Gotyk
Gotyk dzieli się na: wczesny (1144-1200), dojrzały (1200-1400) oraz późny (1400-1500). Za początek gotyku w historii sztuki przyjmuje się datę 11 VI 1144, kiedy to w St. Denis nastąpiło poświęcenie nowego chóru. W architekturze gotyku charakterystyczne są krzyżowo-żebrowe sklepienia i ostre łuki, znacznie wzrasta wysokość ówczesnych budowli. Przykładem są m.in.: katedra Notre Dame (1182), katedra w Reims (1210), katedra w Canterbury (1120), katedra w Mediolanie (XV w.), czy kościół Mariacki w Krakowie (XV w.).Sklepienie krzyżowo-żebrowe z XIV w.Najsławniejszymi architektami gotyku byli: Wilhelm z Sens, Villard de Honnecourt, Mateusz z Arras i Piotr Parler.
Najsławniejszymi architektami gotyku byli: Wilhelm z Sens, Villard de Honnecourt, Mateusz z Arras i Piotr Parler.
Kościół Mariacki.
Ukośne położenie względem rynku świadczy, że jest to budowla pochadząca sprzed okresu lokacyjnego, czyli sprzed roku 1257. Przy kościele dwie wieże. Pierwsza to hejnalica (mariacka). Wieża obserwacyjno-obronna, gotycki drapacz chmur, najwyższa budowla w Krakowie (81 m wysokości) przez kilkaset lat. Druga wieża to dzwonnica. We wnętrzu słynny ołtarz Wita Stwosza. Największy poliptyk gotycki w Europie o wymiarach 13x11 m wyrzeźbiony przez Wita Stwosza w lipowym drewnie w latach 1477-89. W czasie II wojny światowej został rozebrany i wywieziony przez hitlerowców i odnaleziony po wojenie w jednym z zamków pod Norymbergą. W szafie ołtarzowej scena przedstawiająca Zaśnięcie Najświętszej Panny Marii oraz tzw. Złotą Legendę. Razem w ołtarzu wyrzeźbiono około 200 figur, najmniejsze są wielkości małego palca dłoni, największe mają wysokośc ponadnaturalną 2,80 m.
Dzielnica Uniwersytecka - Collegium Maius
Collegium Maius to najstarszy zachowany budynek uniwersytecki w Polsce. Akademia Krakowska funkjonuje w jego wnętrzach już od roku 1400. Od roku 1860 do II wojny światowej miała tutaj swoją siedzibę Biblioteka Jagiellońska. Budynek tworzy zamknięty dziedziniec cześciowy otoczony gotyckimi krużgankami z bardzo interesującym sklepieniem kryształowym. Obecnie w budynku nie odbywają się zajęcia akademickie a gmach jest siedzibą Muzeum Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz znajduję się tutaj reprezentacyjne sale uniwersyteckie.
Historia
Na ziemie polskie gotyk dotarł wraz z zakonami dominikańskim i franciszkańskim dopiero pod koniec pierwszej połowy XIII wieku. Pierwsze elementy nowego stylu są widoczne w budowanej z fundacji Iwa Odrowąża w latach 1226 – 1250 ceglanej bazylice św. Trójcy w Krakowie. W tym dominikańskim kościele, należącym do czasów późnoromańskich, wykonano ostrołukowe łęki międzynawowe. Kościoły dominikańskie i franciszkańskie, budowane w stylu wczesnogotyckim, charakteryzują się zgodnie z regułą zakonu prostotą formy i brakiem wież, witraży i bogatego wystroju. Zazwyczaj długie, prostokątnie prezbiterium, przeznaczone dla zakonników przykrywano krzyżowo-żebrowymi sklepieniami. Korpus oddzielony przez lektorium przykrywano stropem lub otwartą więźbą dachową. Powstają także nieliczne budowle cysterskie. Forma gotyckich kościołów jest znacznie bardziej zróżnicowana niż obiektów powstających w okresie romańskim. Ciekawe obiekty, w dwóch różnych odmianach regionalnych stylu, powstały w Lubiążu, Kamieńcu Ząbkowickim i Henrykowie oraz w Oliwie, Pelplinie i Koronowie.
Na kształtowanie się stylu gotyckiego miały duży wpływ przemiany zachodzące wśród mieszczaństwa. Lokacja miast na prawie magdeburskim i powstawanie nowych ośrodków, których mieszkańcy w okresie rozdrobnienia dzielnicowego czuli się związani przede wszystkim z własnym regionem a nie całym krajem sprzyjała powstawaniu odrębnych szkół sztuki gotyckiej. Podobnie jak w innych państwach, w polskich miastach także składano zbiorowe zamówienia na budowę nowych kościołów. Niemałą rolę odegrał mecenat królewski. Reforma państwa przeprowadzona w XIV wieku umożliwiła finansowanie wielu inwestycji tego okresu. Okres rządów Kazimierza Wielkiego to czas największego rozkwitu architektury gotyckiej w Polsce. Po raz drugi podobny rozwój miał miejsce w fazie późnogotyckiej, za rządów Kazimierza Jagiellończyka.
Obszar Polski południowej, a zwłaszcza rejon Dolnego Śląska, pozostawał w ścisłym kontakcie z budowniczymi Czech. W rejonie Małopolski, pod patronatem królewskim, rozwijało się budownictwo nazywane stylem dworskim. W tej części kraju najszybciej, także za sprawą mecenatu dworskiego, zagościł renesans (początek XVI wieku). Na architekturę ziem północnych silnie oddziaływały wzorce inspirowane budowlami państwa zakonu krzyżackiego oraz innych miast związanych z Hanzą. Wielkopolska, która utraciła na rzecz Małopolski wiodącą rolę w kraju nie odegrała w kształtowaniu się tego stylu znaczącej roli. Architektura tych ziem wykazuje wiele związków z zabudową Śląska i Pomorza. Mazowsze, które przyłączyło się do Korony dopiero w 1526 wzorowało się przede wszystkim na sztuce pomorskiej. Tam też najdłużej (do przełomu XVI i XVII wieku) kontynuowano tradycje gotyckie.
Charakterystyka stylu
Architektura gotycka w Polsce opiera się na budownictwie ceglanym. Zastosowanie tego materiału nie pozwalało na budowę kościołów o strzelistych sylwetkach, rozczłonkowanych elewacjach. Ściany pełnią rolę konstrukcyjną, wzmocnione skarpami, wraz z masywnymi filarami, podtrzymują sklepienia. Umieszczane w ścianach okna mają znacznie mniejsze wymiary. Bryła pozbawiona dekoracji rzeźbiarskiej zdobiona jest blendami, których jasny zazwyczaj kolor odcina się od czerwieni muru. To zestawienie kolorystyczne wykorzystywano także do dekoracji sklepień pozostawiając ceglane żebra na tle tynkowanej powierzchni podniebienia. Do zdobienia elewacji używano także cegły glazurowanej. Kościoły halowe zdobiono ażurowymi szczytami, często o skomplikowanym wzorze, zwieńczonymi zazwyczaj sterczynami.
W Polsce, w okresie gotyku, ukształtowały się jego odmiany regionalne:
Gotyk nadwiślański
Występował w rejonie Małopolski. Budowle wznoszono z cegły z zastosowaniem ciosów kamiennych do wykonania detali. Kościoły budowane na tym terenie są często dwunawowe. Spotykane są także bazyliki o niezbyt wysokich nawach bocznych. Ich konstrukcję rozwiązywano w sposób uproszczony, z zastosowaniem systemu filarowo-skarpowego. Przypory stawiane przy ścianach nawy głównej wyprowadzano ponad dachy naw bocznych. Najczęściej stosowano także dwudzielne
Po czym poznać gotyk?
Najłatwiej rozpoznawalnym elementem gotyku jest łuk ostry. Kościoły gotyckie w zachodniej europie budowane były z kamienia, posiadają wyciągnięte w górę fasady, często górujące nad miastem (katedra w Kolonii). Wieże zakończone są prosto (gotyk angielski; Canatenbury, Hereford, i czasem francuski; Paryż Notre Dame, Reims) lub wysokimi spiczastymi chełmami, które często bywają ażurowe (Francja Chartes, oraz Niemcy - Kolonia). Wnętrze kościoła jest wysokie i z tego powodu monumentalne (katedry Francuskie, Niemieckie, Angielskie, w Polsce Kościoł Mariacki w Gdańsku, Krakowie, Katedra we Wrocławiu). Światło wpada do środka przez duże, pokryte witrażami okna. Polski gotyk, jest zazwyczaj ceglany (wśród niewielu wyjątków, wymienić należy kolegiatę w Wiślicy) i zazwyczaj halowy (wszystkie nawy tej samej wysokości). Z rozpoznaniem nie ma trudności, bo jeżeli widzimy ostry łuk, w sklepieniu bądź w oknie, to nawet barokowa dekoracja nie zmyli nas i możemy być pewni, że budynek kościoła jest starszy od wystroju. Problemem stają się liczne kościołku neogotyckie, czyli pochodzące z przełomu XIX i XX wieku. nie stoją one jednak w obrębie zabytkowych starówek, a raczej na nieodbudowanych po wojnie przedmieściach. Poznamy je po fantazyjnej formie, bliższej zachodnioeuropejskim odmianom gotyku. Ponadto kościoły i inne
Kościół św. Michała we Wrocławiu, neogotyk. Ażurowy chełm, na styl niemiecki. Poza starówką.
budynki neogotyckie pokrywa często (mowa o dachach) miedź lub na wsiach zwykła blacha. Kościoły pochodzące
ze średniowiecza (w Polsce) pokryte są zazwyczaj dachówką (wyjątki stanowią modernizowane w późniejszych
epokach, np w baroku, ale w kościołach neogotyckich nie będzie w związku z tym barokowych ołtarzy).
Niezawodnym sposobem poznania kościoła gotyckiego, jest rzucenie okiem na układ cegły w murze.
Cegła w murze prezentuje się albo z dłuższej strony (dłuższy bok to wozówka) albo z krótszej (krótszy to
główka). Sreniowieczny mur, zbudowany jest z większej cegły i posiada układ główka-wozówka-główka-wozówka,
czyli tak jak na pierwszym rysunku. Mur neogotycki, zrobiony z drobniejszej cegły, posiada zawsze jeden
rząd główek, a pod/nad nim rzą wozówek, jak na drugim rysunku. Taki sposób odróżnienia gotyku od neogotyku
i poznania gotyku w ogóle jest zawsze najpewniejszy.
Architektura gotycka, narodziła się we Francji w połowie XII wieku. W dwunastym stuleciu
obserwujemy przenikanie się późnego romanizmu z wczesnym gotykiem. Najpełniejszym przykładem
przechodzenia pomiędzy stylami romańskim a gotyckim, jest katedra w Laonie wnoszona w latach 1155-1235.
Tradycyjnie, za początek gotyku, uznaje się budowę obejścia chóru (prezbiterium) w St-Denis.
Rewolucyjnym rozwiązaniem, które odróżnia gotyk od wcześniejszych stylów, jest system przyporowy i
nowe rodzaje sklepień oraz (bardziej w stylistyce niż w technice budowania) łuk ostry.
Pierwszy wynalazek, zrewolucjonizował zupełnie charakter wnętrza kościoła. Rozmaite sklepienia
(zasadniczo krzyżowe i krzyżowo-żebrowe) rozkładały ciężar dachu i swój, nie na ściany (jak to było
w przypadku sklepień kolebkowych luk klasztornych) na całej ich długości, ale punktowo, na narożniki.
Wobec takiego rozłożenia sił, należało wzmocnić już nie całe ściany, ale jedynie poszczególne ich
fragmenty. Te właśnie miejsca, wspierają przypory.
System przyporowy miał za zadanie "odprowadzić siły, które sklepienia koncentrowały punktach ścian",
czyli zapobiec "rozjechaniu się" kościoła. Rozkład sił ilustruje obrazek poniżej. Czerwone strzałki
pokazują kierunki działających sił. Rysunek przedstawia system przyporowy bazyliki (nawa środkowa wyższa
od bocznych, NAVIS z łaciny, oznacza okręt). W kościele halowym (wszystkie nawy tej samej wysokości),
miejsce przypór zajmowały tzw. skarpy.
W kościołach gotyckich ściany stały się zbędne. Ich miejsce zajęły natychmiast witraże.
Kościoły o układzie bazylikowym, zwłaszcza na zachodzie europy, wykształciły charakterystyczny,
kondygnacyjny układ dekoracji ścian. W zależności od rozmiarów kościoła, potrzeb oraz fantazji
architekta, dekoracja wewnętrzna dzieliła się na dwie do czterech kondygnacji. Na rysunku przedstawiony
jest schemat ściany Paryskiej katedry Notre Dame. Najniższy poziom stanowią arkady łączące nawę główną z
bocznymi. Ponad tymi arkadami, znajdują się empory (rodzaj krużgaka nad nawą boczną), prześwity do empor,
mają postać potrójnych okien, dużych tryforiów. Nad emporami, znajdują się jeszcze okna. We wspomnianej już
katedrze w Laonie, podobny układ wzbogaca dodatkowo fryz złożony z arkadek-tryforiów powyżej empor.
Zupełnie nowym dla architektów wyzwaniem, było zagospodarowanie przestrzeni okna. Gotyckie okno, stało się
więc dobrym znacznikiem fazy gotyku, w jakiej powstawał cały budynek (dokładnie w części szczegółowej).
Najefektowniejszym elementem okna jest maswerk - zdobiony szczyt okna, zajmujący pole ujęte ostrym łukiem,
podzielone na figury geometryczne, najczęściej rozczłonkowane trójkąty, kwadraty i koła. Nierzadko, kościoły
posiadają inne maswerki w każdym oknie. Szczególnym rodzajem okna jest rozeta. Nie spotkamy jej w rodzimej
architekturze, w takiej formie jak w katedrach Francji. Francuskie rozety, to ogromne, wypełnione witrażami
okrągłe okna, znajdujące się nad wejściem do kościoła (także w transepcie).
Bryła kościoła gotyckiego, jest wyciągnięta w górę, zachodnioeuropejskim standardem stają się dwuwieżowe
fasady. W Polsce, gotyk rozwija się w dwóch nurtach: pierwszym jest związany z architekturą niemiecką
gotyk miast takich jak np. Wrocław, zatem zachodniej części Polski. Budowle takie jak katedra, czy ratusz
we Wrocławiu, są ceglaną adaptacją architektury zachodniej europy. Drugi polski nurt, to gotyk nadwiślański,
czyli architektura Gdańska, Elbląga, Bydgoszczy, Torunia, Warszawy i innych miast całej niezachodniej Polski.
Gotyk nadwiślański, to głównie kościoły halowe (wyjątkiem jest tutaj Katedra Oliwska), ceglane, o prostej
bryle (trzy nawy przekryte wspólnym, wysokim dachem, lub każda nawa oddzielnym, niskim, wtedy zazwyczaj
kościół otrzymuje toporną dosyć w kształtach wieżę). Osobliwym przypadkiem jest architektura krakowska,
Gotyk nadwiślański, ale mocno zachodnioeuropejski. To może zbyt pobieżne tłumaczenie wszystkiego, ale
zapraszam do dokładnego w części szczegółowej
ARCHITEKTURA GOTYCKA
Architektura gotycka narodziła się we Francji już w pierwszej połowie XII wieku. Budowlą która zamyka romanizm, doprowadzając go do niemal gotyckiej formy, jest francuska katedra w Laonie (1155-1235). Romańskie detale do złudzenia przypominają już gotyk, jednak detale detali są romańskie. Rewolucję w budownictwie przyniosło połączenie systemu przyporowego ze sklepieniem krzyżowym a później krzyżowo-żebrowym, opartym na łuku ostrym.
Cechy architektury gotyckiej:
o strzelistość, wertykalizm
o łuk ostry
o maswerk (dekoracyjny, kamienny szkielet okna)
o duże, wysokie okna
o system przyporowy
o sklepienia oparte na ostrym łuku
o system przechodzący (jedno przęsło - sklepienie - nawy głównej na jedno przęsło naw bocznych)
Niewiele ma gotyk cech wspólnych dla całej europy. Każdy region tworzył swój własny styl. Mówimy o narodowych szkołach gotyku, ale zasięg niektórych stylów nie zawsze pokrywa się z granicami państw.
Gotyk Francuski (północne Włochy, środkowa i północna Francja, północno-zachodnie Niemcy, niderlandy) czyli pierwowzór gotyku, to przede wszystkim wielkie katedry. Były to bazyliki z transeptem, budowane z kamienia a kryte blachą miedzianą. System przyporowy tworzy we Francji prawdziwą pajęczynę. Na rysunku (przekrój) widzimy uproszczoną wersję takiego systemu.
Strzałkami oznaczono rozkład sił, które spływają po przyporach, odciążając ściany. Widzimy bazylikę, środkowa nawa główna jest wyższa niż boczne i posiada własne okna. Nad nawami bocznymi, prześwity do nawy głównej to pseudoempory (pseudogaleryjki nad nawą boczną). Z zewnętrznych ścian naw bocznych, wystrzelają w górę słupy. To właśnie przypory. Każda zwieńczona jest ozdobnym, strzelistym daszkiem. Taki daszek-sterczyna to pinakiel (mn. pinakle), inaczej fiala. Pinakiel zwieńczony jest kwiatonem w kształcie krzyża. Między przyporami a ścianą nawy głównej rozpięty jest łuk przyporowy. Tutaj jeden, ale mogło być ich kilka.
Rysunek (patrz załącznik) przedstawia plan katedry w Chartes. Podobnie wyglądają inne francuskie katedry. Dlatego taki plan nazywa się francuskim układem przestrzennym, albo planem francuskim. Chodzi o trzy, lub pięć naw, z których każda boczna przechodzi później w obejście chóru, czyli ambit. Z ambitu wejścia wiodą do promieniście ustawionych względem ołtarza głównego, półokrągłych bądź okrągłych kaplic.
Fasada gotyckiej francuskiej katedry, była płaska, dwuwieżowa. Wieże nie posiadały chełmów (wyj. Chartes) czyli były zwieńczone prosto (miały kształt prostokąta). Między wieżami, nad głównym wejściem, a także w zamknięciach transeptu (nawy poprzecznej) znajdowały się rozety (wielkie okrągłe, zdobione witrażami okna).
· Chartes, katedra XII/XIIIw.
· Paryż, katedra Notre-Dame XII/XIIIw.
· Reims, katedra XIIIw.
· Paryż, Ste-Chapelle XIIIw.
o Mediolan (Włochy), katedra XIVw.
o Korpus katedry w Kolonii (Niemcy), XIIIw.
o Bruksela (Belgia), katedra XIII-XVw.
o Utrecht (Holandia), katedra XIII-XVIw.
Gotyk Nadwiślański. Kościoły halowe, z wyodrębnionym, niższym prezbiterium, zamkniętym półkoliście. Wnętrze jasne. Charakterystyczna jest płaska fasada ze schodkowym szczytem, wystającym ponad dach. Wspólny, myląco wysoki dach dla wszystkich naw. Budowano z cegły. Wyjątek stanowi kolegiata w Wiślicy.
· Warszawa, Katedra Św. Jana XIVw.
· Bydgodoszcz, kolegiata
· Wiślica, kolegiata, XIVw.
· Toruń, kościół Wniebowzięcia NMP, XIIIw.
· Liczne małe kościoły środkowej i południowo-wschodniej polski.
Kraków wymyka się wszelkim podziałom. Mieszały się tu wpływy niezliczonej ilości kultur, i tutejszy gotyk jest mieszanką wpływów francusko-niemieckich (np. ratusz-wieża) z tradycją Polską (kościół Św. katarzyny, Katedra Wawelska), tradycji dominikańskich (kościoły dominkańskie) a nawet czeskich (Kościół Mariacki). Budowano z kamienia i z cegły. System przyporowy w Krakowie, został specyficznie zaadaptowany, tworząc tzw. system krakowski - przypory są jednocześnie filarami nawy głównej.