Sukcesy i porażki militarne Polski w XVII wieku

Po śmierci Stefana Batorego wybór kolejnego kandydata na króla Polski nie przebiegał zgodnie. Stronnicy Habsburgów opowiedzieli się za arcyksięciem Maksymilianem, a ich przeciwnicy za królewiczem szwedzkim Zygmuntem Wazą, w którym płynęła krew jagiellońska. Obydwaj elekci przybyli do Polski, lecz Maksymilianowi zbrojnie wkraczającemu do kraju zagrodził drogę Jan Zamoyski, który w bitwie pod Byczyną pokonał go i wziął do niewoli. Dlatego ostatecznie królem Polski mianowany został Zygmunt III Waza. Nowo wybrany król polski, szwedzki następca tronu został przez swoich szwedzkich poddanych pozbawiony należnego mu dziedzictwa. Ani on, ani jego synowie nie zrzekli się pretensji do tronu szwedzkiego.

Główną przyczyną wybuchu wojen polsko-szwedzkich była rywalizacja obu państw o dominację na wybrzeżach Bałtyku i przejęcie kontroli nad handlem morskim. Dodatkowym powodem wrogości był spór między polską i szwedzką gałęzią dynastii Wazów. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojen była decyzja Zygmunta III o przyłączeniu w 1600 r. do Polski szwedzkiej części Inflant – Estonii. Wojna o Inflanty trwała do 1611 r. Mimo wielkiego zwycięstwa wojsk polskich nad szwedzkimi w bitwie pod Kircholmem, która odbyła się 27.09.1605 r., Inflanty zostały ostatecznie zajęte przez Szwedów w 1622 r. W latach 1626-1629 doszło do wojny o ujście Wisły. Wojska szwedzkie dowodzone przez Gustawa II Adolfa wylądowały w Prusach Książęcych i na Pomorzu Gdańskim w celu trwałego opanowania tych ziem. Wojska polskie odniosły kilka zwycięstw, m.in. pod Oliwą, gdzie połączone floty, królewska i gdańska pokonały liczniejszą flotę szwedzką oraz Hamersztynem i Trzcianą, gdzie głównodowodzący siłami szwedzkimi został ranny i ledwo uniknął niewoli. Jednak rozejm zawarty w 1629 w Starym Targu był dla Rzeczypospolitej niekorzystny, ponieważ Szwedzi nadal kontrolowali wybrzeże i otrzymali prawo do pobierania cła od towarów transportowanych przez polskie porty. Dopiero pokój zawarty w 1635 r. w Sztumskiej Wsi przywrócił pełnię polskiego zwierzchnictwa nad Pomorzem i usunął z niego szwedzkie załogi wojskowe. W 1655 r. rozpoczęła się najcięższa z wojen polsko-szwedzkich, która znana jest w naszej historii jako “Potop". Król szwedzki Karol X Gustaw, wykorzystując wewnętrzne konflikty Rzeczypospolitej, próbował opanować całe państwo polskie. Początkowo jego wojska odnosiły błyskawiczne sukcesy, gdyż szlachta nie chciała walczyć. Powstał wewnętrzny konflikt w rodzinie Wazów. Radziwiłłowie zawarli z Karolem Gustawem układ oddający im władzę nad Litwą, a król polski Jan Kazimierz opuścił kraj. Wydawać by się mogło, że wojna zakończyła się całkowitym podbojem Rzeczypospolitej. Jednak niedotrzymanie przez Karola Gustawa zobowiązań wobec szlachty i magnaterii, jak również grabieże wojsk szwedzkich wywołały żywiołowy wybuch powstania. Wielką rolę w odrodzeniu woli walki społeczeństwa polskiego odegrała obrona klasztoru jasnogórskiego. Skuteczna okazała się taktyka “wojny szarpanej" stosowana przez wybitnego dowódcę S. Czarnieckiego. Inny wybitny wódz J. Lubomirski odparł najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Ostatecznie wielkim wysiłkiem całego społeczeństwa udało się wyprzeć wojska szwedzkie z terenu Polski. W ostatnim okresie działań wojennych po stronie polskiej opowiedziały się Dania, Austria i Rosja, które obawiały się wzrostu potęgi szwedzkiej. Wojna zakończyła się pokojem w Oliwie w 1660 r. Nie zmienił on granic obu państw, jedynie Rzeczpospolita oficjalnie uznała przynależność Inflant do Szwecji. Król polski Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego. Rzeczpospolita obroniła swoją suwerenność, ale za cenę olbrzymich strat materialnych i ludnościowych.

Tuż po zakończeniu konfliktu o Inflanty wybuch konflikt polsko-turecki. Dzielił się on na dwie części. Pierwsza z nich obejmuje lata 1620-1621, a druga 1672-1699. Spór polsko-turecki miał kilka przyczyn. Po pierwsze była to rywalizacja o opanowanie Mołdawii. Dla Polski pełniła ona rolę wysuniętego przedpola. Hospodarowie mołdawscy składali od 1485 r. hołd władcom polskim, lecz jednocześnie znajdując się pod coraz większym naciskiem tureckim szukali z Turcją porozumienia. Aż do początków XVII w. na tronie mołdawskim zasiadali władcy uznający przynajmniej częściowe zwierzchnictwo polskie. Drugim powodem sporów były najazdy tureckich lenników – Tatarów na Polskę i wyprawy poddanych polskich – Kozaków na Turcję. Mimo zadrażnień, aż do 1620 r. obu stronom udawało się utrzymać pokój. Pierwszym bezpośrednim starciem państw była wojna z 1620 r. Jej przyczyną było poparcie polskie dla Habsburgów podczas wojny trzydziestoletniej, gdy tymczasem Turcja wspierała pośrednio protestantów oraz próba umocnienia wpływów polskich w Mołdawii. Wyprawa wojsk polskich do Mołdawii zakończyła się klęską pod Cecorą. W 1621 r. u granic Polski stanęła armia turecka, którą z trudem powstrzymano pod Chocimiem, i zawarto korzystny dla Rzeczypospolitej pokój. Działania wojenne zostały wznowione w II połowie XVII w. Turcja przeżywała wówczas ostatni w swojej historii okres wielkiej ekspansji terytorialnej. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny była decyzja hetmana kozackiego Piotra Doroszenki, który poddał sułtanowi Ukrainę prawobrzeżną tzw. Przeddnieprzańską. W 1672 r. armia turecka zaatakowała terytorium polskie i po zajęciu twierdzy w Kamieńcu Podolskim Rzeczpospolita została zmuszona do zawarcia pokoju w Buczaczu. Jego postanowienia były dla Polski haniebne ponieważ oddaliśmy Turcji województwa południowo-wschodnie, jak również musieliśmy płacić sułtanowi doroczną daninę. Sejm nie ratyfikował traktatu, uchwalił podatki na wojsko, które w 1673 r. zadało Turkom klęskę pod Chocimiem. Dowodzący tam hetman Sobieski został królem polskim (Jan III Sobieski). W 1676 r. król wytrzymał długotrwałe oblężenie wojsk tureckich w warownym obozie pod Żurawnem i zmusił Turcję do zawarcia rozejmu, na mocy którego Rzeczpospolita nie musiała już płacić haraczu. Nie udało się jednak zmusić przeciwnika do odstąpienia zagrabionych wcześniej terytoriów. Skłoniło to Jana III do zawarcia sojuszu z Austrią. Gdy w 1683 r. armia turecka pod dowództwem wezyra Kara Mustafy wyruszyła na Wiedeń, król poprowadził wojska polskie na pomoc oblężonemu Wiedniowi. Wielkie zwycięstwo wojsk polskich zostało przyjęte z entuzjazmem w całej Europie. Polska walczyła w ramach tzw. Ligi Świętej utworzonej z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. Wojna trwała jeszcze do 1699 r. i zakończyła się pokojem w Karłowicach, który przywrócił Polsce utracone ziemie.

U schyłku XVI w. Rosja pogrążyła się w wewnętrznych konfliktach po śmierci Iwana IV nastała tzw. "wielka smuta". W początkach XVII w. na ziemiach polskich pojawił się rzekomy syn Iwana IV. Przeszedł on do historii pod mianem Dymitra Samozwańca. Grupa polskich magnatów postanowiła wykorzystać jego pretensje do tronu moskiewskiego, aby zdobyć wpływy w Rosji. Za cichą aprobatą króla i nuncjusza papieskiego prywatne wojska magnatów wkroczyły do Rosji, a po śmierci cara Borysa Godunowa osadziły w 1605 r. Dymitra na tronie moskiewskim. Cała ta awantura polityczna została nazwana “Dymitriadą". Dymitr został wkrótce zamordowany, ale wydarzenia te wykazały słabość Rosji. W 1609 r. rozpoczęła się oficjalnie wojna polsko-rosyjska. Wojska polskie odniosły zwycięstwo pod Kłuszynem w 1610 r. i zajęły Moskwę. Wkrótce w Rosji wybuchło powstanie antypolskie i wojska polskie opuściły terytorium tego państwa. Wojna zakończyła się w 1619 r. rozejmem w Dywilinie, który przyniósł Polsce wielkie nabytki terytorialne na wschodzie. Rosja zachowała suwerenność i pod rządami nowej dynastii Romanowów zaczęła odbudowywać potęgę. W latach 1632-1634 toczyła się wojna smoleńska.. Zakończył ją pokój w Polanowie, który potwierdzał warunki rozejmu w Dywilinie, ale król Władysław IV zrzekł się pretensji do korony carów.

Wojny polsko-rosyjskie w II połowie XVII w. były konsekwencją wojen kozackich Początkowo strona polska dominowała w tych konfliktach, później jednak stosunek sił zaczął zmieniać się na korzyść Rosji. Wojny zakończyły się utratą przez Polskę części terytoriów wschodnich

Główną siedzibą Kozaków była Sicz – ufortyfikowany obóz na jednej z wysp dnieprzańskich. Kozacy trudnili się myślistwem, rybołówstwem, nawet uprawą ziemi, ale głównym źródłem utrzymania była dla nich wojna. Najeżdżali terytoria tureckie, co prowadziło do ciągłych konfliktów z tym państwem. Władze polskie, chcąc powstrzymać wyprawy kozackie karały ich uczestników, a jednocześnie organizowały wśród nich oddziały wojskowe na służbie państwowej tzw. kozacy rejestrowi. W XVI w. – szczególnie po unii lubelskiej – szlachta i magnaci podjęli ekspansję na niezwykle urodzajne ziemie ukraińskie. Zamieszkujący je Kozacy i chłopi ruscy byli zmuszani do odrabiania pańszczyzny. Powodowało to liczne konflikty, w których opór miejscowej ludności łamano siłą. Drugą przyczyną sporu była kwestia religijna, gdyż Kozacy nie akceptowali postanowień unii brzeskiej i stanowili główną ostoją tradycyjnego prawosławia w Polsce.

W XVII w. wybuchło kilka powstań kozackich. Największym z nich było powstanie z 1648 r. kierowane przez Bohdana Chmielnickiego. Jego przyczyną były zawiedzione nadzieje kozackie na wojnę z Turcją oraz nasilające się konflikty społeczne na Ukrainie. Chmielnicki wspierany przez Tatarów pobił wojska polskie w bitwach pod Żółtymi Wodami i Korsuniem. Kilka miesięcy później rozgromił polskie wojsko pod Piławcami i doszedł pod Zamość i Lwów. Choć później zaczął ponosić klęski, to przez wiele lat wojska polskie nie mogły poradzić sobie z powstańcami. Długa, ciężka i krwawa wojna domowa toczyła się ze zmiennym szczęściem. Zawierane kilkakrotnie ugody nie były respektowane przez obie strony. W 1654 r. Kozacy zawarli w Perejasławiu ugodę z Rosją i uznali władzę rosyjską w zamian za pomoc w wojnie przeciwko Rzeczpospolitej. Krok ten okazał się bardzo brzemienny w konsekwencje. Do wojny przystąpiły w 1654 r. wojska rosyjskie i odniosły poważne sukcesy. Podczas "Potopu szwedzkiego" działania wojenne zostały zawieszone, ale w 1660r. znów je wznowiono. Mimo zwycięstwa wojsk polskich dowodzonych przez J. Lubomirskiego pod Cudnowem, oraz wojsk polsko-litewskich Czarnieckiego i Sapiehy pod Połonką nie udało się utrzymać całej Ukrainy pod polskim panowaniem. Wojnę zakończył rozejm zawarty w 1667 r. w Andruszowie, na mocy którego Ukraina została podzielona wzdłuż Dniepru. Jej lewobrzeżna część wraz z Kijowem, została przyłączona do Rosji. Kozacy znaleźli się pod panowaniem rosyjskim. Dla samych Kozaków takie rozwiązanie okazało się fatalne w skutkach. Próbowali oni odgrywać rolę samodzielnego czynnika politycznego, manewrując między Rzeczpospolitą, Rosją i Turcją. Kozaczyzna ostatecznie została zlikwidowana w początkach XVIII w. Ostatnim wystąpieniem na Ukrainie było powstanie hajdamaków w 1768 r. Jego bezpośrednią przyczyną był wzrost pańszczyzny i prześladowania dyzunitów. Powstańcy pod dowództwem I. Gonty i M. Żeleźniaka dokonali rzezi szlachty i Żydów chroniących się w miasteczku Humań. Powstanie zostało stłumione przez wojska polskie i rosyjskie.

Wszystkie te wojny toczone przez Polskę doprowadziły do wielkich zniszczeń kraju. Ich rozmiar był zatrważający. Doprowadziły one gospodarkę polską do ruiny. Po wojnach ze Szwecją zakończonych w 1660 r. około 60% ziem uprawnych leżało odłogiem. Straty wśród ludności cywilnej doprowadziły do zerwania ciągłości osadnictwa na ziemiach. Ubytki wśród ludności oraz brak środków na odbudowę spowodował cofnięcie gospodarcze Polski. Zjawiska te dotknęły zarówno wieś, jak i miasto.