1. 1. Uzależnienie i jego rodzaje w świetle literatury
Postęp współczesnej cywilizacji doprowadził do osiągnięć w wielu dziedzinach życia indywidualnego, społecznego, ale również wywołał skutki negatywne. Wymienić tu możemy konflikty interpersonalne, napięcia emocjonalne, objawy nerwicowe zauważane coraz częściej. Wśród negatywnych zjawisk wymieniane są także uzależnienia.
Uzależnienie, czyli toksykomania ujmowana jest najczęściej jako przyjmowanie substancji chemicznych (syntetycznych lub naturalnych, mających szkodliwy wpływ na organizm i psychikę jednostki), wskazujące patologiczny charakter przyzwyczajenia do przyjmowania określonego środka (Nowak 2001, s. 62). Należy tutaj zwrócić uwagę na dwa rodzaje tych środków tzn. środki odurzające i środki uzależniające. Te pierwsze to środki, które wywołują stan odurzenia i mogą spowodować ujemne skutki dla fizycznego lub psychicznego zdrowia ludzkiego. W definicji środków uzależniających akcentuje się zdolność potencjalnego wywoływania u pewnych osób stanu psychicznego, określonego jako uzależnienie psychiczne (tamże, s.65).
Wyodrębniamy kilka rodzajów uzależnień:
· Uzależnienie psychiczne- silna i trudna do opanowania potrzeba, a czasem przymus psychiczny do przyjmowania i kontynuowania zażywania określonego środka, czynione jest to w celu uzyskania efektu natury emocjonalnej- dla przyjemności lub uzyskania odprężenia, ulżenia w cierpieniu, złagodzenia złego samopoczucia.
· Uzależnienie fizyczne- konieczność zażywania określonych środków na skutek uzależnienia organizmu od obecności w nim danej substancji chemicznej, bez której nie może on normalnie funkcjonować.
· Uzależnienie społeczne- występuje wśród młodzieży i wiąże się z zażywaniem narkotyków w grupie. Polega na tym, iż działa tu czynnik środowiskowy w postaci presji grupy, świadomości istnienia pewnej mody, bądź więzi z inną osobą darzoną uczuciem (Cekiera 1992, s. 17).
W literaturze dotyczącej problemów związanych z uzależnieniem spotyka się różne klasyfikacje rodzajów toksykomanii. Jedną z nich jest klasyfikacja A. Stankowskiego, który wyodrębni
-Narkomanię- uzależnienie od klasycznych narkotyków (morfina, heroina, kokaina, środki halucynogenne),
· Lekomanię- uzależnienie od środków odurzających typu: barbiturany, leki uspokajające, nasenne, pobudzające, leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe,
· Uzależnienie od substancji chemicznych (np. kleje, eter, proszki do prania, rozpuszczalniki itp.) (Podgórecki 1969, s. 371).
Choć wszyscy lubimy postrzegać siebie i własne dzieci jako jedyne w swoi rodzaju, niepowtarzalne, to prawda jest taka, że ewolucja zmian w zachowaniu związana z używaniem narkotyków przebiega niemal jednakowo. Po pierwsze, dochodzi do uzależnienia fizycznego jak i psychicznego (po większości środków), po drugie, używanie narkotyków zmusza dziecko do określonych zachowań, ponieważ narkotyki są zakazane, więc gdy je kupuje, posiada, kradnie na nie pieniądze, to czuje się przestępcą.
Możemy wyróżnić cztery fazy używania narkotyków:
1. Faza poznawania stanu odurzenia (eksperyment)- znaczna część młodych ludzi, na tym poprzestaje. Jednak niektórzy zaczynają coraz częściej sięgać po środki odurzające.
2. Faza stanu odurzenia przyjemnością- w tej fazie narkotyki bierze się nie tylko na imprezach, wkraczają one w życie codzienne. To nie jest już ciekawość, lecz chęć wprawienia się w dobry nastrój przesądza o motywacji. Pojawiają się nowe środki. Jednak ich efekt działania nie będzie taki sam. Wzrasta tolerancja, co sprawia, że trzeba zwiększyć dawkę by osiągnąć zamierzony efekt.
3. Stan odurzenia celem nadrzędnym- te same narkotyki i dawki nie dają już tak dobrego „odlotu”, jak wcześniej. Prowadzi to do zwiększenia dawek znacznie silniejszych narkotyków. W tej fazie jakakolwiek przerwa w działaniu środka jest boleśnie odczuwana.
4. Stan odurzenia normą- w tej fazie uzależnienia najczęściej są przedawkowania, utrata przytomności, stany deliryczne, niedożywienie i wiele innych dolegliwości. W fazie tej uzależnieni muszą szukać profesjonalnej pomocy. Jeśli tego nie uczynią ich życie może zakończyć się tylko w jeden sposób (Dimoff 1994, s.19).
Uzależnienie, to stan, proces zależności fizycznej, psychicznej, społecznej jednostki. Charakteryzuje się systematycznym, niekontrolowanym braniem środka, od którego młody człowiek się uzależnia. Ten niekontrolowany mechanizm zachowania prowadzi do błędnego koła. Uzależniony człowiek bierze środki, bo się źle czuje, a ponieważ po nich czuje się jeszcze gorzej, więc znów je bierze, aby poczuć się lepiej, i koło się zamyka (Cekiera 1999, s. 17).
1.2. Pojęcie narkomanii
Różnorodne środki odurzające były znane i używane od dawien dawna jako środki obrzędowe, przeciwbólowe, obrzędowe i magiczne. Badania kulturowe wskazują, iż nie tylko rodzaj narkotyku, ale i również sposób jego zażywania był ściśle w społeczeństwie pierwotnym regulowany. Również ludowe ziołolecznictwo wykorzystywało działanie środków odurzających (Jarosz 1980, s. 267).
Słowo „narkomania” pochodzi z języka greckiego od słowa „narke” i oznacza odurzenie, skostnienie; „mania” to szał, wściekłość, pasja, zapał. A więc termin ten oznacza używanie niektórych tylko środków odurzających, tych, które wywołują stany euforii. Słowa tego używa się również do oznaczenia nałogowego używania wszelkich środków odurzających (Haak 1993, s. 11).
„Termin „narkomania” używany jest do określenia stanu uzależnienia od środków odurzających. Uzależnienie (drug dependance) ma charakter psychiczny, a także, rzadziej fizyczny. Komitet Ekspertów światowej Organizacji Zdrowia zdefiniował owo uzależnienie jako „stan psychiczny, a czasem także fizyczny, będący wynikiem interakcji pomiędzy żywym organizmem a środkiem odurzającym, charakteryzujący się reakcjami w zachowaniu i innymi reakcjami, wśród których występuje zawsze przymus brania leku stale lub okresowo w celu doznania jego psychicznych efektów, a czasem dla uniknięcia dolegliwości spowodowanych jego brakiem”(Jarosz 1980, s. 268).
Jest ona swoistą odmianą toksykomanii, do której poza narkomanią zalicza się lekomanię oraz nadużywanie takich używek jak np. alkohol, nikotyna, kofeina.
1.3. Narkotyki i ich kategorie
Nie ma narkotyków miękkich i twardych tylko takie, które uzależniają wolniej lub szybciej. Każdy z nas jest indywidualnym człowiekiem, a więc każdy narkotyk oddziałuje inaczej na każdy organizm. U jednej osoby jego działanie może być dziesięciokrotnie większe, niż u innej. Jeśli chodzi o rodzaj efektów, to taka sama dawka określonego środka, może spowodować różne reakcje: od euforii po paniczny lęk prowadzący do ucieczki, a nawet samobójstwa.
Może wydawać się nam to dziwne, ale orzeźwiająca filiżanka kawy czy herbaty, czy też odprężająca lampka wina zasadniczo działają na nasz ustrój podobnie jak rozprowadzana nielegalnie marihuana. Kofeina znajdująca się w kawie, herbacie i coca-coli oraz alkohol w winie i piwie ingerują w normalne funkcjonowanie organizmu. Spożywane w umiarkowanych ilościach są stosunkowo nieszkodliwe.
W języku polskim używane są takie pojęcia jak: substancje (środki) uzależniające, toksykomania, lekomania, narkomania. Odrębny problem stanowi pojęcie środka odurzającego. Możemy przyjąć, że jest nim „ każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, której działanie na organizm ludzki przejawia się w zmianie jakości odbieranych przez ten organizm. Używanie takiej substancji, szczególnie, gdy ma ona charakter systematyczny, stanowi mniejsze lub większe niebezpieczeństwo dla zdrowia psychicznego i fizycznego jednostki oraz prowadzi do zaburzeń w jej otoczeniu i środowisku”(Jarosz 1980, s.270). A więc za środek odurzający zostaje uznany każdy środek, który „wywołuje stan odurzenia i może spowodować ujemne skutki tak fizycznego jak i psychicznego zdrowia człowieka”(tamże, s.270). „Środkiem odurzającym w rozumieniu obowiązujących przepisów jest, przeto każdy środek farmaceutyczny chemiczny lub roślinny, który przyjęty dla wywołania efektu narkotycznego może wywołać negatywne skutki zdrowotne. Chodzi, więc nie tylko o klasyczne narkotyki, jak: heroina czy kokaina, ale także- używając określenia Hanausków (plemię), o ich zamienniki, czyli: „substancję naturalną lub syntetyczną, nie przeznaczoną do celów narkotycznych, która jednak w wyniku prostych zabiegów lub syntezy z inna substancją (a niekiedy i bez) wywołuje stan euforii lub halucynacji i prowadzi do nałogu” (tamże, s. 270). Ten doraźny tak pożądany efekt jest pułapką, gdyż prowadzi do uzależnienia się ludzi od środków chemicznych.
Narkotyki to nie tylko heroina, kokaina, marihuana, właściwości narkotyczne posiada również alkohol, oraz nikotyna zawarta w tytoniu i kofeinie. Wiele produktów, które używamy w gospodarstwie domowym zawiera związki chemiczne, które stwarzają dzieciom możliwość łatwego niebezpiecznego odurzenia się. Dla uzyskania efektów odurzających młodzi narkomanii preparują kleje, lakiery syntetyczne, aceton, rozpuszczalniki żywic, lakierów oraz pasty do butów.
Możemy wymienić wiele różnych podziałów substancji uzależniających w zależności od ich działania. Ja w swojej pracy umieściłam podział dr Wolniewicz-Grzelak, która biorąc pod uwagę działanie tych środków wyróżniła ich trzy typy:
1. Środki hamujące- do nich zaliczamy:
· Opiaty (morfina, heroina),
· Leki nasenne,
· Leki uspokajające,
· Leki psychotropowe,
· Alkohol,
· Rozpuszczalniki.
2. Środki pobudzające- wyróżniamy:
· Amfetaminę,
· Kokainę (Crack),
· Kofeinę,
· Nikotynę,
· Sterydy.
3. Środki zmieniające- takie jak:
· LSD,
· Pejotl, meskalina (kaktus),
· Grzyby halucynogenne,
· Ekstazy,
· Marihuana i haszysz (Wolniewicz-Grzelak 2000, s. 4).
1.4. Czynniki ryzyka zażywania substancji uzależniających
Koncepcja czynników ryzykownych wywodzi się z badań nad epidemiologią chorób i odnosi się do tych zmiennych, związanych z dużym prawdopodobieństwem występowania, większym nasileniem i dłuższym czasem trwania chorób lub istotnych problemów zdrowotnych.W badaniach nad młodzieżą koncepcja czynników ryzyka została zastosowana również do wyjaśnienia zachowań ryzykownych. Tu przyjmuje się iż czynnikami ryzyka są te zmienne (warunki środowiska lub zmienne indywidualne), które wiążą się z wysokim prawdopodobieństwem występowania zachowań stanowiących zagrożenie dla prawidłowego rozwoju, zdrowia, bezpieczeństwa lub funkcjonowania społecznego. Jednym z takich zachowań jest używanie i nadużywanie substancji psychoaktywnych (Ostaszewski 2003, s. 89).
Badania nad czynnikami ryzyka, związane z używaniem substancji psychoaktywnych możemy podzielić na dwa obszary:
Pierwszy dotyczy czynników, które w okresie adolescencji, poprzedzają inicjację, a następnie wiąże się z tzw. normatywnym piciem alkoholu, eksperymentowaniem z narkotykami. W świetle wyników przeprowadzanych badań autorzy zajmujący się społeczną psychologią rozwojową uważają picie alkoholu, palenie papierosów, eksperymentowanie z narkotykami jako statystyczną „normę rozwojową”. Dotyczy to większej części populacji młodzieży, nie tylko grup dewiacyjnych, subkulturowych. W tym znaczeniu kontakty młodzieży z środkami uzależniającymi określa się jako zachowania normatywne okresu dojrzewania.
Drugi obszar badań skoncentrowany jest na czynnikach, które powiązane są z wyższym ryzykiem lub większym nasileniem problemowego używania substancji psychoaktywnych oraz z wysokim prawdopodobieństwem uzależnienia się od nich (Ostaszewski 2003, s.89).
Badania z pierwszego obszaru wskazują, iż najsilniejsze czynniki związane z inicjacją i tzw. normatywnym używaniem substancji psychoaktywnych przez młodzież to zmienne, które charakteryzują najbliższe otoczenie społeczne młodych ludzi oraz preferowany styl życia czyli:
· Przebywanie w towarzystwie kolegów, którzy używają różnego rodzaju środki uzależniające.
· Spotykanie się z ofertami używania i doświadczenie presji.
· Inicjacja, która dotyczy używania danej substancji.
· Wcześniejsze zażywanie danej substancji (tamże, s.90).
Badania wskazują również na czynniki związane z poznawczą sferą funkcjonowania, takie jak:
· Obserwowanie u rówieśników lub innych ważnych osób (np. rodzice, autorytety) postaw, zachowań, które aprobują używanie substancji psychoaktywnych
· Pozytywne oczekiwania co do skutków jakie wywołują dane substancje psychoaktywne na organizm człowieka oraz funkcjonowanie społeczne
Zwraca się też uwagę na właściwości osobnicze – podatność na wpływy rówieśnicze (uleganie namowom, by zrobić coś niedozwolonego) (tamże s. 90).
Badacze by zidentyfikować przyczyny problemowego używania substancji psychoaktywnych zwracają uwagę na czynniki , których wpływ jest pośredni, ale charakter długotrwały. Badania wskazują na takie uwarunkowania jak:
· Czynniki makrospołeczne. Zalicza się tu między innymi ekonomiczne warunki życia, stopień przestępczości, bezrobocie, poziom szkolnictwa itp.
· Uwarunkowania genetyczne – zwiększają osobniczą podatność na działania różnych substancji psychoaktywnych
· Czynniki rodzinne takie jak między innymi:
Nadużywanie alkoholu i inne substancje w rodzinie
Konflikty małżeńskie
Zachowania dewiacyjne rodziców
Ubogie, niespokojne praktyki wychowawcze rodziców
Niekorzystny klimat emocjonalny rodziny
· Dewiacje rozwojowe:
Nadpobudliwość we wczesnym dzieciństwie
Przejawianie zachowań agresywnych
Niska odporność na stres
Deficyty poznawcze
Odrzucenie przez rówieśników
· Stosunek do szkoły i nauki:
Niska motywacja do uczenia się
Niepowodzenia w nauce oraz nieprzystosowanie do wymagań szkolnych
· Cechy charakteru, takie jak – buntowniczość, impulsywność, poszukiwanie czynników stymulujących
· Wczesne rozpoczęcie eksperymentowania z substancjami psychoaktywnymi oraz używanie ich przez najbliższych kolegów (tamże s. 91).
„Wpływ czynników pośrednich i bezpośrednich na zachowania ma charakter złożonych zależności”(tamże, s.90, 91). Badania S.Bahra oraz jego współpracowników pokazują, iż dzieci mające rodziców nadużywających substancje uzależniające (alkohol, narkotyki itp..) zwiększają ryzyko nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, którzy używają substancji psychoaktywnych. Ma to bezpośredni wpływ na podejmowanie eksperymentów (tamże, s.91).
K.Sher uwzględnia również szereg czynników takich jak: obciążenia genetyczne, nadużywanie alkoholu przez rodziców, „trudny” charakter dziecka, niepowodzenia w szkole oraz wpływ rówieśników. Autor pokazuje między innymi mechanizmy, które zakłócają proces prawidłowej socjalizacji oraz odejście od przyjętych norm. Na przykład w rodzinie alkoholowej występuje często brak kontroli rodzicielskiej (jest nieefektywna), w połączeniu z trudnym charakterem dziecka oraz jego deficytami rozwojowymi (np. buntowniczość, nadpobudliwość) prowadzą do złego przystosowania w szkole i niepowodzeń w nauce. Wywołują silny stres i poszukiwanie towarzystwa podobnych sobie rówieśników. Podejmowane są kontakty z rówieśnikami, których zachowania są niezgodne z przyjętymi normami, którzy używają substancje uzależniające (tamże s. 91).
Zdaniem B. Woronowicza mamy tu do czynienia z czynnikami społecznymi, psychologicznymi i duchowymi nakładającymi się na podłoże biologiczne.
Z badań wynika, że znaczącą rolę odgrywa tu wiek, np. pijąc intensywnie alkohol przed 20 rokiem życia, można się uzależnić już po kilku miesiącach. Biorąc pod uwagę czynniki biologiczne, które wpływają na rozwój uzależnień, stwierdzono, iż uzależnienie może rozwinąć się w drodze dziedziczenia (Butyńska 1998, nr 9).
Szukając czynników psychologicznych, które są odpowiedzialne za powstanie uzależnienia B. Woronowicz zwraca uwagę na niedojrzałość emocjonalną. Osoby niedojrzałe mają dużo większe problemy z pokonywaniem różnych trudności niż inni. Często potrzebują do tego różnych "podpórek". Dla jednych będą to leki, narkotyki dla innych alkohol. Do cech osobowości, które wpływają na uruchomienie koła uzależnień należą:
· nadmierna zależność,
· brak orientacji, kim się jest,
· poczucie wewnętrznej pustki,
· przeżywanie poczucia winy,
· mała odporność na frustracje,
· trudności w wyrażaniu uczuć,
· niska samoocena, problemy z autorytetami itp. (tamże, s.32).
Ostatnimi czynnikami, o których wspomina B. Woronowicz są czynniki duchowe. Autor twierdzi, iż każde uzależnienie jest chorobą duchową, gdyż w miarę jej rozwoju przedmiot uzależnienia staje się najistotniejszą rzeczą w życiu człowieka, ośrodkiem szczególnej uwagi i obiektem emocji. Narkotyk ma pomóc w opanowaniu lęku egzystencjalnego, zaspokojeniu wszelkich potrzeb, potrzeb przyjaźni i ufności, znalezieniu sensu i wartości życia. Zanikają one z chwilą, kiedy środek przestaje działać. Pojawia się jeszcze większe osamotnienie, od którego ucieczką jest kolejna porcja środka uzależniającego (tamże, s. 32).
1.5 Specyfika okresu dorastania
W dobie obecnych przemian społeczno – kulturowo – ekonomicznych, problemy dzisiejszej młodzieży, zajmują znaczne miejsce w dyskusjach i badaniach z zakresu wielu różnych dziedzin nauki. Szybko zmieniające się warunki życia – gwałtowny wzrost poziomu stawianych wymagań, przepływ i dostępność informacji oraz wzrost możliwości wyboru, w połączeniu z szybkością zmian, brakiem umiejętności oraz niedostatecznym wsparciem i pomocą rodziny i szkoły wywołują chaos, poczucie bezradności oraz nasilenie działań destrukcyjnych. Głównym problemem młodzieży stają się trudności w określeniu swojej tożsamości i znalezienie „sposobu na życie”. Przejawem tego są coraz częściej spotykane akty agresji i przemocy, rosnącą przestępczość nieletnich i ciągle rosnący poziom spożycia środków odurzających. Coraz większą ilość młodzieży znajduje się w obszarze zagrożenia patologią, w obszarze wysokiego ryzyka (Butyńska 1998 nr9).
Okres dorastania nie bez przyczyny nazywa się „trudnym wiekiem”. Dla nastolatka to czas gwałtownych zmian zarówno fizycznych jaki i psychicznych. Zmienia się nie tylko jego ciało, ale również sposób myślenia. Następują zmiany w obrazie własnej osoby. Ugruntowuje się poczucie kompetencji albo kompleks niższości w efekcie nieustannej krytyki. W okresie dojrzewania dziecko ma dwa zadania:
Nastolatek musi odnaleźć swą tożsamość i zaakceptować ją w całości wraz z jej odrębnością i oddzielnością
Musi uwolnić się od więzi z rodzicami, przez samodzielne dawanie sobie rady, co jest warunkiem niezależności związane z odpowiedzialnością za własne zachowanie (Obuchowska 2001, s.13).
W dorastaniu możemy wydzielić dwa podokresy (fazy), które dają się wyróżnić ze względu na dominowanie w pierwszych z nich czynników biologicznych, a w drugim – czynników kulturowych.
W psychologii polskiej stosowana jest najczęściej nazwa wiek dorastania. Obejmuje dojrzewanie biologiczne oraz związany z nim rozwój psychologiczny i społeczny.
Niektórzy badacze, jak na przykład M.Przetacznik - Gierowska wyodrębniają dwie fazy, które wydzielają średni wiek szkolny (między 11-15 r.ż) i następujące po nim dorastanie (dorastaniem został objęty wiek od około 11-12 r.ż do około 18-19 r.ż.):
Faza I biologiczna - niezależnie od płci charakteryzuje się ogólnym niezrównoważeniem emocjonalnym (nadmierna pobudliwość). Dorastający staje się drażliwy, niespokojny ruchowo. Cechuje go zmienność motywacji.
Młodzież znajduje się w stanie wewnętrznego konfliktu pomiędzy potrzebą bycia dorosłym, samodzielnym, a pragnieniem zachowania przywilejów.
Poszukiwanie własnej tożsamości odbywa się chaotycznie, metodą prób i błędów, nie zawsze w sposób uświadomiony. Intensywność poszukiwania samego siebie jest różna.
Jest to okres intensywnego eksperymentowania ze sobą i z innymi. To czas poszukiwania celów i ich odrzucania. Potrzeba bycia sobą, posiadania własnej odrębności miesza się z uległością, konformizmem, potrzebą autorytetu – z jego odrzuceniem, a potrzebą wzorów identyfikacyjnych ze stopniowym zmniejszaniem się ich wpływu.
Faza II - dominuje tu proces intelektualny - rozpoczyna się po 16 r.ż. Jest to okres poszukiwania wyjścia z chaosu przeżyć i działań. Stawianiem sobie celów i dostosowaniem do nich swojego postępowania. Poszukiwanie własnej tożsamości staje się coraz bardziej świadome (tamże, s.13).
Młody człowiek ma trudności z opanowaniem bogactwa popędów i uczuć. Stara się odnaleźć własną tożsamość. Podejmuje różne role. Podziwia namiętnie znanych piosenkarzy, aktorów, przez których szuka własnego Ja. Nie zawsze je odnajduje. I to w tym okresie podejmuje próby eksperymentowania z różnymi środkami odurzającymi (Butyńska 1998 nr9).
Tożsamość, jako główny problem okresu dorastania, do psychologii wprowadził E.H.Erikson. Mówi, iż na okres dorastania przypada kryzys tożsamości. Młody człowiek musi zebrać całą dotychczasową wiedzę o sobie zawartą w pełnionych przez niego rolach (syna, córki, ucznia itp.) i otrzymać jedną całość- przeszłości z teraźniejszością i koncepcją przyszłości. E.H.Erikson uważa, że na formowanie się tożsamości wpływają trzy elementy:
· Poczucie wewnętrznej identyczności i ciągłości
· Dostrzeganie tej identyczności i ciągłości przez osoby z otoczenia
· Potwierdzenie autopercepcji dorastającego w jego interpersonalnych doświadczeniach (Obuchowska 2001, s.100).
W momencie gdy otoczenie społeczne nie dostarcza wyraźnych wzorów identyfikacyjnych, kiedy brakuje zewnętrznej stabilności w rodzinie, społeczeństwie, następuje eksplozja informatyczna wzmagająca poczucie zmienności i niepewności – struktura tożsamości nie może się scalić. Następuje pomieszanie ról. Od tego czy młody człowiek pokona kryzys tożsamości zależy jego dalszy rozwój osobowości.
Niektórzy dorastający starają się unikać przechodzenia przez okres poszukiwania własnej tożsamości. Młodzi ludzie włączają się do grupy społecznej przyjmując już gotowe wzory tożsamości, które zostały ukształtowane przez daną zbiorowość. Wśród młodzieży, która dorasta w niekorzystnych warunkach wychowawczych wytwarzają się opozycje w stosunku do przypisanych im społecznych ról, które prowadzą do depersonalizacji i alienacji, przeżywane jako wewnętrzna dezorganizacja i pustka, tzw. negatywna tożsamość (tamże, s.101).
Często jest tak., że młody człowiek demonstracyjnie przejawia pewne zachowania. To tylko zewnętrzna gra. E.H.Erikson przestrzega, iż tożsamość negatywna może stać się jedynym wyjściem dla człowieka, sposobem, aby się zrealizował. Niemożliwość dostosowania się do wymogów społecznych, dzięki wyborowi tożsamości negatywnej, pozwala jednostce na dalszy rozwój osobisty (Butyńska 1998 nr 9).
A więc fakty rozwojowe uwypuklają znamienny rys wieku dorastania - pojawienie się w centrum przeżyć dziecka problemu wartości. Przeżycia okresu dojrzewania obok zachwiania hormonalno-uczuciowego pozostają pod znakiem wartości, celów, ukierunkowań, ideałów. Dążenia do znalezienia wśród nich miejsca dla własnego Ja (tamże, s.).