tektoniczne śródgórskie kotliny, zw. stepami (Czujski, Kurajski).

Klimat górski w strefie umiarkowanej chłodnej, wybitnie kontynent.; suma roczna opadu na zach. i pn.-zach. stokach 1000–2000 mm, w Kotlinie Czujskiej ok. 100 mm. Liczne rzeki (najdłuższe: Katuń, Buchtarma, Bija, Czuja); ponad 3500 jezior, największe: Marka-kol i Teleckie.

70% pow. Ałtajów zajmuje tajga (w zach. części jodłowa, w pn.-wsch. — jodłowo-limbowa, w pd. — modrzewiowa); w dolnym piętrze roślinność stepowa; powyżej 1700 m na pn. i 2750 m na wsch. — łąki wysokogórskie; lodowce (ponad 900 km2). Bogate złoża rud żelaza, rtęci, cynku, ołowiu i miedzi, złota; źródła miner.; hodowla marali; doliną Katuni (z m. Bijsk) biegnie droga samochodowa do Mongolii (trakt czujski). Rezerwat Ałtajski (881 tys. ha) na terytorium rep. Ałtaj.

23. KORDYLIERY

system górski w Ameryce Pn.; ciągnie się wzdłuż O. Spokojnego, od płw. Alaska do Przesmyku Panamskiego, na dł. ok. 8 tys. km, przez terytoria USA, Kanady, Meksyku i państw Ameryki Środk.; najwyższy szczyt McKinley (6194 m). Kordyliery dzielą się na Kordyliery Północne (w stanie Alaska i w Kanadzie), Kordyliery Środkowe (w USA) i Kordyliery Południowe (na pd. od USA).

24. PATAGOŃSKA, WYŻYNA

wyżyna w pd. Argentynie; opada stopniami (od wys. ok. 1000 m u podnóża Andów) do O. Atlantyckiego, tworząc skaliste, strome wybrzeże (wys. do 150 m); Wyżyna Patagońska jest częścią platformy paleozoicznej (podłoże stanowią skały metamorficzne i granitoidy prekambru i paleozoiku, pokrywę — osady i skały wulk. jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu); pocięta głębokimi dolinami rzek (Negro, Chubut, Deseado) na stoliwa (zw. mesetas); roślinność skąpa, półpustynna (suchoroślowe trawy, kolczaste krzewy i kaktusy); tylko u podnóża Andów występują stepy i zarośla, a w dolinach rzek — łąki; pasterska hodowla owiec.

25. HINDUKUSZ

afgańskie Kohı Hindūku, hindi i urdu Hindūkuś, ang. Hindu Kush, góry w środk. części Azji, w Afganistanie, Pakistanie i Indiach, od zach. graniczą z górami Safed Koh, na wsch. — z wyż. Pamiru, górami Karakorum i Himalajami; dł. ok. 800 km; najwyższy szczyt Tiricz Mir, 7690 m. Hindukusz jest jednym z najwyższych łańcuchów górskich powstałych wskutek orogenezy alp. w trzeciorzędzie i na początku czwartorzędu; ruchy wznoszące trwają w Hindukuszu nadal. Hindukusz ma budowę wachlarzową, fałdy i płaszczowiny obalone są ku pn. i pd.; jest zbud. z paleozoicznych skał magmowych i metamorficznych (gł. granity, gnejsy) oraz z jurajskich, kredowych i trzeciorzędowych skał osadowych (gł. piaskowce i wapienie).

Hindukusz dzieli się na Hindukusz Zachodni (do przełęczy Chawak), Hindukusz Środkowy (do przełęczy Chatinza An) i Hindukusz Wschodni. W części wsch. wysokogórskie płaskowyże (wys. ok. 4000 m), ponad którymi wznoszą się masywy o rzeźbie alp.; część zach. niższa (przeważają wys. 2500–4000 m); trudno dostępny.

Klimat górski w strefie podzwrotnikowej, chłodny i suchy; roczna suma opadów we wsch. części Hindukuszu ok. 50 mm, w pn.-zach. 400–800 mm, w pd.-wsch. do 1000 mm (wpływ monsunu letniego).

Hindukusz stanowi dział wodny między dorzeczami Amu-darii i Indusu. Szatę roślinną Hindukuszu tworzą gł. suche stepy i półpustynie z kolczastymi, poduszkowatymi krzewinkami oraz kserofityczna roślinność wysokogórska; na stokach pn. miejscami lasostep; w bardziej wilgotnej części pd.-wsch. występuje twardolistna roślinność leśna (dęby), a wyżej lasy iglaste z sosną, świerkiem i cedrem himalajskim oraz łąki alp.; granica wiecznego śniegu na wys. ok. 5000 m; liczne lodowce (o łącznej pow. ok. 6200 km2). Bogactwa miner.: węgiel kam., rudy żelaza i metali nieżel., beryl; w dolinach i kotlinach uprawa zbóż, drzew owocowych, winorośli; przez przełęcz Salang (wys. 3878 m) prowadzi droga samochodowa Kabul–Mazar-i Szarif.

26. WSCHODNIOAFRYKAŃSKA, WYŻYNA

rozległy obszar wyżynny w Afryce Wsch., na terytorium Tanzanii, Kenii, Ugandy, Burundi, Ruandy, Etiopii, Erytrei, Somalii, Dżibuti oraz częściowo Mozambiku, Zambii, Malawi, Demokr. Rep. Konga; pow. ok. 4 mln km2; obejmuje Wyżynę Abisyńską, Wyżynę Somalijską, rozległą nieckę Uniamwezi oraz system Wielkich Rowów Afrykańskich z otaczającymi go zrębowymi masywami górskimi i wyżynami. Przyjmuje się również, że Wyżyna Wschodnioafrykańska obejmuje tylko nieckę Uniamwezi, z otaczającymi ją rowami i wzniesieniami, w Kenii, Tanzanii i Ugandzie.

27. HUDSONA, ZATOKA

ang. Hudson Bay, fr. Baie d'Hudson, zatoka O. Arktycznego, u pn.-wsch. wybrzeży Kanady, wcinająca się daleko w głąb lądu Ameryki Pn.; przez Cieśn. Hudsona łączy się z O. Atlantyckim (Morze Labradorskie), przez zat. Basen Foxe'a — z cieśninami w Archipelagu Arktycznym; na pd. tworzy drugorzędną Zat. Jamesa; pow. 848 tys. km2, głęb. do 301 m; wys. pływów 5–8 m; do Zatoki Hudsona uchodzą liczne rzeki, m.in. Churchill, Nelson, Winisk, Albany; gł. porty: Churchill, Port Nelson.

28. NADBRZEŻNE, GÓRY

ang. Coast Mountains, fr. Chane Ctière, pasma górskie w pd.-zach. części Kanady (prow. Kolumbia Bryt.); stanowią pd. część wewn. łuku pacyficznego łańcucha nadbrzeżnego Kordylierów; ciągną się w przedłużeniu Gór Św. Eliasza; na pd. przechodzą w G. Kaskadowe; dł. ok. 1600 km; najwyższy szczyt — Waddington (4042 m); silnie rozczłonkowane; liczne ślady zlodowacenia czwartorzędowego oraz współcz. lodowce górskie; zach. stoki tworzą wybrzeże fiordowe; rzeki (gł. Fraser, Skeena, Stikine) przecinają Góry Nadbrzeżne przełomowymi dolinami; klimat umiarkowany chłodny, górski; duże opady (2000–6000 mm); gęste lasy iglaste (gł. świerk sitkajski, jodła, w części pd. daglezja); bogate złoża miner. (rudy miedzi i antymonu, złoto, srebro, węgiel kam., ropa naft.); pn.-zach. część wewn. łuku pacyficznego łańcucha nadbrzeżnego Kordylierów leży w USA (stan Alaska) i obejmuje góry: Św. Eliasza, Wrangla, Alaska, Aleuckie oraz wyspy Aleuty.

29. MAZOWIECKA, NIZINA

kraina położona we wsch. części Nizin Środkowopolskich, u zbiegu Wisły, Narwi i Bugu; związana z artezyjską niecką mazow. o mało wyraźnych granicach przyr.; wyróżniana gł. na podstawach hist.; w podziale fizycznogeogr. Polski N.M. odpowiadają 3 makroregiony: niziny Północnomazowiecka i Środkowomazowiecka oraz Wzniesienia Południowomazowieckie.

30. SUDETY

stare góry zrębowe w pd.-zach. Polsce, pn. Czechach oraz w Niemczech (zach. skraj Sudetów), część Masywu Czeskiego; ciągną się na dł. ok. 300 km i szer. 50 km, od G. Łużyckich na zach. do Bramy Morawskiej na wsch.; od pn. graniczą (wzdłuż linii uskoku brzeżnego) z Przedgórzem Sudeckim.

31. GANGESU, KANAŁ GÓRNY

ang. Upper Ganga Canal, kanał nawadniający w pn. Indiach, w stanie Uttar Pradeś; biegnie na pd. od Gangesu, równolegle do rzeki, z Hardwaru do Kanpuru; długość wraz z odgałęzieniami 8500 km; nawadnia ok. 0,7 mln ha gruntów na Niz. Gangesu; oddany do użytku 1856.

32. GANGESU, KANAŁ DOLNY, ang. Lower Ganga Canal, kanał nawadniający w pn. Indiach, w stanie Uttar Pradeś; tworzy rozległą sieć kanałów o łącznej dł. 8200 km, nawadniających blisko 0,5 mln ha gruntów na Niz. Gangesu, pomiędzy Gangesem a Jamuną; oddany do użytku 1880.